Μεταπτυχιακή Εργασία. Τρισδιάστατη Αποτύπωση του Ναού του Αγίου Ανδρέα στην Περιστερά Θεσσαλονίκης

Τμήμα Αγρονόμων Τοπογράφων Μηχανικών Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών Γεωπληροφορικής Κατεύθυνση Τοπογραφικές Εφαρμογές Υψηλής Ακρίβειας Μεταπτυχιακή Εργασία Τρισδιάστατη Αποτύπωση του Ναού του Αγίου Ανδρέα στην Περιστερά Θεσσαλονίκης Θεσσαλονίκη Ιούλιος 2015 Μαρίνος Στέφανος-Μιχαήλ Αγρ.Τοπογράφος Μηχ. Α.Π.Θ. Επίβλεψη: Κ. Τοκμακίδης

Πίνακας περιεχομένων Α Πρόλογος... 2 Β Περίληψη... 2 Γ Abstract... 3 1 Το Χωριό της Περιστεράς στο Νομό Θεσσαλονίκης... 3 1.1 Εισαγωγικά... 3 1.2 Η ιστορία της Περιστεράς... 4 2 Ο Ναός του Αγίου Ανδρέα... 6 2.1 Εισαγωγικά... 6 2.2 Η ιστορία του Ναού... 7 2.3 Ο Ναός του Αγίου Λαυρεντίου στη Γκρενόμπλ... 9 2.4 Αποτυπώσεις & Μελέτες του Ναού... 10 2.5 Ο Άγιος Ευθύμιος... 10 3 Η Αποτύπωση του Ναού... 13 3.1 Εισαγωγή Λειτουργία του οργάνου... 13 3.2 Επεξεργασία δεδομένων Laser Scanner... 16 3.3 Επεξεργασία με το λογισμικό Scene... 16 3.4 Επεξεργασία με το λογισμικό PoinTools 1.5 Pro... 17 3.5 Επεξεργασία με το λογισμικό Αutocad 2016... 20 3.6 Δημιουργία Βίντεο στο λογισμικό PoinTools 1.5 Pro... 22 4 Συμπεράσματα... 23 4.1 Η Μέθοδος Αποτύπωσης... 23 4.2 Ο Ναός του Αγίου Ανδρέα στην Περιστερά... 23 5 Πηγές... 25 6 Σκαριφήματα Σημείων Στάσης... 26 7 Αποσπάσματα Αεροφωτογραφίας Κτηματολογίου Α.Ε.... 28 8 Ευρύτερη Περιοχή του Ναού... 29 9 Ανωψη... 30 10 Κάτοψη... 32 11 Κάτοψη Στέγης... 34 12 Τομές... 36 13 Οψεις... 44 14 Οψεις Καμπαναριού... 52 1

Α Πρόλογος Η εκπόνηση της παρούσας μεταπτυχιακής εργασίας πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια του μεταπτυχιακού προγράμματος σπουδών "Γεωπληροφορικής" με κατεύθυνση "Τοπογραφικές Εφαρμογές Υψηλής Ακρίβειας" του Τμήματος Αγρονόμων και Τοπογράφων Μηχανικών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και έχει ως θέμα την αποτύπωση του ναού του Αγίου Ανδρέα στη Περιστερά Θεσσαλονίκης. Για την αποτύπωση του συγκεκριμένου ναού χρησιμοποιήθηκε το όργανο FARO LASER SCAN FOCUS 3D και τα λογισμικά SCENE 5.4,PoinTools και Autocad, ώστε να αποδοθεί ο ναός με την καλύτερη δυνατή λεπτομέρεια και ανάλυση. Η εκπόνηση της εργασίας πραγματοποιήθηκε υπό την συνεχή επίβλεψη, παρακολούθηση και καθοδήγηση του καθηγητή κου Τοκμακίδη Κωνσταντίνου. Επίσης ευχαριστίες στον Τοκμακίδη Παναγιώτη για την βοήθεια του στην εκπόνηση της εργασίας καθώς και στον ιερέα του ναού πάτερ Γεωργίου Τσιπλακίδη για την συνεργασία του. Β Περίληψη Η εκπόνηση της παρούσας μεταπτυχιακής εργασίας πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια του μεταπτυχιακού προγράμματος σπουδών "Γεωπληροφορικής" με κατεύθυνση "Τοπογραφικές Εφαρμογές Υψηλής Ακρίβειας" του Τμήματος Αγρονόμων και Τοπογράφων Μηχανικών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και έχει ως θέμα την αποτύπωση του ναού του Αγίου Ανδρέα στη Περιστερά Θεσσαλονίκης. Αντικείμενο της παρούσας εργασίας είναι η αποτύπωση του ναού και η δημιουργία όψεων, τομών, κατόψεις & άνωψης του Ναού. Επίσης παρήχθησαν και δυο βίντεο, ένα για το εξωτερικό τμήμα και ένα για το εσωτερικό τμήμα του Ναού από το νέφος σημείων(τρισδιάστατο σχέδιο που παρήχθη) που προέκυψε από τις μετρήσεις. Συγκεκριμένα, για να γίνει η αποτύπωση του ναού, χρησιμοποιήθηκε το όργανο FARO LASER SCAN FOCUS 3D και με την επεξεργασία μέσω των λογισμικών SCENE 5.4, PoinTools και Autocad, ώστε να αποδοθούν με την καλύτερη δυνατή λεπτομέρεια και ανάλυση τα τελικά σχέδια. Αρχικά γίνεται εκτενής αναφορά στα γεωγραφικά και ιστορικά στοιχεία του ναού (θέση, ιστορικά στοιχεία, εξέλιξη του Ναού στο χρόνο κ.α.) και την ιστορία του 2

Αγίου Ευθυμίου του Αναστηλωτή του Ναού. Έπειτα περιγράφεται η διαδικασία των μετρήσεων και της επεξεργασίας των δεδομένων μέσω των προγραμμάτων SCENE 5.4, PoinTools και Autocad. Τέλος, επισυνάπτονται οι εικόνες των όψεων, τομών και κατόψεων του ναού καθώς και τοπογραφικό διάγραμμα του ναού με τα σημεία στάσης όπου στήθηκε το όργανο μέτρησης. Γ Abstract This diploma thesis was part of the Geoinformatics postgraduate curriculum of the Department of Rural and Surveying Engineering of Aristotle University of Thessaloniki, for a Masters degree in Higher precision Applications of Topography, entitled ''Threedimentional Surveying of the church of Saint Andreas in Peristera. The object of this thesis is the designing of the views, sections and floor plans of the church. In order to survey the church the use of the FARO LASER SCAN FOCUS 3D was necessary. The programs that were utilized during this thesis were SCENE 5.4, PoinTools and Autocad ensuring that the resulting designs had the best possible detail and analysis. Firstly, we encounter a reference to the geography and history of the church (regional history, historical facts and alterations that occurred to the building since being built etc) and the life of its main restorer. The processing of the data continues using the programs that have been fore mentioned. Finally, the topographical chart and the views,sections and floor plan of the church are included. 1 Το Χωριό της Περιστεράς στο Νομό Θεσσαλονίκης 1.1 Εισαγωγικά Πρόκειται για ένα πολύ παλιό χωριό γνωστό για τον ναό του Αγίου Ανδρέα, κτίσμα του οσίου Ευθυμίου του Νέου (9ος αιώνας). Η Περιστερά έχει υψόμετρο 560 μέτρα από την επιφάνεια της θάλασσας και πληθυσμό 1071 κατοίκους με γεωγραφικό πλάτος 40,5458776752 και γεωγραφικό μήκος 23,1638721884. 3

Εικόνα 1 Χάρτης Ευρύτερης Περιοχής Πηγή:Google maps Ο οικισμός το 964 μ.χ. παραχωρήθηκε στη Μονή Μεγίστης Λαύρας. Το περπάτημα στα ανηφορικά στενοσόκακα αποκαλύπτει ενδιαφέροντα δείγματα μακεδονίτικης αρχιτεκτονικής. Η μικρή κεντρική πλατεία του χωριού «Μάνα» με τον πλάτανο, το καφενεδάκι του 50 και τη βρύση-πηγή αποτελούν την πιο αντιπροσωπευτική εικόνα της Περιστεράς του παρελθόντος. Πάνω ακριβώς από την πλατεία δεσπόζει ο βυζαντινός ναός του Αγίου Ανδρέα, ο οποίος αποτελεί το καθολικό της παλιάς Μονής Περιστερών του 871 μ.χ. Τα γύρω στενά με τα ασπρισμένα σπίτια και την πέτρα αποτελούν ένα από τα πιο ενδιαφέροντα για περίπατο τμήματα του χωριού. 1.2 Η ιστορία της Περιστεράς Εικόνα 2 Πηγή Νότια του Ναού Η Περιστερά είναι πολύ παλιός οικισμός όπου συναντούνται πολλά κτήρια με χαρακτηριστική μακεδονική αρχιτεκτονική. Ο Οικισμός των Δραγουσητών όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται σε αρχαία κείμενα της Ιεράς Μονής Μεγίστης Λαύρας στο Άγιο Όρος προϋπήρχε του σημερινού οικισμού. Ο όσιος Ευθύμιος ο νέος αναστήλωσε την παλαιά μονή και επανίδρυσε τον σύγχρονο οικισμό της Περιστεράς. Στο κέντρο του χωριού είναι ο πανέμορφος ναός του Αγίου Ανδρέα, παλιό καθολικό της μονής των Περιστερών ή του Περιστερώνος, εξ ου και το όνομα του χωριού. Κατ' άλλους το όνομα έχει σλαβική προέλευση (από το 4

μπιστιρά). Η αρχιτεκτονική του ναού είναι σπάνια μιας και ο ναός είναι τετράκογχος σταυρικός και έχει πέντε τρούλους. Στο προαύλιό του βλέπουμε αρχαία γλυπτά είτε από τοπικές ανασκαφές είτε από τον αρχικό Αρχαιοελληνικό Ναό. Στην πλατεία δίπλα της υπάρχει μια πανέμορφη πηγή με πολύ νερό όλο τον χρόνο. Η μονή ιδρύθηκε από τον άγιο Ευθύμιο τον νέο το 871 μ.χ. και έδωσε το όνομά της στο χωριό. Το χωριό παραχωρήθηκε στην Μονή Μεγίστης Λαύρας το 964 μ.χ.. Αναφέρεται σαν οικισμός το 1109 μ.χ.. Το 1321 στο χωριό καταγράφηκαν ασημόμυλοι, δείγμα μεταλλευτικών δραστηριοτήτων στην περιοχή. Στην περιοχή υπάρχουν αγραμάδες, λιθοσωροί που δείχνουν την εκμετάλλευση παλιών επιφανειακών χρυσοφόρων στρωμάτων στην αρχαία εποχή (οι αρχαίοι χρυσοθήρες μετακινούσαν τις πέτρες σε κοίτες χειμάρρων ώστε να αποκαλυφθούν καινούριες φλέβες χρυσού). Στην περιοχή βρέθηκαν και Βυζαντινά μεταλλεία. Σε όλη την διάρκεια της τουρκοκρατίας υπαγόταν διοικητικά στο ναχιγιέ (Υπό-Επαρχία ή δικαστική περιφέρεια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας) του Παζαργκιάχ (Συνολικά 37 Χωριά) και ήταν ένα από τα χωριά που παρήγαγαν κάρβουνο για τα μεταλλεία των Σιδηροκαυσίων. Οι κάτοικοι δέχθηκαν μεγάλες θρησκευτικές διώξεις στο διάστημα 1791-1801 με στόχο τον εξισλαμισμό τους. Το 1821 συμμετείχε στην επανάσταση της Χαλκιδικής και καταστράφηκε ολοκληρωτικά από τους Τούρκους, συγκεκριμένα από τον Εμπού Λεμπέτ μπέη, μετά την αποτυχία της επανάστασης. Σημαντικοί αγωνιστές του 1821 από την Περιστερά ήταν ο Τριαντάφυλλος Αγοραστού, ο Αναστάσιος Παναγιώτου, ο Κυπαρίσης Αθανασίου και ο Ιωάννης Γεωργίου, που πήραν μέρος σε πολλές μάχες στη νότιο Ελλάδα. Οι Περιστεριανοί, όπως και οι Χορτιατινοί, έχουν το έθιμο του καψίματος του Αφανού κατά την Ανάσταση. 5

2 Ο Ναός του Αγίου Ανδρέα Εικόνα 6 Υπολείμματα από τοιχογραφία 2.1 Εισαγωγικά Εικόνα 3 O Ναός του Αγ. Ανδρέα Ο Βυζαντινός Ναός του Αγίου Ανδρέα είναι σήμερα ενοριακός Ναός του χωρίου Περιστερά, πού ανήκει στο Νομό Θεσσαλονίκης. Απέχει περί τα 35 χλμ. από την Θεσσαλονίκη και 12 χλμ. από την διασταύρωση των Βασιλικών. Είναι κτισμένο στις Νότιες παρυφές του Χορτιάτη σε υψόμετρο 630 μ. μέσα σε φυσικό περιβάλλον με ιδιαίτερη ομορφιά και θέα στον κάμπο των Βασιλικών. Η μεγαλύτερες κατασκευές έγιναν το 871 μ.χ. προς τιμήν του Αγίου Ανδρέου του Πρωτοκλήτου ως Καθολικό της Ιεράς Μονής Περιστερών. Είναι σταυροειδής πεντάτρουλος Βυζαντινός Ναός. Έχει ένα κεντρικό μεγάλο τρούλο και τέσσερις μικρότερους τρούλους στις τέσσερις κεραίες του Σταυρού. Έχει αρχιτεκτονικά στοιχεία της Μ. Ασίας και είναι πρόδρομος του Αγιορείτικου ρυθμού. Ὁ Αρχιτεκτονικός ρυθμός Εικόνα 4 Τοιχογραφία του Παντοκράτορα 9ου αιώνα Εικόνα 5 Αρχαία Επιγραφή σε κεντρική κολώνα του Ναού του είναι μοναδικός. Δεν συναντάται σε κανένα άλλο μνημείο, παλαιότερο ἤ νεότερο. Είναι από τα λίγα Βυζαντινά μνημεία, πού είναι σε χρήση στον Ελλαδικό 6

χώρο. Έχει σπάνιες τοιχογραφίες του Θ αιώνα με ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Σώζονται ίχνη του παλαιότερου αγιογραφημένου Παντοκράτορα(Εικόνα 4). Εντός του Ναού φυλάσσονται τα ιερά λείψανα του Οσίου Ευθυμίου. 2.2 Η ιστορία του Ναού Στη θέση του σημερινού ναού προϋπήρχε πρωτοχριστιανικός ναός ο όποιος με την σειρά του κτίστηκε πάνω στα ερείπια αρχαίου ναού χρησιμοποιώντας πολλά από τα οικοδομικά του υλικά(εικόνα 5) όπως συνηθίζονταν μετά την καταστροφή τους κατά την διάρκεια της βίαιης επικράτησης του Χριστιανισμού. Από στρωματογραφίκες τομές που έγιναν την δεκαετία του 1980 βρέθηκαν όστρακα από την Αρχαιοελληνική-Ελληνιστική & ρωμαϊκή Εποχή. Στον χώρο βρέθηκαν ανάγλυφα & επιτύμβιες στήλες (Εικόνες 7-10). Αναλογίζοντας τα παραπάνω αλλά και το γεγονός ότι κατά την εποχή των διωγμών κατά των Ελλήνων-Εθνικών (4 ος Αιώνας- 6 ος Αιώνας μ.χ) ιδίως κατά την βασιλεία του αυτοκράτορα Θεοδοσίου του Α' αποκαλούμενου ως "Μέγα" ήταν συνηθισμένη η πυρπόληση και καταστροφή Ελληνικών Ναών και η κατασκευή Χριστιανικών στην θέση τους με ανακύκλωση των οικοδομικών τους υλικών είναι σχεδόν απίθανο να μην υπήρχε Αρχαιοελληνικός Ναός ή κάποιος Αρχαιοελληνικός ιερός χώρος κάτω από τον σημερινό ναό. Εικόνα 8 Επιτύμβια στήλη στο προαύλιο του Ναού Εικόνα 7 Επιτύμβια στήλη στο προαύλιο του Ναού Εικόνα 9 Επιτύμβια στήλη στο προαύλιο του Ναού Ο παλαιότερος πρωτοχριστιανικός ναός είχε καταστραφεί από καιρό και οι νέοι κάτοικοι μη γνωρίζοντας τη σημασία του, τον είχαν μετατρέψει σε μαντρί. Στον βίο του Αγίου Ευθυμίου αναφέρονται οι δυσκολίες ανέγερσης του ναού. Σε ορισμένα βυζαντινά έγγραφα αποκαλείται «Περιστεραί» ή «Μονή των Περιστερών». Ο χριστιανικός ναός του Αγίου Ανδρέα χτίστηκε το 871 από τον Όσιο Ευθύμιο, ένα από τα σημαντικότερα πρόσωπα της ιστορίας του πρώιμου μοναχισμού στον Άθω. Μάλιστα οι τέσσερις κολόνες του προϋπάρχοντος ναού στηρίζουν ακόμη τον τρούλο του σημερινού ναού. Ο ναός είναι τετράκογχος και σταυρικός με Εικόνα 10 Επιτύμβια στήλη στο προαύλιο του Ναού 7

πέντε τρούλους και μικρά τοξωτά παράθυρα. Στον κεντρικό, ανατολικό και δυτικό τρούλο, σώζονται τοιχογραφίες του 9ου αιώνα. Ο Ναός αποτελεί το Καθολικό της Μονής Περιστερώνος, Βυζαντινό Μοναστήρι που υπήρχε εκεί και αναφέρεται σε κείμενο του 879 μ.χ. Ιδρυτής και της Μονής θεωρείται ο Άγιος Ευθύμιος. Ο ναός αποτελεί κόσμημα της πρώιμης βυζαντινής αρχιτεκτονικής. Η τοιχοδομία του δεν παρουσιάζει κατασκευαστικό πλούτο, αφού πρόκειται για έργο ενός ταπεινού μοναχού. Δεν είναι γνωστό πότε ο ναός έχασε τη μοναστηριακή του ιδιότητα και μετατράπηκε σε ενοριακό. Ο ναός του Αποστόλου Ανδρέα στην Περιστερά της Θεσσαλονίκης είναι πολύ γνωστός στην έρευνα. Παλαιές και νεότερες μελέτες έχουν διαλάβει τόσο για το σύνθετο σχέδιο της κάτοψης του όσο και για τις φάσεις του. Στην παλαιοχριστιανική φάση του ναού υιοθετήθηκε κάτοψη που μοιάζει με αυτήν του ναού του Αγίου Λαυρεντίου στην Γκρενόμπλ της νότιας Γαλλίας o οποίος βρίσκετε κάτω από ναό του 19ου αιώνα. Εικόνα 11 Το τέμπλο του Ναού Στην παλαιοχριστιανική φάση του ναού του Αγίου Ανδρέα ήταν ελεύθερος τετράκογχος, καθώς γύρω από έναν τετράγωνο πυρήνα Εικόνα 12 Δυτικό τμήμα του Ναού αναπτύσσονταν τέσσερις τρίκογχοι χώροι, ένας σε κάθε πλευρά του, με τετράγωνο πυρήνα. Η κάλυψη πιθανώς γινόταν στον κεντρικό χώρο με φουρνικό και στους τέσσερις τρίκογχους χώρους με καμάρες διατεταγμένες κατά τη μεγάλη διάσταση των χώρων. Στις τέσσερις γωνίες του κεντρικού χώρου υπήρχε ανά ένας κίονας, οι οποίοι υπάρχουν και σήμερα. Ο αρχικός χώρος της τετράγωνης αίθουσας ευρύνεται με την προσθήκη ενός τρικόγχου σε καθεμία πλευρά. Τα τρίκογχα στο εξωτερικό Εικόνα 13 Ανατολικό τμήμα του Ναού διαγράφονται σχεδόν σαν παραβολοειδείς καμπύλες. Αντιθέτως, στο εσωτερικό ο γεωμετρικός σχεδιασμός τόσο των τρικόγχων όσο και της κεντρικής αίθουσας είναι διαυγής. Το 871 μ.χ., όταν και επισκευάστηκε ριζικά ο ναός προστέθηκαν επίσης τα δύο παρεκκλήσια του Τιμίου Προδρόμου και του Αγίου Ευθυμίου εκατέρωθεν της ανατολικής κόγχης πρόθεσης και διακονικού και η μεσαία κόγχη του 8

ανατολικού τρικόγχου βήματος έγινε από ημικυκλική τρίπλευρη. Την ίδια εποχή άλλαξε ολόκληρη η ανωδομή του ναού και ο ναός μετατράπηκε σε πεντάτρουλο. Από στρωματογραφικές τομές που έγιναν τη δεκαετία του 1980 βρέθηκαν τάφοι, η ταφή εντός του ναού ήταν κάτι συνηθισμένο στο παρελθόν αλλά και σήμερα (π.χ. ταφή ιερέων στο ναό όπου λειτουργούσαν εν ζωή). Η τελική προσθήκη στο ναό ήταν του νάρθηκα ο οποίος κατασκευάστηκε στις αρχές του 20ου αιώνα (περίπου 1915) και έκτοτε ο Ναός έχει την μορφή που έχει και σήμερα. Μπορούμε εύλογα να υποστηρίξουμε ότι ο τετράκογχος πεντάτρουλος ναός του Αγίου Ανδρέα Περιστερών πιθανώς να αποτέλεσε το πρότυπο για την προσθήκη των πλευρικών κογχών στο καθολικό της Λαύρας. Το γεγονός ότι ο ναός των Περιστερών δεν παρουσιάζει καμία άλλη τυπολογική ομοιότητα με τα αγιορείτικα καθολικά περιορίζει τη σχέση τους μόνο στην πιθανή μίμηση από τα αγιορείτικα καθολικά του στοιχείου των πλευρικών κογχών. 2.3 Ο Ναός του Αγίου Λαυρεντίου στη Γκρενόμπλ Εικόνα 14 Ο Ναός του Αγίου Λαυρεντίου στη Γκρενομπλ Πηγή :www.musee-archeologique-grenoble.fr/ Ο ναός του Αγίου Λαυρεντίου(Εικόνα 14) ιδρύθηκε μέσα σε γαλλο-ρωμαϊκή νεκρόπολη έξω από τα τείχη της Γκρενόμπλ στις αρχές του 6ου αιώνα. Τον κεντρικό πυρήνα του σχεδίου του ναού(εικόνα 15), όπως και στον ναό της Περιστεράς, αποτελεί μια τετράγωνη αίθουσα, σε καθεμία πλευρά της οποίας προστίθεται τρίκογχο, με τη μεσαία κόγχη να ενώνεται με γαμματόσχημους ώμους με τις υπόλοιπες δύο. Και τα τέσσερα τρίκογχα εσωτερικά και εξωτερικά είναι σχεδιασμένα και κτισμένα με εξαιρετική φροντίδα. Στα μέσα του 8ου αιώνα το ανατολικό τρίκογχο μαζί με μια νέα αψίδα στα δυτικά αποτέλεσε το παρεκκλήσιο του Αγίου Oyand, ενώ στον 11ο και τον 12ο 9 Εικόνα 15 Κάτοψη του Ναού με την ιστορική του εξέλιξη στο χρόνο Πηγή :fr.wikipedia.org

αιώνα διαδοχικές μετατροπές άλλαξαν την εξωτερική όψη του ναού. Τα πρότυπα και των δύο εκκλησιών φαίνεται ότι ανάγονται σε ρωμαϊκά μαυσωλεία σχήματος ελεύθερου σταυρού, που μάς είναι γνωστά μέσω των σχεδίων αρχιτεκτόνων της Αναγέννησης. Δεν θα έπρεπε να θεωρηθούν ωστόσο οι ναοί ως απλά αντίγραφα ήδη υπαρχόντων παλαιότερων κτιρίων, γιατί η σύνθετη κάτοψη τους μαρτυρεί εκτός από ευρηματικότητα και μια σχετική παράδοση στο σχεδιασμό τύπων κτιρίων με περίκεντρο ή ακτινωτό σχέδιο. Πολύ περισσότερο θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι, υπό ειδικές προϋποθέσεις, ήδη στην παλαιοχριστιανική περίοδο υπήρχε μια ορισμένη διακίνηση σχεδίων κτιρίων, ίσως ακόμη και μακετών, από τα μεγάλα κέντρα αρχιτεκτονικής προς στις επαρχίες. 2.4 Αποτυπώσεις & Μελέτες του Ναού To καθολικό της μονής του Αγίου Ανδρέα Περιστεράς επεσήμανε πρώτος ο Ρώσος Porph. Ouspenski (Αποδημία στα μοναστήρια των Μετεώρων (ρωσικά), St. Petersburg 1896, σ. 41). Λίγο αργότερα ο Δανός αρχαιολόγος K.F. Kinch («Ein Byzantinsk Kirke», Festkrift til J.L. Ussing. Kobenhaven 1900, o. 144-145. Βλ. και J. Strygowski, «Die Baukunst der Armenier und Europa», τ. II, Wien 1918, o. 854) ασχολήθηκε με τον ναό, χωρίς όμως να πραγματοποιήσει συστηματική αποτύπωση. Το κενό αυτό ήρθε να συμπληρώσει το 1951, η μελέτη του διδασκάλου μου αείμνηστου Αναστ. Κ. Ορλάνδου («To καθολικόν της παρά την Θεσσαλονίκην μονής Περιστεράς», Α.Β.Μ.Ε., τ. Ζ', 1951, σ. 146-167. Βλ. και η Χρυσάνθη Μαυροπούλου -Τσιούμη, Αργύρη Κούντουρα, «ο ναός του Αγίου Ανδρέα στην Περιστερά», Κληρονομία, τ. Β', 2, Θεσσαλονίκη 1981, σ. 487-496). Τέλος το 1978 ο Ν. Κ. Μουτσόπουλος, ομότιμος καθηγητής του Τμήματος Αρχιτεκτόνων Α.Π.Θ. σε παρουσίαση του με τίτλο "Μελέτες για τα βυζαντινά μνημεία Θεσσαλονίκης μετά τους σεισμούς του 1978" παρουσιάζει το έργο της αποτύπωσης με σκοπό την παραγωγή σχεδίων (Κατόψεις, τομές, όψεις άνοψη, λεπτομέρειες) αλλά και στρωματογραφικές τομές με σκοπό τον στατικό έλεγχο και την μελέτη αποκατάστασης του Ναού. 2.5 Ο Άγιος Ευθύμιος Μετά την κατάπαυση της εικονομαχίας (843) οι μοναχοί άρχισαν να οργανώνονται πάλι σε μικρές αρχικά ομάδες και έπειτα σε μεγαλύτερες. Ο μοναχισμός προϋπήρχε στον χώρο του Άθωνος ήδη από τον 5 ο αι. αλλά επλήγη και ταλαιπωρήθηκε από τις αραβικές πειρατικές επιδρομές στα τέλη του 7 ου αι. και αργότερα τον 8 ο αι. από την εικονομαχία. Μετά την λήξη της πρώτης εικονομαχίας, αναδιοργανωμένος πλέον, εισήλθε σε ακμή τον 9 ο αιώνα. Βέβαια κατά την περίοδο αυτή της αναβιώσεως, η ακμή του μοναχισμού στο Όρος δεν υπήρξε ραγδαία. Η 10

άφιξη ασκητών πύκνωσε μόνο, αφού το Όρος σταθεροποίησε την θέση του μεταξύ των σπουδαίων μοναστικών κέντρων της Ανατολικής Εκκλησίας και την απαλλαγή του Αιγαίου από την πειρατεία, μετά την κατάκτηση της Κρήτης από τον Νικηφόρο Φωκά το 961. Κατά την πρώιμη αυτή εποχή ο μοναχικός βίος στον Άθω δεν είχε ακόμα οργανωθεί σε μονές, υπήρχαν όμως πολυάριθμοι ασκητές που ζούσαν είτε τελείως απομονωμένοι σε σπηλιές και σκηνές είτε σε «λαύρες», συγκροτήματα δηλαδή από μοναστικές καλύβες με υποτυπώδη κοινοτική οργάνωση. Τέτοιες λαύρες δημιουργήθηκαν κυρίως στην περιοχή της Ιερισσού και του λαιμού της χερσονήσου. Όπως είναι φυσικό ο μοναχικός εποικισμός άρχισε από τον λαιμό της χερσονήσου και σε πλησιέστερες προς τον κόσμο περιοχές και σιγά σιγά προχώρησε προς το Όρος σε βάθος έως το άκρο. Εκείνη την στιγμή με το τέλος της εικονομαχίας ο μοναχισμός του Άθωνος εισέρχεται από την άδηλη στην ιστορική του φάση. Την ίδια περίπου εποχή, λίγο πριν ή λίγο αργότερα, εμφανίζονται στον Άθωνα δύο φημισμένες προσωπικότητες. Πρώτος είναι ο Πέτρος Αθωνίτης, για τον οποίο σώζεται ένας Βίος γραμμένος στα τέλη του 10 ου αι. από τον Νικόλαο Αθωνίτη. Δεύτερος είναι ο Ευθύμιος ο Νέος, του οποίου τον Βίο συνέγραψε ο μαθητής του Βασίλειος, ο μετέπειτα αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης και αποτελεί υπόδειγμα της αγιολογικής γραμματείας. Καταγόμενος από ένα χωριό κοντά στην Άγκυρα, όπου γεννήθηκε το 824, έλαβε το όνομα Νικήτας. Επτά ετών ορφάνεψε από πατέρα και τον ανέθρεψε η μητέρα του, η οποία τον κατήχησε στην ορθόδοξη πίστη και στην προσκύνηση των εικόνων. Παρ ότι από παιδί ποθούσε να γίνει μοναχός ενέδωσε στις παρακλήσεις της ευλαβούς μητέρας του, παντρεύτηκε και απέκτησε μια κόρη. Μια μέρα με πρόφαση ότι πήγαινε να βρει τα άλογά του που χάθηκαν αποχαιρέτησε την οικογένειά του και κατέφυγε στην έρημο. Έφτασε σε ηλικία 18 ετών στο όρος Όλυμπος της Βιθυνίας, το οποίο, χάρη σε μορφές όπως οι άγιοι Ιωαννίκιος, Πέτρος της Ατρώας και Θεοφάνης ο Ομολογητής, ήταν την εποχή εκείνη το πιο σημαντικό μοναστικό κέντρο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Ο Νικήτας αρχικά εγκαταβίωσε κοντά στον άγιο Ιωαννίκιο και μετά πήγε υποτακτικός στον Θεόδωρο, έναν γέροντα που ζούσε στην ερημία. Εκεί εκάρη μοναχός (842) και έλαβε το όνομα Ευθύμιος. Έπειτα, αφού πέρασε δεκαπέντε ακόμη χρόνια στο πλησιέστερο κοινόβιο, την Μονή των Πισσαδηνών, για να ολοκληρώσει την ασκητική διαπαιδαγώγησή του, φεύγει για να εγκατασταθεί στον Άθωνα στις αρχές του 859. Εκεί συνδέθηκε με τον Αρμένιο μοναχό Ιωσήφ και έζησε σε αυστηρά άσκηση μέσα σ ένα σπήλαιο για τρία χρόνια. Ήταν το έτος 862 όταν εξήλθε από το σπήλαιο και είδε συγκεντρωμένους έξω απ αυτό πολλούς μοναχούς. Αυτοί θα αποτελέσουν 11

και τον πυρήνα των πρώτων μαθητών του. Σε λίγο όμως εγκατέλειψε το Όρος (863) και μετέβη στον Όλυμπο για να παραλάβει και να γηροκομήσει τον γέροντά του Θεόδωρο που ήταν ασθενής. Η υγεία του Θεόδωρου χειροτέρευε, σε σημείο που δεν ήταν πια δυνατόν να του παρασχεθεί η απαιτούμενη ιατρική βοήθεια και τότε ο Ευθύμιος μετέφερε τον γέροντά του έξω από το Όρος σε κελί στα Μακρόσινα, τοποθεσία πλησίον των Βραστάμων. Η κατάσταση του Θεοδώρου όμως χειροτέρεψε και μεταφέρθηκε στην Θεσσαλονίκη. Ο Ευθύμιος δεν τον ακολούθησε αλλά επέστρεψε στο Όρος και συνέχισε την σκληρή άσκηση. Μόλις πληροφορήθηκε τον θάνατο του γέροντός του μετέβηκε στην Θεσσαλονίκη γύρω στο 865 για να προσκυνήσει τον τάφο του και επεδίωξε την ασκητική του «τελείωση» ζώντας για ένα διάστημα πάνω σ ένα στύλο στα περίχωρα της Θεσσαλονίκης. Μην αντέχοντας το πλήθος που συνωστίζονταν στην βάση του στύλου του, επιστρέφει για τρίτη φορά στον Άθωνα, έχοντας χειροτονηθεί όμως τώρα ιερέας. Δεν έμεινε όμως αυτήν τη φορά περισσότερο από ένα χρόνο. Η φήμη του ονόματός του ήταν πλέον τόσο μεγάλη, τόσο εντός όσο και εκτός του Άθωνος, χάρη στα ασκητικά του κατορθώματα, ώστε μεγάλος αριθμός μοναχών προσέρχονταν κοντά του και επιδίωκε να υποταχθεί στην σοφή του καθοδήγηση. Θέλοντας λοιπόν να αποφύγει την φήμη του και επιδιώκοντας την ησυχία, ο Ευθύμιος αναχώρησε για την «νήσο των Νέων» (σημερινός Άγιος Ευστράτιος), που ήταν ακατοίκητη, χάριν ασκήσεως, έχοντας μαζί του μόνο δύο συντρόφους, τον Ιωάννη Κολοβό και τον Συμεών. Μια επιδρομή όμως αράβων πειρατών δεν του επέτρεψε να παραμείνει στο νησί παρά μόνο για λίγους μήνες και τον ανάγκασε να επιστρέψει στο Εικόνα 16 Ο τάφος του Αγίου Ευθυμίου Εντός του Ναού του Αγίου Ανδρέα Όρος. Στον Άθωνα ξανακινδύνευσε από τους πειρατές και αποφάσισε να πάρει τους μαθητές του (866) και να εγκατασταθούν στου Βραστάμου (σημερινά Βραστά) της Χαλκιδικής. Εκεί «εις τα Βραστάμου» ίδρυσε μια μικρή μοναστική κοινότητα Λαύρα, διότι διέθετε ατομικά κελιά για τους μοναχούς, ανεξάρτητα, αλλά το ένα κοντά στο άλλο και δύο κελιά απομακρυσμένα για τον Ευθύμιο και τον Ονούφριο μαζί με τον φίλο του Ιωσήφ, ενώ οι άλλοι δύο συνοδοί και μαθητές του, ίδρυσαν σε διαφορετικό μέρος ο καθένας τους από μία «Λαύρα». Ο Ιωάννης Κολοβός στα Σιδηροκαύσια 12

της Χαλκιδικής και ο Συμεών μετακινήθηκε στην Νότια Ελλάδα και θεωρείται κτήτωρ της Μονής του Μεγάλου Σπηλαίου στα Καλάβρυτα της Πελοποννήσου. Φαίνεται ότι επεδίωκε την ίδρυση κοινοβιακής μονής στον Άθω αλλά εμποδίστηκε από τις πειρατικές επιδρομές και από τις αντιδράσεις των μοναχών, που επρόκειτο να αντιμετωπίσει και ο Άγιος Αθανάσιος ο Αθωνίτης έναν αιώνα αργότερα. Καθ όλο το διάστημα που μόναζε στα Βραστά, ο όσιος Ευθύμιος πήγαινε τακτικά στον Άθω και κατά την διάρκεια μιας παραμονής του εκεί, του αποκαλύφθηκε μέσω οράματος η εντολή να αναστηλώσει την εγκαταλειμμένη μονή Περιστερών (σημερινή Περιστερά)κοντά στην Θεσσαλονίκη. Μεταξύ 866-870 ανοικοδομεί και ανασυγκροτεί μέσα από αναρίθμητες δυσκολίες την ερειπωμένη μονή, η οποία ήταν αφιερωμένη στον άγιο Απόστολο Ανδρέα. Μέσα σε λίγο χρονικό διάστημα ήρθε πλήθος μοναχών από την Θεσσαλονίκη και τις γύρω περιοχές για να υποταχθούν στον διάσημο ασκητή. Η μονή αυτή σε έγγραφο του 897 αποκαλείται «βασιλική» (actes de Lavra αρ. 1) και τούτο σημαίνει ότι είχε πάρει αυτήν την ιδιότητα πριν από το έτος αυτό. Αργότερα απέκτησε μετόχι στην περιοχή της Ιερισσού και άλλες πλούσιες χορηγίες. Το 964 ο αυτοκράτωρ Νικηφόρος Φωκάς την παραχωρεί στην νεοσυσταθείσα Ιερά Μονή Μεγίστης Λαύρας μαζί με όλη την ακίνητη περιουσία της ως μετόχι του μεγάλου αθωνικού ιδρύματος. Στο τέλος του βίου του τον Μάιο του 898, ο Ευθύμιος αφού πέρασε για άλλη μια φορά από τον Άθωνα, νιώθοντας νοσταλγία για την παλαιά ερημιτική ζωή, μετέβηκε κρυφά στην «νήσον Ιερά», όπου και πέθανε μετά από ένα πεντάμηνο, στις 15 Οκτωβρίου του ίδιου έτους. Το λείψανο του Ευθυμίου μεταφέρθηκε από την νήσο Ιερά (ίσως σημερινά Γιούρα) και αποτέθηκε στον ναό του Αγίου Ανδρέα(Εικόνα16). Πηγή: Ένας μεγάλος ασκητής. Ο όσιος Ευθύμιος ο Νέος (824-898) και η συμβολή του στην ανασυγκρότηση και στη διαμόρφωση του μοναχικού βίου κατά τον 9ο αιώνα. 3 Η Αποτύπωση του Ναού 3.1 Εισαγωγή Λειτουργία του οργάνου Το 3D Laser Scanner είναι μια συσκευή που μετράει ένα αντικείμενο ή ένα χώρο και συλλέγει πληροφορίες για το σχήμα του, αλλά και για την εμφάνισή του (π.χ. χρώμα). Τα συλλεγόμενα δεδομένα μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την 13 Εικόνα 17 FARO LASER SCANNER FOCUS 3D Πηγή: www.faro.com

κατασκευή τρισδιάστατων μοντέλων. Αυτά με την σειρά τους μπορούν να είναι χρήσιμα σε μεγάλο αριθμό εφαρμογών που αφορούν στην ψυχαγωγική βιομηχανία αλλά και στην βιομηχανική σχεδίαση, στην αντίστροφη μηχανική, στον έλεγχο ποιότητας, στην επιθεώρηση και καταγραφή πολιτιστικών μνημείων, στην αποτύπωση ορυχείων, σηράγγων, σπηλαίων, μεταλλείων κλπ. Η συσκευή FARO LASER SCAN FOCUS 3D είναι ένας τρισδιάστατος σαρωτής και μπορεί να αποτυπώσει ένα μεγάλο αριθμό σημείων (δημιουργώντας ένα νέφος σημείων) μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα. Το όργανο μπορεί να αποτυπώσει πολύπλοκες επιφάνειες και να τις αναπαραστήσει τρισδιάστατα μέσα σε λίγα λεπτά. Ένα σκανάρισμα σε εσωτερικό χώρο (για αποστάσεις έως 10 μ) διαρκεί περίπου 6-7 λεπτά και για εξωτερικό χώρο (για μεγαλύτερες αποστάσεις έως 20 μ) περίπου 9-10 λεπτά συνεπώς στην διάρκεια μιας χειμερινής ημέρας (10 ώρες) είναι δυνατόν να αποτυπωθεί με λεπτομέρεια ένα Κτήριο των διαστάσεων του Ναού του Αγίου Ανδρέα. Το FARO LASER SCAN FOCUS 3D χρησιμοποιεί ακτίνες laser για τον προσδιορισμό της απόστασης των σημείων μετρώντας την διαφορά φάσης. Ο προσδιορισμός της θέσης των διαφόρων σημείων γίνεται με την χρήση πολικών συντεταγμένων με την ίδια αρχή λειτουργίας ενός Total Station, μετράει δηλαδή οριζόντια και κατακόρυφη γωνία και την απόσταση(εικόνα 18), όμως στην περίπτωση του 3D Laser Scanner αποτυπώνεται και η ένταση της επιστρεφόμενης ακτινοβολίας από το κάθε σημείο (για το χρωματισμό του σημείου αυτού σε διαβάθμιση του γκρι). Για τον προσδιορισμό αυτών των συντεταγμένων το όργανο χρησιμοποιεί σύστημα κωδικοποιητή-μετρητή. Ένας εντοπίζεται στον κατακόρυφο άξονα περιστροφής του οργάνου και ένας άλλος στον οριζόντιο άξονα περιστροφής του κατόπτρου. Η απόσταση υπολογίζεται από τον αισθητήρα απόστασης με μέτρηση της διαφοράς φάσης του εκπεμπόμενου σήματος με το επιστρέφον. Εικόνα 18 Τρόπος λειτουργίας 3D Laser Scanner Το όργανο έχει επίσης την δυνατότητα να παρατηρεί και την υφή του προς αποτύπωση αντικειμένου. Αυτό επιτυγχάνεται παρατηρώντας την επιστρεφόμενη ένταση της περιστρεφόμενης ακτίνας laser, καθώς όσο πιο φωτεινή είναι μια επιφάνεια, τόσο πιο πολύ φως αντανακλά. Επομένως, το όργανο καθορίζει την διαβάθμιση του γκρι, σύμφωνα με το ποσό της έντασης της επιστρεφόμενης ακτίνας. 14 Εικόνα 19 FARO LASER SCANNER FOCUS 3D

Το FARO LASER SCAN FOCUS 3D έχει την ικανότητα να πραγματοποιεί ταχύτατες σαρώσεις λαμβάνοντας μέχρι και 976.000 σημεία/sec όταν λειτουργεί στην μέγιστη ανάλυσή του. Το αποτέλεσμα είναι η δημιουργία ενός νέφους σημείων που ανάλογα από την ανάλυση που απαιτεί η εκάστοτε εφαρμογή, αποτελείται από εκατομμύρια σημεία. Το συγκεκριμένο όργανο σε κανονικές συνθήκες έχει εμβέλεια μέτρησης από 0.60 έως και 130 μέτρα. Η δυνατότητά του στην ακρίβεια μέτρησης είναι ±2mm στα 10 και 25 μέτρα και η διάμετρος της ακτίνας κατά την έξοδο από το όργανο 3.8mm με σφαιρικό σχήμα. Η μέγιστη ταχύτητα μέτρησης είναι 976.000 σημεία/sec και το εύρος κάλυψης του πεδίου είναι 360 ο στον κατακόρυφο άξονα περιστροφής και 305 ο στον οριζόντιο(εικόνα 18). Για τον λόγο αυτό στην κάτοψη ενδέχεται να υπάρχουν κάποιοι κύκλοι στο πάτωμα της κάτοψης όπου πατούσε το όργανο και δεν μπορούσε να αποτυπώσει. Το όργανο είναι εξοπλισμένο με μία φωτογραφική κάμερα 70 MPixels που του δίνει την δυνατότητα παραγωγής φωτορεαλιστικών έγχρωμων εικόνων. Η διαχωριστική ικανότητα του σαρωτή ανέρχεται σε 0.16 mrad. Επίσης διαθέτει σύστημα αυτόματης οριζοντίωσης που σημαίνει ότι κατά την κάθε μέτρηση απαιτείται μοναχά μια χοντρική οριζοντίωση με σφαιρική αεροστάθμη. Εικόνα 20 FARO LASER SCANNER FOCUS 3D Για τις μετρήσεις με το FARO LASER SCAN FOCUS 3D, ο εξοπλισμός που απαιτείται είναι περιορισμένος. Αποτελείται από τον τρισδιάστατο σαρωτή, τον τρίποδά του στον οποίο υπάρχει μια σφαιρική αεροστάθμη και από τους Σφαιρικούς ή Επίπεδους στόχους που είναι απαραίτητοι για την σύνδεση των επιμέρους διαδοχικών σαρώσεων(εικόνες 19-22). Για την πλήρη αποτύπωση ενός αντικειμένου, κτιρίου ή χώρου και την κάλυψη όλων των πτυχών του, απαιτείται να γίνουν πολλαπλές σαρώσεις. Οι σαρώσεις αυτές πρέπει να είναι αλληλεπικαλυπτόμενες, για να είναι εφικτή η μετέπειτα σύνδεσή τους στην επεξεργασία και για την αποφυγή κενών σημείων όπου το όργανο δεν μπορεί να αποτυπώσει. Για να πετύχουμε την σύνδεση των σαρώσεων με ακρίβεια, τοποθετούμε τους στόχους (σφαίρες από φελιζόλ, διαμέτρου 14cm) στον εξωτερικό χώρο και σφαίρες και χάρτινους στόχους στο εσωτερικό του χώρου που θα σαρώσουμε. Εικόνα 21 FARO LASER SCANNER FOCUS 3D Το όργανο σε κάθε σάρωση που πραγματοποιεί, δημιουργεί ένα ανεξάρτητο σύστημα αναφοράς με αρχή το κέντρο του οργάνου. Για να πετύχουμε ακριβή σύνδεση των σαρώσεων και να έχει το τρισδιάστατο μοντέλο μία συνέχεια, είναι 15

σημαντικό να τοποθετήσουμε σωστά τους στόχους στον χώρο και να υπάρχουν τουλάχιστον 3 κοινοί στόχοι με κάποια προηγούμενη σάρωση. Κάθε σάρωση πρέπει να έχει τουλάχιστον τρείς κοινούς στόχους με την προηγούμενη, έτσι ώστε να ορίζεται σωστά το σύστημα αναφοράς της σάρωσης ως προς την προηγηθείσα. Η επιλογή των σημείων στάσης του σαρωτή γίνεται με γνώμονα την όσο δυνατόν μεγαλύτερη κάλυψη του μνημείου χωρίς να υπάρχουν κενά, αλλά με τις λιγότερες δυνατές στάσεις. Αυτό γίνεται για να μην έχουμε μεγάλο αριθμό παρατηρήσεων, οι οποίες θα είναι κοινές και με άλλες σαρώσεις και θα δυσκολέψουν την μετέπειτα επεξεργασία. Για να επιτευχθεί ένα καλύτερο τελικό αποτέλεσμα επιλέχθηκε στις περισσότερες σαρώσεις να υπάρχουν 5-6 κοινοί στόχοι σε διαφορετικό ύψος ο καθένας. Για την περίπτωση του Ιερού οι μετρήσεις έγιναν με 3 κοινούς στόχους λόγο έλλειψης ορατότητας ανάμεσα στις κόγχες μεταξύ τους αλλά και με τον υπόλοιπο ναό. Δεν υπήρξε καμία στάση χωρίς κοινούς στόχους. 3.2 Επεξεργασία δεδομένων Laser Scanner Η επεξεργασία των δεδομένων που δημιουργήθηκαν από τις σαρώσεις διακρίνεται σε δύο σκέλη, τα οποία είναι: α) η επεξεργασία με το λογισμικό Scene 5.4 της FARO και β) η εξαγωγή των τελικών προϊόντων (όψεις, κατόψεις, τομές) με το λογισμικό PoinTools και Autocad. 3.3 Επεξεργασία με το λογισμικό Scene Σε πρώτη φάση τα δεδομένα (νέφη σημείων) μεταφέρθηκαν από το Laser Scanner, από την ενσωματωμένη κάρτα SD στον υπολογιστή, όπου και άρχισε η επεξεργασία τους με το λογισμικό Scene 5.4. Εικόνα 22 FARO LASER SCANΝΕR FOCUS 3D Όπως αναφέρθηκε, κάθε λήψη αναφέρεται στο δικό της σύστημα αναφοράς (Προσανατολισμένη ως προς το βορρά και στο ίδιο οριζόντιο επίπεδο διότι το όργανο διαθέτει ενσωματωμένη πυξίδα & οριζοντιώνει το κάθε σκανάρισμα αυτόματα), επομένως πρέπει να γίνει η ευθυγράμμιση και συσχέτιση (registration) όλων των σαρώσεων, με την βοήθεια των σφαιρικών ή επίπεδων στόχων που αναγνωρίζει αυτόματα το πρόγραμμα και που χρησιμεύουν ως τοποσταθερά (βλ. λειτουργία του οργάνου). Για την ευθυγράμμιση των σαρώσεων και την ένωση μεταξύ τους δεν απαιτήθηκε η χρήση επίπεδων επιφανειών μιας και όλες οι σαρώσεις είχαν επαρκή αριθμό κοινών τοποσταθερών. Εξαιτίας του μεγάλου αριθμό των κοινών τοποσταθερών, 16

στα περισσότερα σκαναρίσματα χρησιμοποιηθήκαν περισσότερα από 4 τοποσταθερά, η τελική ακρίβεια της ένωσης των σκαναρισμάτων ήταν πολύ καλή. Μετά την επιτυχή ευθυγράμμιση των σαρώσεων, σειρά είχε ο χρωματισμός του νέφους σημείων με το πραγματικό τους χρώμα RGB, όπως αυτό αποτυπώθηκε από την ενσωματωμένη κάμερα του οργάνου. Ο χρωματισμός είναι μια αρκετά χρονοβόρα και απαιτητική σε υπολογιστικούς πόρους διαδικασία, λόγω του μεγάλου όγκου δεδομένων. Μετά το πέρας αυτής της διαδικασίας, έγινε η εξαγωγή των δεδομένων σε μορφή.pod, για να είναι δυνατή η εισαγωγή και περαιτέρω επεξεργασία τους στο λογισμικό PoinTools. Εικόνα 23 Επεξεργασία νέφους σημείων από το Scene 5.4 (πηγή : www.faro.com) 3.4 Επεξεργασία με το λογισμικό PoinTools 1.5 Pro 17 Εικόνα 24 Το Καμπαναριό στο λογισμικό PoinTools

Το λογισμικό PoinTools είναι ένα ισχυρό και εύχρηστο εργαλείο για την επεξεργασία 3D νεφών σημείων, με την βοήθεια του οποίου έγινε και η επεξεργασία των δικών μας λήψεων, για να παραχθούν τελικά οι ζητούμενες όψεις, τομές άνοψη,κατόψεις. Κατά την επεξεργασία αυτή, τα αρχεία.pod που δημιουργήθηκαν από το λογισμικό Scene 5.4 φορτώνονται στο PoinTools. Με την εργαλειοθήκη του προγράμματος μπορούμε να παραμετροποιήσουμε πλήρως τα (συσχετισμένα πλέον) νέφη μας (π.χ. θέση, άποψη). Επίσης επιλέγουμε το κατάλληλο επίπεδο τομής του νέφους και αφαιρούμε τα σημεία που δεν μας χρειάζονται, ανάλογα με το προϊόν που θέλουμε (όψη, κάτοψη, τομή). Για να επιλέξουμε ένα επίπεδο υπάρχει εντολή η οποία ευθυγραμμίζει το επίπεδο που βλέπουμε με βάση τρία σημεία που θα επιλέξουμε, έτσι επιλέγοντας σε τρία σημεία Εικόνα 25 Δημιουργία Όψη στο λογισμικό PoinTools του ιδίου τοίχου ευθυγραμμίζεται η απεικόνιση του νέφους σημείων στον τοίχο αυτό, η εντολή αυτή χρησιμοποιήθηκε για την δημιουργία των όψεων και των τομών. Έπειτα, εξάγουμε τα προϊόντα αυτά σε μορφή εικόνας.jpeg, η οποία είναι επίσης πλήρως παραμετροποιήσιμη από το πρόγραμμα (ανάλυση, ποιότητα, ύπαρξη ή όχι γραφικής κλίμακας και κανάβου, κ.α.). 18

Από το τελικό 3D σχέδιο που δημιουργείται αφαιρέσαμε τα κτήρια που είχαν αποτυπωθεί περιμετρικά του ναού και χωρίσαμε τον κυρίως ναό από το καμπαναριό ώστε να τα επεξεργαστούμε ξεχωριστά. Για τον κυρίως ναό και το καμπαναριό βγάλαμε τις όψεις και την κάτοψη της στέγης, μιας και δεν χρειαζόταν περεταίρω επεξεργασία τα 3D σχέδια. Έπειτα ασχοληθήκαμε με τις τομές και τις κατόψεις. Στις τομές επιλέξαμε τα τμήματα που θέλαμε να κρατήσουμε δημιουργώντας τομές όταν μετακινούσαμε την μια επιφάνεια κατακόρυφα διατηρώντας τις άλλες σταθερές και κατόψεις όταν την μετακινούσαμε οριζόντια. Εικόνα 26 Δημιουργία Κάτοψης στο λογισμικό PoinTools Τέλος εξάγαμε τις όψεις, κατόψεις και τομές σε αρχεία εικόνας (.jpg) χωρίς κάναβο και γραφική κλίμακα για να είναι πιο ευδιάκριτη η εικόνα. Τα στοιχεία της κλίμακας, διάστασης και των άλλων ιδιοτήτων της κάθε εικόνας υπάρχουν σε ένα αρχείο txt ιδίου ονόματος με το αρχείο εικόνας. Οι εικόνες εξήχθησαν σε διαφορετικές αναλύσεις στις οποίες άλλαζε η ρύθμιση pixels/unit (100 στην κάτοψη στέγης και 200 και 300 στα υπόλοιπα σχέδια) επηρεάζοντας το μέγεθος της τελικής εικόνας. Παρατηρήθηκε ότι όπου υπήρχε πιο πυκνό νέφος σημείων (οι μετρήσεις ήταν καλύτερες γιατί το όργανο αποτύπωνε τις επιφάνειες κάθετα και γιατί υπήρχαν πολλαπλές λήψεις που αποτύπωναν την ίδια επιφάνεια) υψηλότερη ανάλυση παρήγαγε καλύτερες εικόνες, αντιθέτως όταν το νέφος σημείων ήταν πιο αραιό 19

(χειρότερες μετρήσεις γιατί το όργανο αποτύπωνε τις επιφάνειες υπό γωνία, όπως στη στέγη) χαμηλότερη ανάλυση παρήγαγε πιο δυσδιάκριτα σχέδια. Τα αρχεία Εικόνα 27 O Ναός στο λογισμικό PoinTools που παρήχθησαν ήταν υψηλής ανάλυσης (pixels/unit: 200 ή 300, εκτός της κάτοψης της στέγης 100) της τάξης των 8000 pixels Χ 4000 pixels περίπου. Το επόμενο βήμα ήταν η εισαγωγή των αρχείων εικόνας στο πρόγραμμα autocad. 3.5 Επεξεργασία με το λογισμικό Αutocad 2016 Έχοντας τα αρχεία εικόνας (.jpg) από το προηγούμενο βήμα τα εισάγαμε στο autocad και αφού ορίσαμε τις διαστάσεις για την κάθε εικόνα από το αρχείο txt που περιέχει τα στοιχεία της κάθε εικόνας. Τα αρχεία Raster image δεν έχουν κλίμακα μόνο διαστάσεις σε pixels. Στα αρχεία όπου η εικόνα εξήχθη από το pointools σε πολλαπλές αναλύσεις Εικόνα 28 Eισαγωγη εικόνας (όψη) στο Autocad 20

επιλέχθηκε η πιο ευδιάκριτη για το επόμενο βήμα (βλ. Επεξεργασία στο Pointools). Έχοντας τις εικόνες στο autocad με σωστές διαστάσεις μπορούμε να προχωρήσουμε στο επόμενο βήμα: την ψηφιοποίηση της εικόνας. Εικόνα 29 Ψηφιοποίηση εικόνας(τομή) στο Autocad Η ψηφιοποίηση έγινε με polylines για λόγους ταχύτητας, στις περισσότερες περιπτώσεις χρησιμοποιήθηκαν γραμμές και όχι καμπύλες μιας και ο Ναός, λόγω ηλικίας & στατικών προβλημάτων που αντιμετώπισε, δεν έχει την αναμενόμενη παραλληλότητα ανάμεσα στους τοίχους ούτε την καθετότητα ανάμεσα σε τοίχους & πλάκες. Τέλος εισάγαμε τίτλους και κλίμακες (γραφικές & ονομαστικές) και εξάγαμε τα αρχεία Portable Document Format (pdf) τα οποία διασφαλίζουν την μέγιστη δυνατή ανάλυση. Τα αρχεία pdf μας εξασφαλίζουν ότι θα έχουμε αμετάβλητη κλίμακα για τα σχέδια διότι δεν μπορούμε να παραμορφώσουμε τις διαστάσεις του τόσο καθ' ύψος όσο και κατά πλάτος όπως συμβαίνει στα αρχεία εικόνας (jpg) αφού κατά την εξαγωγή τους επιλέγεται μέγεθος χαρτιού για την εκτύπωση και κλίμακα. 21

Εικόνα 30 Ψηφιοποίηση εικόνας(kάτοψης) στο Autocad 3.6 Δημιουργία Βίντεο στο λογισμικό PoinTools 1.5 Pro Το τελευταίο βήμα στην επεξεργασία των δεδομένων ήταν η παραγωγή των δύο βίντεο, ένα για το εξωτερικό του Ναού και ένα για το εσωτερικό του. Για την παραγωγή του βίντεο στο λογισμικό του PoinTools απαιτείτε υπολογιστής με πολύ μεγάλη υπολογιστική ισχύ γι'αυτό και χρησιμοποιήθηκε ο υπολογιστής του κυρίου Τοκμακίδη. Για το εξωτερικό του Ναού ορίστηκε ως κέντρο περιστροφής ένα σημείο περίπου στο κέντρου του Ναού και η εικονική "κάμερα" περιστρεφόταν σε μια σταθερή απόσταση από το κέντρο και σε ένα σταθερό ύψος. Για το εσωτερικό του Ναού η διαδικασία ήταν πιο πολύπλοκή. Αρχικά επιλέχθηκαν στο PoinTools τα σημεία που θα αποτελούσαν την "διαδρομή " της κάμερας και εξήχθησαν σε αρχείο.txt(notepad) σε μορφή αριθμός σημείου,x,y,z.. Επιλέχθηκε ένα σταθερό ύψος, ένα μέτρο από το πάτωμα, και έτσι όλα τα σημεία είχαν το ίδιο z. Το επόμενο βήμα ήταν η δημιουργία του αρχείου της διαδρομής της κάμερας, το αρχείο περιελάμβανε τον χρόνο(αριθμός frames/καρέ όταν η κάμερα περνάει από το κάθε σημείο) το προαναφερθέν αρχείο και την στροφή της κάμερας κατά x,y,z καθώς και τις σταθερές παραμέτρους της κάμερας(φακός κάμερας κ.α.). Για τα σημεία όπου η κάμερα θα κοιτούσε ψηλότερα άλλαζε η γωνία στροφής της κάμερας. Το τελικό αρχείο.txt(notepad) εισήχθη στο PoinTools και αφού ορίστηκε η διαδρομή της κάμερας μπορούσε να παραχθεί το τελικό βίντεο. 22

4 Συμπεράσματα 4.1 Η Μέθοδος Αποτύπωσης Ο Faro Laser Scanner 3D είναι ένα όργανο που δίνει μεγάλη ευελιξία στο πεδίο των μετρήσεων αλλά αντιθέτως χρειάζεται επιπλέον επεξεργασία σε σχέση με τις άλλες μεθόδους αποτύπωσης. Η όλη διαδικασία της επεξεργασίας απαιτεί μεγάλη υπολογιστική ισχύ & αρκετό χρόνο αναμονής σε σύγχρονους υπολογιστές. Οι εξαγόμενες εικόνες από το πρόγραμμα PoinTools όσο καλή ανάλυση και να έχουν, όταν εισαχθούν μέσα στο πρόγραμμα autocad και εξαχθούν σε pdf ή αρχείο εικόνας (tiff,jpg, ) θα έχουν πολύ μειωμένη ανάλυση σε σχέση με την αρχική. Η μέθοδος αποτύπωσης με Laser Scanner είναι η καλύτερη μέθοδος αποτύπωσης αφού μπορεί να μάς δώσει ακρίβειες της τάξης των ±2mm. Σε περιπτώσεις όπου το κτήριο που αποτυπώνεται είναι χαμηλότερα ή στο ίδιο επίπεδο με τα υπόλοιπα κτήρια και δεν υπάρχουν κτήρια που είναι ψηλότερα όπως στον περίγυρο του Ναού τότε η αποτύπωση της στέγης δεν θα είναι ικανοποιητική. 4.2 Ο Ναός του Αγίου Ανδρέα στην Περιστερά Το σχήμα των τρούλων δεν είναι ομαλά κυκλικό όπως φαίνεται στις τομές (Εικόνα 31) και αυτό αποδεικνύει ότι: Οι τρούλοι κατασκευάστηκαν με σταδιακή δόμηση από πάνω προς τα κάτω και όχι με σφαιροειδή ξυλότυπο (όπως σε μεταγενέστερους ναούς)πάνω στο οποίο χτίζονται οι τρούλοι. Η κατασκευή του Ναού του Αγίου Ανδρέα έγινε σε πολλές φάσεις: Μία σειρά από τεχνικές κατασκευής κτηρίων που χρησιμοποιήθηκαν στο παρελθόν οδήγησαν στα στατικά προβλήματα του Ναού. Ο Ναός από τα σχέδια που παρήχθησαν (ιδίως από την άνοψη όπου φαίνονται οι τρούλοι που έχουν παραμορφωθεί Εικόνα 32) φαίνεται να υπόκειται σε μεγάλες πιέσεις. Από μόνη της η παρουσία της αντιστήριξης(εικόνα 33) στο νότιο τμήμα του Ναού δείχνει ότι από τα μεσαιωνικά χρόνια απαιτήθηκαν επιπλέον μέτρα για την Εικόνα 31 Ο κεντρικός Τρούλος του Ναού 23 Εικόνα 32 Άνοψη του Ναού

στήριξη του ναού. Πιθανές εξηγήσεις για το πρόβλημα είναι οι παρακάτω: 1. Η κατασκευή του πρωτοχριστιανικού Ναού πάνω σε αρχαίο Ελληνικό Ιερό χώρο ήταν κάτι συνηθισμένο όμως το έδαφος δεν ήταν σταθερό λόγω των αρχαίων οικοδομικών υλικών που υπήρχαν κάτω από τον ναό. Αυτό σε συνδυασμό με τις πηγές που ρέουν υπόγεια στην περιοχή οδήγησαν σε μερική καθίζηση του κτηρίου. 2. Οι κολώνες του πρωτοχριστιανικού ναού προοριζόταν για ένα άλλο μικρότερο κτήριο, η χρήση τους για την στήριξη του Ναού του Αγ. Ανδρέα (871 μ.χ.) ήταν κάτι που κατά την εποχή φαινόταν φυσιολογικό. Ο πρωτοχριστιανικός Ναός ήταν μικρότερος του σημερινού, το επιπλέον βάρος στο κτήριο επιτάχυνε την καθίζηση του Ναού. 3. Η επιπλέον προσθήκη του νάρθηκα, στο δυτικό τμήμα, στις αρχές του 20 ου αιώνα επιβάρυνε ακόμα περισσότερο όλη την κατασκευή. Ο Ναός κατασκευάστηκε από έναν «ταπεινό» μοναχό κατά τον Μεσαίωνα σε μία Εικόνα 33 Ανατολική όψη του Ναού από τις πιο σεισμογενείς χώρες του κόσμου. Λαμβάνοντας τα παραπάνω υπ όψιν είναι αδιανόητο να μην θεωρήσουμε το έργο ως μεγαλειώδες. 24

5 Πηγές http://proskynitis.blogspot.gr/2013/11/blog-post_30.html http://www.buildnet.gr/default.asp?pid=139&la=1&catid=116&artid=95 Εκδήλωση ΑΠΘ, "30 χρόνια μετά το σεισμό της Θεσσαλονίκης: Μνήμες και προοπτική", Μάιος 2008 - Ν. Κ. Μουτσόπουλος, ομότιμος καθηγητής του Τμήματος Αρχιτεκτόνων Α.Π.Θ. http://www.diakonima.gr/2013/10/15/ένας-μεγάλος-ασκητής-ο-όσιος-ευθύμ ιος/ Ένας μεγάλος ασκητής. Ο όσιος Ευθύμιος ο Νέος (824-898) και η συμβολή του στην ανασυγκρότηση και στη διαμόρφωση του μοναχικού βίου κατά τον 9ο αιώνα. http://www.im-ierissou.gr/index.phpc/omponent/content/article/88-2013-12-04-11-25-47/191-2013-12-04-11-54-02 http://www.aiia.csd.auth.gr/gr/hortiatis/history.htm http://el.wikipedia.org/wiki/περιστερά_θεσσαλονίκης http://www.imma.edu.gr/macher/hm/hm_main.php?el/c2.4.html http://www.thermi.gov.gr/info/?page_id=552 Χριστιανική αρχαιολογική εταιρεία «Εικοστό πέμπτο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης» - πρόγραμμα και περιλήψεις εισηγήσεων και ανακοινώσεων 'Αθήνα, 13, 14 και 15 Μαΐου 2005 Διδακτορική διατριβή - ειδίκευση : βυζαντινή αρχαιολογία του Βασίλη Μέσση με τίτλο «Ναοί Αθωνικού Τύπου» 2010 Αριστοτέλειο πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Τμήμα ιστορίας και αρχαιολογίας τομέας αρχαιολογίας http://www.musee-archeologique-grenoble.fr/ http://fr.wikipedia.org/wiki/musée_archéologique_grenoble_saint-laurent Οι ορθοφωτοχάρτες είναι προϊόν της «Υπηρεσίας Θέασης Ορθοφωτοχαρτών» του ιστότοπου της «Κτηματολόγιο Α.Ε.»( http://www.ktimatologio.gr/ http://gis.ktimanet.gr/wms/ktbasemap/default.aspx) http://www.faro.com/products/3d-surveying/laser-scanner-faro-focus-3d/ov erview 25

6 Σκαριφήματα Σημείων Στάσης 26

27

7 Αποσπάσματα Αεροφωτογραφίας Κτηματολογίου Α.Ε. 28

8 Ευρύτερη Περιοχή του Ναού 29

9 Ανωψη 30

31

10 Κάτοψη 32

33

11 Κάτοψη Στέγης 34

35

12 Τομές 36

37

38

39

40

41

42

43

13 Οψεις 44

45

46

47

48

49

50

51

14 Οψεις Καμπαναριού 52

53

54

55

56