ΘΕΜΑ : ΤΑ ΡΕΜΑΤΑ ΣΤΟ ΣΧΕ ΙΑΣΜΟ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ

ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ «ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ» ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ : ΠΟΛΕΟ ΟΜΙΑ ΚΑΙ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑ ΣΠΟΥ ΑΣΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΣΥΝΙΣΤΩΣΕΣ ΤΟΥ ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΟΙΚΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΠΟΥ ΑΣΤΡΙΑ : Αµαλία Κουδούνη, Αρχιτέκτων Μηχανικός ΘΕΜΑ : ΤΑ ΡΕΜΑΤΑ ΣΤΟ ΣΧΕ ΙΑΣΜΟ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ Ι ΑΣΚΟΝΤΕΣ : Ι.Πολύζος, Αρχ/των-Πολ/µος, καθηγητής ΕΜΠ (συντονιστής), Τ.Κοσµάκη, Αρχ/των-Πολ/µος, καθητητής ΕΜΠ, Θ.Βλαστός, Συγκοινωνιολόγος, αναπλ.καθηγητής ΕΜΠ,.Πολυχρονόπουλος, Αρχ/των-Πολ/µος, επικ.καθηγητής ΕΜΠ ΠΡΟΣΚΕΚΛΗΜΕΝΟΙ ΟΜΙΛΗΤΕΣ : Μ.Σανταµούρης, Φυσικός, αναπλ. καθηγητής Παν.Αθηνών, Χατζηµπίρος, Φυσικός, επικ.καθηγητής ΕΜΠ, Ν.Μπελαβίλας, Αρχ/των-Πολ/µος, λέκτορας ΕΜΠ ΑΚΑ ΗΜΑΙΚΟ ΕΤΟΣ 2005 2006 ΧΕΙΜΕΡΙΝΟ ΕΞΑΜΗΝΟ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελ. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑ 3 Ι. Ανάλυση Καταγραφή 5 1. Χαρακτηριστικά και κατηγορίες ρεµάτων 5 2. Θεσµικό πλαίσιο 6 ι. Ν.880/1979 (άρθρο 6) 6 ιι. Ν.2052/1992 (άρθρο 6) 7 ιιι. Κτιριοδοµικός Κανονισµός ιv. (Απόφαση 3046/304/88) 7 Νοµολογία του Συµβουλίου της Επικρατείας (ΣτΕ) 8 v. Ν.3010/2002 (άρθρο 5) 9 3. Εφαρµοζόµενες πρακτικές στον πολεοδοµικό σχεδιασµό 10 ΙΙ. Παραδείγµατα 14 1. Το ρέµα της Πικροδάφνης 14 2. Το ρέµα του Ξερέα 19 3. Πιλοτικές µελέτες ΥΠΕΧΩ Ε 23 ΙΙΙ. Συµπεράσµατα Προτάσεις 29 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΓΕΣ 31 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 32 2

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η εργασία αυτή επιδιώκει να θίξει στο πλαίσιο των δυνατοτήτων που παρέχονται από τον περιορισµένο χρόνο, στον οποίο εκπονείται, την ανυπαρξία αποτελεσµατικών προδιαγραφών κατευθύνσεων και εργαλείων κατά τη διαδικασία εκπόνησης και έγκρισης των πολεοδοµικών σχεδίων στον αστικό χώρο, για την προστασία και ανάδειξη των ρεµάτων. Τα ρέµατα «ήτοι οι πτυχώσεις της επιφανείας της γης, δια των οποίων συντελείται κυρίως η απορροή προς την θάλασσα των πλεοναζόντων υδάτων της ξηράς. Εκτός, όµως, της λειτουργίας των αυτής, τα εν λόγω ρεύµατα αποτελούν, επίσης, φυσικούς αεραγωγούς, µαζί δε µε την χλωρίδα και πανίδα των είναι οικοσυστήµατα µε ιδιαίτερο µικροκλίµα που συµβάλλουν πολλαπλώς στην ισορροπία του περιβάλλοντος. Εν όψει τούτων είναι ζωτική ιδίως η σηµασία των ρευµάτων που έχουν ενσωµατωθεί στους οικισµούς» 1. Οι επανειληµµένες καταστροφές στα πρόσφατα χρόνια (τελευταία 30ετία) από πληµµύρες τόσο σε περιοχές µεγάλων πολεοδοµικών συγκροτηµάτων (Αθήνα, Πάτρα κ.α.) όσο και σε µικρότερου µεγέθους πόλεις και οικισµούς (Μυτιλήνη, νησιωτικούς οικισµούς κ.α.) κατέγραψαν µε τραγικό τρόπο, λόγω χαµού και ανθρώπινων ζωών, την απαράδεκτη αδιαφορία της πολιτείας και του τεχνικού κόσµου αλλά και των ίδιων των πολιτών για την έλλειψη «σεβασµού» µε την έννοια της µέριµνας εξασφάλισης των φυσικών λειτουργιών της ροής των νερών µέσω των ρεµάτων προς τους υδάτινους αποδέκτες στις χρονικές στιγµές που εκδηλώνονται έντονα καιρικά φαινόµενα. Μέχρι το 1993-1995 περίπου, οπότε µε νοµολογία που διαµορφώθηκε από το Ε Τµήµα του Συµβουλίου Επικρατείας η κυρίαρχη αντίληψη που επικρατούσε για το σχεδιασµό των ρεµάτων που «εντάσσονται» στον αστικό ιστό των πόλεων και οικισµών ήταν η «εξαφάνιση» της κοίτης τους και η υδραυλική διευθέτησή τους µε κλειστούς αγωγούς. Οδοί και σηµαντικοί άξονες κυκλοφορίας διαµορφώνονται κατά κανόνα πάνω στους κλειστούς αγωγούς. Σε αρκετές περιπτώσεις µικρών οικισµών, οδοί διαµορφώνονται στην κοίτη των ρεµάτων χωρίς την εκτέλεση κανενός τεχνικού έργου. Την τελευταία 10ετία, µε τη σταδιακή ενσωµάτωση στον πολεοδοµικό σχεδιασµό των αρχών της βιώσιµης ανάπτυξης και της διατήρησης, κατά το δυνατό, των ρεµάτων σε ανοικτή διατοµή και ιδιαίτερα µετά το 2002 οπότε ψηφίζεται ο Νόµος 3010, που εκσυγχρονίζει και βελτιώνει τις διατάξεις για την οριοθέτηση των ρεµάτων φαίνεται ότι η πολιτεία κάνει τα πρώτα σοβαρά βήµατα για την προστασία των ρεµάτων, ως φυσικών σχηµατισµών οικοσυστηµάτων που συµβάλλουν πολλαπλώς στην ισορροπία του περιβάλλοντος. Επίσης αρχίζει η καθιέρωση διαδικασιών και οδηγιών στον πολεοδοµικό σχεδιασµό για την αντιπληµµυρική θωράκιση των 1 Μ. εκλερής «Ο ωδεκάδελτος του Περιβάλλοντος. Εγκόλπιο Βιώσιµου Αναπτύξεως» Εκδ. Αντ.Ν.Σάκκουλα 1996, σελ. 211-212. 3

παραρεµάτιων περιοχών των πόλεων και την ηπιότερη ανάπτυξή τους µε στόχο την ανάπτυξη γραµµικών «πράσινων» ζωνών που συνδέονται µε τους άλλους ελεύθερους χώρους των πόλεων. Είναι όµως επαρκή τα µέτρα που λαµβάνονται κατά το σχεδιασµό ; Υπάρχει πλαίσιο διατάξεων για την «αστυνόµευση» και γενικά τη διαχείριση των ρεµάτων ; Οι φορείς της Τοπικής Αυτοδιοίκησης συµβάλλουν µε τη δράση τους στην προστασία τους ; Οι πολίτες έχουν συνειδητοποιήσει τα οφέλη της που θα εισπράξουν ως «καθαρό» περιβάλλον του αστικού τοπίου όπου διαβιούν από την προστασία του ρέµατος ή µάλλον αντιδρούν αρνητικά στο να διαθέσουν τα εδαφικά τµήµατα της ιδιοκτησίας τους που βρίσκονται µέσα στις όχθες (κοίτη) των ρεµάτων για να διασφαλιστεί η απρόσκοπτη λειτουργία τους ; Μέσα από δύο παραδείγµατα µελετών οριοθέτησης και περιβαλλοντικών επιπτώσεων δύο περιπτώσεων ρεµάτων στην Αττική, το ρέµα της Πικροδάφνης και το ρέµα Ξερέα θα επιχειρηθεί να εντοπιστούν τα προβλήµατα και οι αδυναµίες που εξακολουθούν να υπάρχουν. Τέλος θα καταγραφούν ιδέες και προτάσεις για τη βελτίωση των εργαλείων στο θεσµικό πλαίσιο και τις διαδικασίες του πολεοδοµικού σχεδιασµού, µέσα και από τις περιπτώσεις που πιλοτικά έχει µελετήσει το ΥΠΕΧΩ Ε στην Αττική (Κηφισός, Ρεµατιά Πεντέλης Χαλανδρίου). ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑ Η εργασία αυτή στηρίχθηκε σε πληροφοριακό υλικό που συνελέγη από βιβλιογραφία κυρίως στη βιβλιοθήκη του ΕΜΠ (σπουδαστικές εργασίες, ερευνητικά) σε µελέτες που διαθέτει το ΥΠΕΧΩ Ε [ /νση Ειδικών Έργων Ανάπλασης Περιοχών ( ΕΕΑ), Οργανισµός Αθήνας] καθώς και σε στοιχεία από την ιστοσελίδα του ΥΠΕΧΩ Ε στο Internet. Επίσης στηρίχθηκε στη µελέτη του ισχύοντος θεσµικού πλαισίου για την οριοθέτηση των ρεµάτων και σε στοιχεία από την επεξεργασία σχεδίου Νόµου για την «Προστασία Υδατορεµάτων» στο πλαίσιο επιτροπής του ΥΠΕΧΩ Ε που εκπονήθηκε το 2003. Τα στοιχεία από τα παραδείγµατα των δύο ρεµάτων (Πικροδάφνης και Ξερέα) προέρχονται από πολεοδοµικές και περιβαλλοντικές µελέτες που χειρίστηκε και χειρίζεται στο πλαίσιο των αρµοδιοτήτων του ΥΠΕΧΩ Ε. 4

Ι. ΑΝΑΛΥΣΗ 1. ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΡΕΜΑΤΩΝ ι. Σύµφωνα µε το σχετικό νοµοσχέδιο πρόταση του ΥΠΕΧΩ Ε για την «Προστασία των Υδατορεµάτων» δίδονται οι παρακάτω ορισµοί για τα ρέµατα : Υδατορεύµατα ή υδατορέµατα ή ρέµατα είναι οι φυσικές ή διευθετηµένες διαµορφώσεις της επιφάνειας του εδάφους, που είναι κύριοι αποδέκτες των νερών της επιφανειακής απορροής και διασφαλίζουν την διόδευσή τους προς άλλους αποδέκτες σε χαµηλότερες στάθµες. Στην έννοια του υδοατρέµατος δεν περιλαµβάνονται τα εγγειοβελτιωτικά έργα όπως αρδευτικές και αποστραγγιστικές τάφροι καθώς και οι πλεύσιµοι ποταµοί. Κοίτη είναι η φυσική ή διευθετηµένη κοιλότητα του εδάφους στην οποία ρέει µόνιµα ή περιοδικά νερό του υδατορέµατος. εν περιλαµβάνονται στην έννοια αυτή οι περιοχές µόνιµης ή περιοδικής κατάκλισης των υγροτόπων. Όχθη είναι η γραµµή που ενώνει τα άνω άκρα κάθε πρανούς της κοίτης (φρύδι), όπου αυτή αποτελεί διακριτό µορφολογικό στοιχείο του περιβάλλοντα χώρου του υδατορέµατος. Βαθιά γραµµή ή άξονας είναι η γραµµή που ενώνει, τα βαθύτερα σηµεία της κοίτης του υδατορέµατος. Αν η φυσική κοίτη έχει αντικατασταθεί µε τεχνικό έργο, βαθιά γραµµή νοείται ο άξονας του τεχνικού έργου. Περίοδος επαναφοράς δεδοµένου ετήσιου µεγέθους µιας υδρολογικής µεταβλητής (όπως βροχόπτωσης, στάθµης, παροχής) είναι το µέσο χρονικό διάστηµα Τα σε έτη, µέσα στο οποίο η υδρολογική µεταβλητή έχει πιθανότητα να εµφανισθεί µια µόνο φορά µε τιµή ίση ή µεγαλύτερη από το δεδοµένο µέγεθος, που προσδιορίζεται από το σχεδιασµό. Γραµµές πληµµύρας ορισµένης περιόδου επαναφοράς είναι οι γραµµές, εκατέρωθεν της βαθιάς γραµµής του υδατορέµατος, που προκύπτουν ύστερα από µελέτη και περικλείουν τη περιοχή που κατακλύζεται από τα πληµµυρικά νερά, µε ορισµένη περίοδο επαναφοράς. Λεκάνη απορροής ή υδρολογική λεκάνη υδατορέµατος είναι η εδαφική περιοχή της οποίας η απορροή των νερών καταλήγει στο υδατόρεµα. Η επιφάνεια της λεκάνης απορροής καθορίζεται από τον υδροκρίτη, που προσδιορίζεται από την γεωµορφολογία της περιοχής. ιευθέτηση υδατορέµατος είναι η επέµβαση στο υδατόρεµα προκειµένου να βελτιωθούν οι συνθήκες ροής, να µειωθούν οι κίνδυνοι από πληµµύρες και να ελεγχθούν οι διαβρώσεις και οι αποθέσεις φερτών υλικών. ιευθέτηση θεωρείται και η υποκατάστασή του µε κλειστό ή ανοικτό τεχνικό έργο. Οριογραµµές υδατορέµατος είναι οι πολυγωνικές γραµµές εκατέρωθεν της βαθιάς γραµµής του υδατορέµατος που περιβάλλουν (α) τις γραµµές πληµµύρας για ορισµένη περίοδο επαναφοράς, (β) τις 5

αµέσως υπερκείµενες των γραµµών πληµµύρας όχθες του υδατορέµατος και (γ) οποιοδήποτε φυσικό ή τεχνητό στοιχείο αποτελεί αναπόσπαστο µέρος του υδατορέµατος και είναι απαραίτητο για την οµαλή λειτουργία του. Ζώνη υδατορέµατος είναι η εδαφική ζώνη που περικλείεται µεταξύ των οριογραµµών του υδατορέµατος. ιι. Σύµφωνα µε την ισχύουσα νοµοθεσία η µόνη κατηγοριοποίηση των ρεµάτων είναι αυτή που έγινε µε την Υπουργική Απόφαση 9173/1642/93 (ΦΕΚ 281 ) του ΥΠΕΧΩ Ε για τον «χαρακτηρισµό ως διατηρητέου περιβαλλοντικού ενδιαφέροντος ρεµάτων, χειµάρων και ρυακίων του Ν.Αττικής». Σύµφωνα µε τα διαγράµµατα που συνοδεύουν την Απόφαση αυτή 55 ρέµατα (βασικά και σε ορισµένες περιπτώσεις και κλάδοι µικρότερων ρεµάτων που συµβάλλουν στα βασικά ρέµατα) χαρακτηρίζονται ως ενδιαφέροντες φυσικοί σχηµατισµοί, οι οποίοι πρέπει να διατηρηθούν, αλλά δεν δίνεται κανένα άλλο στοιχείο ή οδηγία ή προδιαγραφές για τον τρόπο και τη διαδικασία µε την οποία θα διαφυλαχθούν αυτά ρέµατα. Πρέπει δε να επισηµανθεί ότι η πλειοψηφία αυτών των ρεµάτων βρίσκεται εντός του αστικού ιστού. Η µόνη διαφοροποίηση, σύµφωνα µε το Ν.2052/1992 (άρθρο 6) είναι ότι για τα ρέµατα που περιλαµβάνονται στην παραπάνω Απόφαση ο καθορισµός των οριογραµµών (οχθών) γίνεται µε Π. /γµα κατόπιν πρότασης του Υπουργού ΠΕΧΩ Ε ενώ για τα υπόλοιπα ρέµατα, κατά κανόνα, η επικύρωση των οριογραµµών τους γίνεται µε Απόφαση του οικείου Νοµάρχη. (Στο παράρτηµα δίνεται η σχετική Απόφαση και τα διαγράµµατα). 2. ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Συνοπτικά καταγράφεται η ιστορική εξέλιξη των διατάξεων που διέπουν τα ρέµατα σε συσχέτιση µε τον πολεοδοµικό σχεδιασµό. i. Ν.880/1979 (άρθρο 6) Με τις διατάξεις του νόµου αυτού για πρώτη φορά εισάγεται : - η αναγκαιότητα αποτύπωσης σε τοπογραφικά διαγράµµατα των ρεµάτων που βρίσκονται «εντός ή εκτός ρυµοτοµικού σχεδίου ή εντός οικισµών που δεν έχουν ρυµοτοµικό σχέδιο», - η αναγκαιότητα καθορισµού στα παραπάνω τοπογραφικά διαγράµµατα των οριογραµµών (οχθών) των ρεµάτων. Πέραν αυτών δεν προβλέπονταν άλλες δεσµεύσεις ή περιορισµοί βάσει των διατάξεων του Ν.880/79 και ειδικότερα δε δίνονταν κατευθύνσεις 6

για τη διατήρηση ή µη των ρεµάτων ως φυσικών σχηµατισµών µέσα στις πόλεις. Στη φάση εκείνη φαίνεται πως ενδιαφέρει µόνο η αποτύπωσή τους και στη συνέχεια κατά τον πολεοδοµικό σχεδιασµό υπάρχει πλήρης «ελευθερία» για την πλήρη διευθέτησή τους και αντικατάστασή τους µε κλειστούς αγωγούς λογική η οποία ήταν κυρίαρχη κατά την έγκριση των ρυµοτοµικών σχεδίων αλλά και γενικότερα κατά τη πολεοδοµική οργάνωση των οικισµών µέχρι τουλάχιστον το 1992. Πρέπει να επισηµανθεί ότι µέχρι πρόσφατα η υποχρέωση των διατάξεων αυτών δεν έτυχε ιδιαίτερης επιστηµονικής εφαρµογής. Την τελευταία δεκαετία, µόνο, κατά κανόνα οι µελέτες πολεοδόµησης (πολεοδοµικές µελέτες επεκτάσεων ή αναθεωρήσεων τροποποιήσεων των εγκεκριµένων ρυµοτοµικών σχεδίων) συντάσσονται επί τοπογραφικών διαγραµµάτων που εµφανίζουν όλα τα στοιχεία τα οποία ήταν «απαιτητά» από το 1979. ii. Ν.2052/1992 (άρθρο 6) Με τις διατάξεις του νόµου αυτού επισηµαίνεται η ανάγκη οριοθέτησης µε την τήρηση διαδικασίας έκδοσης Π. /τος, των ρεµάτων, χειµάρρων και ρυάκων του Νοµού Αττικής που θα προσδιορίζονταν µε Απόφαση του Υπουργού ΠΕΧΩ Ε ως «διατηρητέου περιβαλλοντικού ενδιαφέροντος». Η Απόφαση αυτή εκδόθηκε τον επόµενο χρόνο (αρ. 9173/1642/93 ΦΕΚ 281 ) και περιελάµβανε 55 ρεµάτa της Αττικής. Πάλι όµως, όπως προαναφέρθηκε από το θεσµικό πλαίσιο, απουσιάζουν κατευθύνσεις, προδιαγραφές για τη µεθοδολογία αντιµετώπισης και προστασία των ρεµάτων κατά τον πολεοδοµικό σχεδιασµό και αξιοποίησής τους ως γραµµικών ζωνών ελεύθερων κοινόχρηστων χώρων µε ήπιες χρήσεις και δραστηριότητες που συµβάλλουν στη διατήρηση των «φυσικών στοιχείων» στην πόλη. Επισηµαίνεται ότι τέτοιες επίσηµες οδηγίες προδιαγραφές, ελλείπουν και σήµερα. iii. Κτιριοδοµικός Κανονισµός Σε αντίθετη κατεύθυνση από το παραπάνω θεσµικό πλαίσιο κινείται ο «Κτιριοδοµικός Κανονισµός» (Απόφαση αναπληρωτή Υπουργού ΠΕΧΩ Ε µε αρ. 3046/304/88 ΦΕΚ 59 /89) µε τις διατάξεις του άρθρου 6 του οποίου, ρυθµίζεται η δόµηση κοντά στα ρέµατα. Βάσει των διατάξεων αυτών : - η δόµηση απαγορεύεται απολύτως µέσα στην έκταση που περικλείεται από τις οριογραµµές τοπ ρέµατος, - η δόµηση επιτρέπεται σε απόσταση από τις οριογραµµές (10 µ.) ή ακόµα και επί των οριογραµµών εάν έχουν εκτελεστεί έργα διευθέτησης στο ρέµα. Πέραν των ρυθµίσεων αυτών µε τις διατάξεις του άρθρου αυτού όλως καταχρηστικά καθορίζεται διαδικασία καθορισµού «προσωρινών» οριογραµµών από τις Πολεοδοµικές Υπηρεσίες προκειµένου να δοθεί η δυνατότητα δόµησης σε απόσταση - µεγαλύτερη των 20 µ. από τις προσωρινές οριογραµµές, 7

- µικρότερη των 10 µ. µόνο εφ όσον προηγουµένως έχουν εκτελεστεί τα τεχνικά έργα που τυχόν απαιτούνται κάθε φορά για την ελεύθερη ροή των νερών και την ασφάλεια του κτιρίου και των δοµικών έργων που πρόκειται να ανεγερθούν. Τα έργα αυτά µπορούν να αναφέρονται σε µήκος προσώπου ενός µόνο οικοπέδου στο ρέµα. Οι διατάξεις αυτές καθώς και οι δυνατότητες προσθηκών σε υφιστάµενα κτίρια µε διαδικασίες απλοποιηµένες, χωρίς την αναγκαία µελέτη των υδραυλικών και υδρολογικών στοιχείων για το σύνολο του ρέµατος, οδήγησαν σε ευρύτατη καταστρατήγηση των διατάξεων, στην καταπάτηση και αλλοίωση της κοίτης πολλών ρεµάτων µε οδυνηρές επιπτώσεις σε πολλές περιπτώσεις ακραίων καιρικών φαινοµένων (πληµµύρες). iv. Νοµολογία Συµβουλίου της Επικρατείας (ΣτΕ) Στο πλαίσιο που είχε διαµορφωθεί και στην «αντιστροφή» της καταστρατήγησης των διατάξεων για την προστασία και ανάδειξη των ρεµάτων ως αξιόλογων και διατηρητέων σχηµατισµών στις πόλεις, καθοριστική ήταν η συµβολή του Ε Τµήµατος του ΣτΕ µε τη νοµολογία που αναπτύχθηκε κατά τα έτη 1993-2000 περίπου. Ενδεικτικά σταχυολογούνται από την αναπτυχθείσα νοµολογία οι βασικές προϋποθέσεις παρατηρήσεις που αποτέλεσαν στη συνέχεια τους βασικούς άξονες του ισχύοντος σήµερα θεσµικού πλαισίου (άρθρο 5 Ν.3010/2002). α. Τα ρέµατα τυχγάνουν ιδιαίτερης προστασία από τη νοµοθεσία, η οποία αποβλέπει στη διατήρηση της φυσικής τους καταστάσεως και στη διασφάλιση της λειτουργίας τους (βλ. ΣΕ 2656/99, 4728/97, 5930/96 κ.α.). Η ένταξη τους σε πολεοδοµική ρύθµιση είναι επιτρεπτή µόνο όταν τούτο επιβάλλουν οι ανάγκες ενός ευρύτερους πολεοδοµικού σχεδιασµού και µόνο εφόσον διασφαλίζεται η επιτέλεση της φυσικής τους λειτουργίας. Πρωταρχικός όρος για την ένταξη των ρεµάτων σε πολεοδοµική ρύθµιση είναι η προηγούµενη αποτύπωσή τους και ο καθορισµός της οριογραµµής (όχθης) τους (βλ. ΣΕ 5930/96). β. Η οριοθέτηση γίνεται (α) κατόπιν ειδικής µελέτης, υδρογεωλογικής και υδραυλικής, η οποία πρέπει να λαµβάνει ιδιαιτέρω υπόψη και τη λειτουργία του ρέµατος ως οικοσυστήµατος, (β) επί τοπογραφικού και υψοµετρικού διαγράµµατος υπό κατάλληλη κλίµακα, δηλαδή υπό κλίµακα πρόσφορη για τον περαιτέρων (τυχόν) πολεοδοµικό σχεδιασµό της περιοχής. Το διάγραµµα αυτό πρέπει να συνοδεύεται από σύντοµη επεξηγηµατική τεχνική έκθεση, όταν δε συντάσσεται από όργανο της Νοµαρχιακής Αυτοδιοικήσεως, δηλαδή από οργανισµό τοπικής αυτοδιοικήσεως, υποβάλλεται προς επαλήθευση και θεώρηση στην αρµόδια κρατική, κεντρική ή περιφερειακή, υπηρεσία (βλ. ΠΕ 42/00, 146/00, 193/00). γ. Κατά την έννοια των διατάξεων του άρθρου 6 του Ν.880/1979, δεν νοείται κατ αρχήν τµηµατική οριοθέτηση ρέµατος : τµηµατική Π.Ε. µε αρ. 146/2000, 246/2000 του Ε Τµήµατος του ΣτΕ 8

οριοθέτηση επιτρέπεται µόνο κατ εξαίρεση, όταν στις οικείες µελέτες έχουν ληφθεί υπόψη στοιχεία που αφορούν το σύνολο του ρέµατος και για ειδικούς λόγους δικαιολογείται η µερική οριοθέτηση (βλ. ΠΕ 146/00). δ. Σε περίπτωση που τµήµα του ρεύµατος έχει ήδη ενταχθεί σε σχέδιο πόλεως δεν απαιτείται αυτό να οριοθετηθεί, πλην όµως σε περίπτωση τροποποιήσεως του εν λόγω σχεδίου απαιτείται η κατά τον νόµο οριοθέτηση αυτού αφού ληφθεί µέριµνα να αφεθεί εκατέρωθεν των οριογραµµών του ο κατά περίπτωση αναγκαίος κοινόχρηστος χώρος για να επιτελεί ακώλυτα τον φυσικό προορισµό του το ρεύµα. Έτσι το ΣτΕ, µε την πλούσια νοµολογία που παρήγαγε έπαιξε καθοριστικό ρόλο, στο να µπει τέρµα στην «υδραυλική» περίοδο του νοµικού καθεστώτος των ρεµάτων, να προωθήσει την εφαρµογή των διατάξεων για αποτύπωσή τους και άρα τη διαφύλαξή τους από αυθαίρετες επιχώσεις και καταπατήσεις αλλά και περαιτέρω να εισαγάγει την έννοια προστασίας τους ως οικοσυστηµάτων που προστατεύονται από τη συνταγµατική αρχή της βιοποικιλότητας. v. Ν.3010/2002 (άρθρο 5) Με τις διατάξεις του άρθρου αυτού συµπληρώνονται οι προϊσχύουσες διατάξεις για τα ρέµατα και ενσωµατώνονται στο θεσµικό πλαίσιο οι αρχές και προϋποθέσεις που είχαν τεθεί από τη νοµολογία του ΣτΕ. Αναλυτικότερα προβλέπονται τα εξής : - «1. Τα υδατορέµατα (µη πλεύσιµοι ποταµοί, χείµαρροι, ρέµατα και ρυάκια), που βρίσκονται εντός ή εκτός ρυµοτοµικού σχεδίου, οριοθετούνται σύµφωνα µε τις διατάξεις του παρόντος άρθρου. Η οριοθέτηση συνίσταται στον καθορισµό και επικύρωση των πολυγωνικών γραµµών εκατέρωθεν της βαθιάς γραµµής του υδατορέµατος, οι οποίες περιβάλλουν τις γραµµές πληµµύρας, τις όχθες, καθώς και τα τυχόν φυσικά ή τεχνητά στοιχεία, που αποτελούν αναπόσπαστο µέρος του υδατορέµατος 2. Για την κατά τα ανωτέρω οριοθέτηση απαιτούνται : Ι.. ΙΙ. Τεχνική Έκθεση που συνοδεύεται από υδρολογικά, υδραυλικά και περιβαλλοντικά στοιχεία ή µελέτες βάσει των οποίων προτείνονται οι οριογραµµές του υδατορέµατος στο ανώτερο τοπογραιφκό διάγραµµα. Η τεχνική. Ο κατά τα ανωτέρω καθορισµός µπορεί να γίνεται και σε τµήµατα µόνο των υδατορεµάτων. Στην περίπτωση αυτή η τεχνική έκθεση της επόµενης παραγράφου συνοδεύεται από υδρολογικά, υδραυλικά και περιβαλλοντικά στοιχεία ή µελέτες για το συνολικό µήκος του υδατορέµατος». - Καθορίζεται η διαδικασία σύνταξης ελέγχου και έγκρισης των διαγραµµάτων και των ειδικών µελετών (υδραυλικής, υδρογεωλογικής, περιβαλλοντικής). Μ. εκλερής «Ο δωδεκάδελτος του Περιβάλλοντος, Εγκόλπιο Βιωσίµου Αναπτύξεως», εκδ. Αντ.Ν.Σάκκουλα, 1996, σελ. 211 9

- Καθορίζονται οι αναγκαίες τεχνικές εκθέσεις και οι διαδικασία γνωµοδότησης των οικείων ΟΤΑ για την επικύρωση των οριογραµµών των ρεµάτων που γίνεται µε Απόφαση του Γενικού Γραµµατέα της Περιφέρειας ή µε Απόφαση του Υπουργού σε ορισµένες περιπτώσεις. Ακόµα Καθορίζονται διαδικασίες και αρµόδια όργανα για : - την εκτέλεση έργων στα ρέµατα, - την εποπτεία και τον έλεγχο εφαρµογής των ισχυουσών διατάξεων για τα ρέµατα (καταπατήσεις, µπαζώµατα κ.α.). Αναλυτικότερα καθορίζεται ότι έργα αντιπληµµυρικής προστασίας σε υδατορέµατα µπορεί να µελετώνται και να εκτελούνται από τους ΟΤΑ α και β βαθµού ή να ανατίθενται από αυτούς, εφ όσον τα ρέµατα βρίσκονται εντός των διοικητικών τους ορίων. Στις περιπτώσεις που τα ρέµατα εκτείνονται σε περισσότερους από ένα νοµούς τα έργα µελετώνται και εκτελούνται από την οικεία Περιφέρεια. Ειδικά για την περιοχή της Περιφέρειας Αττικής καθορίζεται διαδικασία και προϋποθέσεις µε τις οποίες µπορεί ο Υπουργός ΠΕΧΩ Ε να µεταβιβάζει την αρµοδιότητά του για τα παραπάνω έργα στους Νοµάρχες. Τέλος, ορίζεται ότι οι Τεχνικές Υπηρεσίες της Νοµαρχιακής Αυτοδιοίκησης είναι αρµόδιες να ελέγχουν την τήρηση των κειµένων διατάξεων για τα υδατορέµατα που βρίσκονται στα διοικητικά τους όρια. Τις αρµοδιότητες αυτές µπορεί ο Γενικός Γραµµατέας της Περιφέρειας να µεταβιβάζει µε Απόφασή του στους ΟΤΑ α βαθµού που τεκµηριωµένα διαθέτουν τεχνική επάρκεια για να τις ασκήσουν. 3. ΕΦΑΡΜΟΖΟΜΕΝΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΟΝ ΠΟΛΕΟ ΟΜΙΚΟ ΣΧΕ ΙΑΣΜΟ Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ Η έρευνα σχετικά µε την πρακτική που εφαρµόστηκε στην Ελλάδα για την αντιµετώπιση των ρεµάτων στο σχεδιασµό του αστικού χώρου εκφράστηκε γλαφυρότατα στο παρελθόν στο παρακάτω απόσπασµα. «Οι Έλληνες απέφευγαν να χαράξουν δρόµους, σε κάθε περίπτωση που το νερό είχε την καλοσύνη να αναλάβει αυτό το έργο. Σε τούτη τη χώρα, όπου ο άνθρωπος ελάχιστα αντιτίθεται στη δουλειά που κάνει η φύση, οι χείµαρροι είναι δρόµοι βασιλικοί, τα ρυάκια δρόµοι επαρχιακοί και τα χαντάκια δρόµοι κοινοτικοί. Οι καταιγίδες έχουν αναλάβει το έργο των µηχανικών που κατασκευάζουν γέφυρες και η βροχή συντηρεί, χωρίς έλεγχο, τους δρόµους µεγάλης και µικρής κυκλοφορίας». Ε.Αµπού «Ο βασιλεύς των ορέων», Αθήνα 1968 Γαλαξίας, µτφ Α.Φραγκιά, γαλλική έκδοση 1853. 10

Η αντιµετώπιση αυτή δεν είχε διαφοροποιηθεί σηµαντικά στα πρόσφατα χρόνια. Αν και µε το Ν.880/79 εισάγεται η ανάγκη αποτύπωσης και οριοθέτησης των ρεµάτων ως προϋπόθεση για την έγκριση των ρυµοτοµικών σχεδίων, οι πιέσεις της αστικοποίησης και οι άναρχες επεκτάσεις διαµόρφωσαν συνθήκες στις οποίες τα ρέµατα καταπατώνται και δοµούνται αυθαίρετα (Κτιριοδοµικός Κανονισµός). Από σχετική έρευνα του ΕΜΠ καταγράφεται ότι για το Ν.Αττικής µε την οικιστική ανάπτυξη από τα 700 ρέµατα που καταγράφονται στην αρχαιότητα έχουν αποµείνει σήµερα περίπου 70. Ο αφανισµός των περισσότερων ρεµάτων και γενικότερα η καταστροφή τους, ως στοιχείων του φυσικού περιβάλλοντος είναι συνέπεια των πολεοδοµικών µετασχηµατισµών της Αττικής γης και κυρίως των άναρχων οικιστικών επεκτάσεων από τις αρχές του 1900 µέχρι σήµερα. Μέσα στο πλαίσιο της αστικοποίησης τα ρέµατα, δεν αντιµετωπίζονται ως φυσικός χώρος, αλλά ως αστική γη µε δυνατότητα δόµησης και εποµένως εµπορική αξία. Τα φαινόµενα καταπάτησής τους, αλλοίωσης της φυσικής κοίτης προκειµένου να «οικοπεδοποιηθούν» και οι εκτάσεις αυτές και να δοµηθούν αυθαίρετα είναι συνήθη στο Αττικό τοπίο της τελευταίας κυρίως 30ετίας. Η ανυπαρξία οποιασδήποτε περιβαλλοντικής ευαισθησίας για την ενσωµάτωσή τους στην πόλη και η αυθαίρετη ανάπτυξη βιοµηχανικών δραστηριοτήτων πολλές φορές οδήγησε στο να γίνουν αποδέκτες λυµάτων χωρίς κόστος (π.χ. Κηφισός) ή σε «καλύτερες» περιπτώσεις λεωφόροι (π.χ. Ιλισσός). Σε πολλές επαρχιακές, µικρού µεγέθους πόλεις αποτελούν χώρους απόρριψης µπάζων και σκουπιδιών. Είναι τέτοια η υποβάθµιση του περιβάλλοντος, που λαµβάνοντας υπόψη το γεγονός ότι δεν υπάρχει ενηµέρωση των πολιτών για την περιβαλλοντική τους αξία, κυρίαρχη λογική για τα ρέµατα είναι η «εξυγίανσή» τους µε την αντικατάστασή τους µε «υδραυλική» µέθοδο (αγωγό). Εξετάζοντας το παράδειγµα του Λεκανοπεδίου Αθήνας µέσα από χάρτες της έρευνας του ΕΜΠ διαπιστώνουµε ότι : Στο χάρτη 1880-1990 : Η δόµηση αναφέρεται στο 3% της έκτασης του Λεκανοπεδίου. Τα ρέµατα αποτυπώνονται στη φυσική τους κατάσταση. Στο χάρτη 1940-1950 : Η δόµηση ανέρχεται στο 25% της έκτασης Του Λεκανοπεδίου. Κατάσταση ρεµάτων : - ιευθέτηση Ιλισσού µε τεχνητή κοίτη προς θάλασσα ΕΜΠ ιατµηµατικό Ερευνητικό Πρόγραµµα «Εναλλακτικές Πρακτικές Παρέµβασης στα ρέµατα» επιστ.υπεύθυνη επιµέλεια τεύχους Μ.Καραλή. 11

- Εξαφάνιση ρεµάτων στις παράκτιες περιοχές από Π.Φάληρο, Ελληνικό, Γλυφάδα, Βούλα. - ηµιουργία βορείων προαστείων (Κηφισιά, Μαρούσι, Χαλάνδρι, Αχαρνές). - Στη υτική Αττική τα ρέµατα µπαζώµατα ή για διάφορους λόγους «ξεραίνονται» Στο χάρτη 1980-1990 : Η δόµηση έχει καλύψει σχεδόν όλο το λεκανοπέδιο µε εξαίρεση τις πλαγιές του Υµηττού, της Πάρνηθας, του Αιγάλεω και Ποικίλου όρους 75% κατοικία + δίκτυα µεταφορών 4% ελεύθεροι χώροι (14% Μαδρίτη, 12,4% Λονδίνο) 2,8 µ2/κατ. Εξαφάνιση δικτύου ρεµάτων Χαρακτηριστική η εικόνα της Γλυφάδας τα έτη 1960 και 1988 που παρατίθεται. Σήµερα πια, στο πλαίσιο των κατευθύνσεων και των προδιαγραφών σύνταξης των πολεοδοµικών µελετών και των κατευθύνσεων του ισχύοντος θεσµικού πλαισίου για την περιβαλλοντική προστασία των ρεµάτων, επιδιώκεται µέσω του πολεοδοµικού σχεδιασµού, η προστασία και η ανάδειξη των ρεµάτων που έχουν αντιπληµµυρικό ή περιβαλλοντικό ενδιαφέρον, ως φυσικών σχηµατισµών, η σύνδεση της ζώνης του υδατορέµατος µε τους κοινόχρηστους χώρους του οικισµού και η τυχόν ανάγκη καθορισµού παραρεµάτιων περιοχών προστασίας, επιβάλλονται ειδικοί όροι και περιορισµοί στις χρήσεις γης και τους όρους δόµησης για την ήπια οικιστική ανάπτυξή του. 12

13

ΙΙ. ΠΑΡΑ ΕΙΓΜΑΤΑ 1. Το ρέµα της Πικροδάφνης Το ρέµα της Πικροδάφνης διασχίζει τους ήµους Ηλιούπολης (όπου έχει τις πηγές του), Αγίου ηµητρίου, Αλίµου και Π.Φαλήρου (όπου εκβάλλει στον φαληρικό κόλπο). Οι περιοχές εκατέρωθεν του ρέµατος βρίσκονται όλες σε καθεστώς εντός σχεδίου. Το ίδιο το ρέµα περιλαµβάνεται στα ρυµοτοµικά σχέδια των παραπάνω περιοχών, προβλεπόµενο ως κοινόχρηστος χώρος και κατά κανόνα, ως οδός. Πρέπει στο σηµείο αυτό να σηµειώσουµε ότι το «ύπερθεν» της Λ.Βουλιαγµένης κοµµάτι του ρέµατος της Πικροδάφνης, στο ήµο Ηλιούπολης είναι διευθετηµένο µε κλειστό αγωγό, κάτω από οδούς του εγκεκριµένου ρυµοτοµικού σχεδίου, το οποίο στην περιοχή της Ηλιούπολης εφαρµόστηκε ταχύτερα και επιτυχέστερα από ότι στην περιοχή του Αγ. ηµητρίου. Ειδικότερα, στο τµήµα του ρέµατος που βρίσκεται στην περιοχή του Αγ. ηµητρίου, το εγκεκριµένο ρυµοτοµικό σχέδιο προβλέπει τη διάνοιξη της Λ.Πικροδάφνης, η οποία µάλιστα περιλαµβάνεται στον πίνακα των οδών που ανήκουν στο βασικό οδικό δίκτυο του Ν.Αττικής (Απόφαση Υπουργού ΠΕΧΩ Ε µε αρ.πρ. ΦΕΚ 701 /1990) καθώς και στο πρωτεύον οδικό δίκτυο (αρτηρία) σύµφωνα µε τον αρχικό σχεδιασµό του ΓΠΣ ήµου Αγίου ηµητρίου. Το αστικό τµήµα της λεκάνης απορροής ανέρχεται, σε 14.000 στρέµµατα περίπου είναι οικοδοµηµένο κατά το µεγαλύτερο µέρος του σε ποσοστό κάλυψης των οικοπέδων της τάξης του 60%. Η αστική αυτή περιοχή είναι έντονα διαυλακωµένη από το ρέµα Πικροδάφνης και τους παραχειµάρρους του και έχει ισχυρές κλίσεις τόσο εγκάρσια όσο και κατά µήκος των ρεµάτων. Το ρέµα έχει µεγάλη φυσική κοίτη µε βάθη µέχρι 10 µ. Το µέγεθος της κοίτης καθιστά δυσχερή τη επικοινωνία µεταξύ των εκατέρωθεν περιοχών µε αποτέλεσµα να έχουν κατασκευασθεί οδογέφυρες επί των λεωφόρων Ποσειδώνος, Αµφιθέας, Αγίου ηµητρίου, Βουλιαγµένης, Αριστείδου, ράµας και Πατρόκλου καθώς και 6 πεζογέφυρες. Το φυσικό περιβάλλον είναι υποβαθµισµένο από αστικές πιέσεις (απορρίµµατα, νόµιµη και αυθαίρετη δόµηση, επεκτάσεις µε µπαζώµατα), περιοριζόµενο σε µια στενή παρόχθεια ζώνη στην οποία κατά τόπους υπάρχουν παρόχθια είδη βλάστησης (καλαµιές, πικροδάφνες, λυγαριές, λεύκες, ελιές κ.α.). Το όλο σύστηµα, σε πείσµα των διαθέσεων ορισµένων περιοίκων που χρησιµοποιούν το ρέµα ως σκουπιδότοπο, εξακολουθεί να επιβιώνει, ίσως λόγω της συνεχούς σχεδόν ροής νερού µέσα στην κοίτη. Να σηµειωθεί επίσης ότι κατά καιρούς έχουν γίνει αισθητικές παρεµβάσεις στο παρόχθιο δοµηµένο περιβάλλον, κυρίως µε τη µορφή δενδροφυτεύσεων. 14

Κατά την εκτέλεση έργων για την διάνοιξη της Λεωφ. Πικροδάφνης και την ταυτόχρονη κατασκευή του αντιπληµµυρικού έργου (κλειστός αγωγός κάτω από την παραπάνω οδό) οι εργασίες σταµάτησαν επειδή διαπιστώθηκε ότι δεν είχαν γίνει οι αναγκαίες απαλλοτριώσεις υφιστάµενου κτίσµατος εντός του εύρους της οδού. Το πρόβληµα αυτό σε συνδυασµό µε την ακύρωση από το ΣτΕ, της ΜΠΕ του εν λόγω τεχνικού έργου, οδήγησε στην επανεξέταση της χάραξης της «Λ.Πικροδάφνης» το έτος 1998 και την ανάγκη τροποποίησης του ισχύοντος ρυµοτοµικού σχεδίου, στην υπόψη θέση. Η ΕΥ ΑΠ που είχε συντάξει την αρχική µελέτη του αντιπληµµυρικού έργου, υπό το καθεστώς των νέων δεδοµένων και της αναπτυχθείσας, µετά το 1992 νοµολογίας, σχετικά µε την προστασία των ρεµάτων από το ΣτΕ, άλλαξε ριζικά τη µελέτη του έργου και προέβλεψε την διατήρηση του ρέµατος κατά το µεγαλύτερο τµήµα του, στο µελετούµενο και κατασκευαζόµενο κοµµάτι στο ήµου Αγίου ηµητρίου, µε ανοικτή διατοµή. Εν τω µεταξύ το ρέµα της Πικροδάφνης περιλαµβάνεται στα χαρακτηρισµένα ως «ιδιαίτερου περιβαλλοντικού ενδιαφέροντος» ρέµατα του Νοµού Αττικής (Υπουργική Απόφαση µε αρ. 9173/1642/93 ΦΕΚ 281 ). Η νέα µελέτη της ΕΥ ΑΠ, πρότεινε τη διατήρηση του ρέµατος, τη διευθέτηση σε ανοικτή διατοµή της κοίτης του και την κατασκευή κλειστού αγωγού µόνον στις θέσεις των διασταυρώσεών του µε κάθετες οδούς του σχεδίου πόλης. Για τη µελέτη αυτή εγκρίθηκε νέα ΜΠΕ µε σχετική Απόφαση του Υπουργού ΠΕΧΩ Ε. Παράλληλα τροποποιήθηκαν : α. το εγκεκριµένο σχέδιο στα παραρεµάτια ΟΤ ώστε : να καταργηθεί η προβλεπόµενη Λ.Πικροδάφνης και να µετατοπιστούν οι ΟΓ/ΡΓ έτσι ώστε να εξασφαλιστούν εκατέρωθεν της ανοικτής κοίτης ελεύθεροι κοινόχρηστοι χώροι και πεζόδροµοι, που συνδυάζονται µε κοινωφελείς και άλλους ελεύθερους χώρους (όπως νηπιαγωγείο, αθλητικό κ.α.) του ήµου Αγ. ηµηρίου. Επίσης πεζογέφυρες προτείνονται για τη σύνδεση των περιοχών εκατέρωθεν του ρέµατος. β. το ΓΠΣ του ήµου Αγίου ηµητρίου, ώστε να καταργηθεί η προβλεπόµενη Λ.Πικροδάφνης και να διατηρηθεί το ρέµα σε ανοικτή διατοµή. Ενδεικτικό της αλλαγής της αντίληψης για το σχεδιασµό του χώρου στην περιοχή αυτή που διασχίζει το ρέµα από «φιλο-τεχνική» σε «φιλοπεριβαλλοντική» είναι η καταγραφή του είδους των µελετών που εκπονήθηκαν στις δύο τελευταίες δεκαετίες και συγκεκριµένα : εκαετία 1980-1990 : 6 µελέτες από τις οποίες : - 2 υδραυλικές - 2 κυκλοφοριακές (Λ.Πικροδάφνης) - 2 πολεοδοµικές (ΓΠΣ και ΠΜΕ ) 15

εκαετία 1992-2003 : 15 µελέτες που είναι βασικά µελέτες πολεοδοµικές, περιβαλλοντικές και µελέτες ανάπλασης όπως : - ΜΠΕ για τη διευθέτηση σε ανοικτή κοίτη - Τοπικά Αναπτυξιακά Σχέδια για αναβάθµιση του περιβάλλοντος - ΜΑΜ-ΜΕΤΡΟ για τις µετακινήσεις µε ΜΜΜ - Τροποποίηση ΓΠΣ - Τροποποιήσεις ρυµοτοµικού σχεδίου για δηµιουργία Κ.Χ. - Μελέτη ανάπλασης εκβολών από Λ.Βουλιαγµένης έως εκβολές. Κατάργηση Λεωφόρου Πικροδάφνης Πηγή : ΕΥ ΑΠ : Μ.Π.Ε. ιευθέτησης ρέµατος Πικροδάφνης από Λ.Αγ. ηµητρίου έως Λ.Βουλιαγµένης, Οµάδα Μελέτης Σπ.Παπαγρηγορίου κλπ. 16

Τροποποίηση του ρυµοτοµικού σχεδίου για διατήρηση της κοίτης του ρέµατος και εξασφάλιση παραρεµάτιων κοινόχρηστων χώρων Πηγή : ΥΠΕΧΩ Ε /νση Πολεοδοµικού Σχεδιασµού 17

Φωτογραφίες από το ρέµα Πηγή : ΕΥ ΑΠ : Μ.Π.Ε. ιευθέτησης ρέµατος Πικροδάφνης από Λ.Αγ. ηµητρίου έως Λ.Βουλιαγµένης, Οµάδα Μελέτης Σπ.Παπαγρηγορίου κλπ. 18

2. Το ρέµα του Ξερέα Το ρέµατα του Ξερέα βρίσκεται στα διοικητικά όρια του ήµου Κρωπίας και διασχίζει τη νότια περιοχή που κατά ένα τµήµα της έχει αναπτυχθεί ως περιοχή παραθεριστικής (β ) κατοικίας στον οικισµό Αγ.Μαρίνας. Σηµαντικό τµήµα του ρέµατος αυτού εντάχθηκε στο σχέδιο πόλης µε την έγκριση της πολεοδοµικής µελέτης επέκτασης (ΦΕΚ 723 /1990) β κατοικίας στην Αγ.Μαρίνα του ήµου Κρωπίας. Η παραπάνω πολεοδοµική µελέτη εκπονήθηκε µετά την ισχύ του Ν.880/79 και του άρθρου 6 αυτού σύµφωνα µε το οποίο θα έπρεπε στο πλαίσιο έγκρισης της µελέτης πολεοδόµησης να εγκριθεί και η οριοθέτηση του ρέµατος που τη διασχίζει. Παρά ταύτα η πολεοδοµική µελέτη εγκρίθηκε το 1990 χωρίς να εκπονηθεί η αναγκαία υδρολογική και υδραυλική µελέτη για τον καθορισµό των οριογραµµών του ρέµατος. Όπως φαίνεται και από τα διαγράµµατα του εγκριθέντος τότε (1990) ρυµοτοµικού σχεδίου στη θέση της διαδροµής του ρέµατος προβλέπεται η δηµιουργία κοινοχρήστου χώρου (γραµµικής µορφής) στα σηµεία όπου, το εύρος είναι µεγάλο και πεζόδροµος στα σηµεία µικρότερου εύρους. Πηγή : Νοµαρχιακή Αυτοδιοίκηση Ανατολικής Αττικής Μ.Π.Ε. και Π.Μ.Ε. Β κατοικίας, Οµάδα Μελέτης ΦΑΣΜΑ ΟΕ.Οικονόµου, Κ.Αναγνωστόπουλου, Χ.Μαµάτση 19

Το ρέµα Ξερέα Πεζόδροµος και κοινόχρηστος χώρος στο σχέδιο 1990 Πηγή : Νοµαρχιακή Αυτοδιοίκηση Ανατολικής Αττικής Μ.Π.Ε. και Π.Μ.Ε. Β κατοικίας, Οµάδα Μελέτης ΦΑΣΜΑ ΟΕ.Οικονόµου, Κ.Αναγνωστόπουλου, Χ.Μαµάτση. 20

Το ρυµοτοµικό σχέδιο εφαρµόστηκε για οκτώ (8) περίπου χρόνια, µέχρις ότου µε σχετική Απόφαση του Ε Τµήµατος του Συµβουλίου της Επικρατείας, αυτό ακυρώθηκε για λόγους γενικότερους. Στο πλαίσιο επανέγκρισης της ακυρωθείσας πολεοδοµικής µελέτης, ανατέθηκε (από το ήµο Κρωπίας) νέα µελέτη που µεταξύ άλλων περιλαµβάνει και µελέτη οριοθέτησης του ρέµατος «Ξερέα» και των παραποτάµων του. Το ρέµα αυτό και τα παραρέµατά του περιλαµβάνονται επίσης στα ρέµατα που έχουν χαρακτηριστεί ως «ιδιαίτερου περιβαλλοντικού ενδιαφέροντος» σύµφωνα µε την Υπουργική Απόφαση 9173/1642/93 (ΦΕΚ 281 ) που εκδόθηκε για τα ρέµατα του Ν.Αττικής. Σήµερα πλέον, η ΠΜΕ αντιµετωπίζει εντελώς διαφορετικά το υπάρχον ρέµα (και τα παραρέµατια) και θέτει µεταξύ των κυρίων αξόνων στόχων της Πολεοδοµικής Μελέτης την ανάδειξη και προστασία της ευρύτερης περιοχής των ρεµάτων Ξερέα και των παραρεµάτων του, δεδοµένου ότι αυτά έχουν ζωτική σηµασία για την υγιεινή διαβίωση των κατοίκων της περιοχής. Επισηµαίνεται ότι σε ορισµένα σηµεία η κοίτη των ρεµάτων έχει µπαζωθεί και παρουσιάζει ασυνέχεια µε αποτέλεσµα να δυσχεραίνεται η απορροή των οµβρίων. Στο πλαίσιο της µελέτης εκπονήθηκε η υδραυλική µελέτη οριοθέτησης και µελέτη έργων διευθέτησης του ρέµατος Ξερέα το οποίο διασχίζει τη γειτονιά «Κριεζή» της περιοχής µελέτης, σε µια πορεία παράλληλη προς τη Λεωφ.Αγ.Μαρίνας. Για το σχηµατισµό του παραπάνω ρέµατος εκπονήθηκε η αναγκαία υδραυλική υδρολογική και περιβαλλοντική µελέτη που πρότεινε βασικά : τη διατήρηση του ρέµατος κατά το δυνατό στη φυσική µορφή του, τη διευθέτηση της κοίτης µε έργα ήπιου χαρακτήρα (συρµατοκιβώτια) µε ανοικτή τραπεζοειδή διατοµή, των περιορισµό των διασταυρώσεων του οδικού δικτύου µε το ρέµα, όπου τεχνικά γίνεται διευθέτηση µε αγωγό. Παράλληλα στην πολεοδοµική οργάνωση και τον «ανασχεδιασµό» της περιοχής µελέτης η ζώνη του ρέµατος (περιοχή εντός των οριογραµµών) αντιµετωπίστηκε ως ενιαίος γραµµικός χώρος, εκατέρωθεν της οποίας προβλέφθηκαν κοινόχρηστοι χώροι, πεζόδροµοι και προκήπια ώστε να επιτελείται «ακώλυτα» ο φυσικός προορισµός του ρέµατος. 21

Επανασχεδιασµός 2005 ιατήρηση ρέµατος σε ανοικτή κοίτη Πηγή : Νοµαρχιακή Αυτοδιοίκηση Ανατολικής Αττικής Μ.Π.Ε. και Π.Μ.Ε. Β κατοικίας, Οµάδα Μελέτης ΦΑΣΜΑ ΟΕ.Οικονόµου, Κ.Αναγνωστόπουλου, Χ.Μαµάτση 22

Συµπερασµατικά, από όλα τα παραπάνω διαπιστώνουµε ότι και στην περίπτωση αυτή η µη ολοκλήρωση της εφαρµογής του ρυµοτοµικού σχεδίου που εγκρίθηκε το 1990, επέτρεψε τον επανασχεδιασµό του και την προστασία του ως φυσικού σχηµατισµού στην εντασσόµενη σε σχέδιο περιοχή προκειµένου αφ ενός να µην παρακωλύεται η υδραυλική λειτουργία του και αφ ετέρου να διασφαλίζεται η αντιπληµµυρική προστασία και το µικροκλίµα στις παραρεµάτιες περιοχές. 3. Πιλοτικές µελέτες ΥΠΕΧΩ Ε (Κηφισός, Ρεµατιά Πεντέλης Χαλανδρίου) Το ΥΠΕΧΩ Ε προώθησε θεσµικές ρυθµίσεις που στοχεύουν στην προστασία και διαχείριση των ρεµάτων, ως φυσικών πόρων που αποτελούν σηµαντική «περιβαλλοντική κληρονοµιά». Στην κατεύθυνση των αρχών της βιώσιµης ανάπτυξης, τα ρέµατα αντιµετωπίζονται πλέον ως σηµαντικό στοιχείο του «οικοσυστήµατος της πόλης» και όχι µόνο ως φυσικοί υδραυλικοί υποδοχείς και αντιπληµµυρικοί αγωγοί. Η ολοκληρωµένη οικολογική διαχείριση των ρεµάτων και των παραρεµάτιων ζωνών, υιοθετεί ως αρχές σχεδιασµού τη µη κάλυψη των ρεµάτων και τη διατήρηση του φυσικού περιβάλλοντος αυτών όσο και των παραρεµάτιων περιοχών καθώς και την ένταξή τους στο ενιαίο δίκτυο των χώρων πρασίνου της πόλης. Τα αναµενόµενα οφέλη από τη νέα αυτή αντιµετώπιση των ρεµάτων θα είναι ανανέωση του αέρα των αστικών περιοχών, ηπιότερο κλίµα των περιοχών όπου διέρχονται, αύξηση της φυτοκάλυψης, σύνδεση του ανθρωπογενούς µε το φυσικό περιβάλλον, συµβολή στην διατήρηση µικρών βιοκοινοτήτων και στην µετακίνηση της πανίδας. Στο πλαίσιο των παραπάνω αρχών ο Οργανισµός Αθήνας προώθησε την εκπόνηση µελετών πιλότων για την «Προστασία των ρεµάτων και των παραρεµάτιων ζωνών» µε τον καθορισµό ζωνών προστασίας καθώς και χρήσεων γης, όρων και περιορισµών δόµησης εντός αυτών. Αντιπροσωπευτικές είναι οι περιπτώσεις του Κηφισσού και της ρεµατιάς Χαλανδρίου Πεντέλης. α. Ο Κηφισσός έχει τις πηγές του στην Πάρνηθα και την Πεντέλη, διασχίζει το δυτικό τµήµα του Λεκανοπεδίου και καταλήγει στον Φαληρικό Όρµο. Ήδη, µεγάλο τµήµα του Κηφισσού ποταµού έχει υποστεί σηµαντικές αλλοιώσεις όπως εκχερσώσεις, πυρκαγιές, µπαζώµατα, καταπατήσεις, οικοδόµηση, απόβλητα, επεµβάσεις από µεγάλα τεχνικά έργα. Όµως, παρά τι αλλοιώσεις αυτές, ο ποταµός συνεχίζει να ζει και να αναπνέει ακόµη και σήµερα, στο τµήµα όπου διατηρείται η φυσική του κοίτη. Εκεί διατηρεί και αναγεννά τη χλωρίδα και την πανίδα του, κάνοντας ηπιότερο το κλίµα των γύρω περιοχών και τροφοδοτώντας µε 23

οξυγόνο από τους ορεινούς όγκους της Πάρνηθας και της Πεντέλης το Λεκανοπέδιο της Αθήνας. Η µελέτη καλύπτει όλη τη διαδροµή του ποταµού και τους παραχειµάρρους από το ύψος της Νέας Φιλαδέλφειας (θέση Κόκκινος Μύλος) µέχρι τις πηγές του στην Πάρνηθα και την Πεντέλη. Η έκταση αυτή ανέρχεται σε 12.260 στρέµµατα. Ο καθορισµός Ζώνης Προστασίας του ποταµού Κηφισσού και των παραχειµάρρων του έγινε µε το Προεδρικό ιάταγµα προστασίας του ποταµού Κηφισσού (ΦΕΚ 632 /27.6.94). ιακρίνονται δύο περιοχές, Α και Β, ανάλογα µε τα µέτρα προστασίας όπου και καθορίζονται εδικές χρήσεις γης, όρια κατάτµησης, όροι και περιορισµοί δόµησης. Στις περιοχές Α περιλαµβάνονται οι εκτάσεις που βρίσκονται σε απόσταση 50 µέτρων εκατέρωθεν του άξονα της κοίτης του ποταµού και των χειµάρρων του. Οι περιοχές αυτές καθορίζονται σαν ζώνες απόλυτης προστασίας, όπου επιτρέπεται µόνον υπαίθρια αναψυχή ή γεωργική χρήση και απαγορεύεται τελείως η δόµηση. Στις περιοχές Β περιλαµβάνονται οι εκτάσεις µεταξύ των ορίων των περιοχών Α και των ορίων της Ζώνης Προστασίας. Αυτές καθορίζονται οι ζώνες γεωργικής χρήση, κατοικίας και δραστηριοτήτων αναψυχής, πολιτισµού, αθλητισµού και camping. Εδώ ισχύουν όροι και περιορισµοί δόµησης µικρότεροι από τους ισχύοντες σήµερα στην εκτός σχεδίου περιοχή. Το παραπάνω Προεδρικό ιάταγµα Προστασίας Κηφισσού εντάσσεται στο γενικότερο σχέδιο θεσµικής θωράκισης του φυσικού περιβάλλοντος της Πρωτεύουσας (ρέµατα περιαστικό πράσινο ορεινοί όγκοι ακτές κλπ.) µε ειδικότερους στόχους : Την αποκατάσταση του φυσικού αντιπληµµυρικού συστήµατος. Τη διάσωση και ενίσχυση των σχετικών οικοσυστηµάτων. Τη βελτίωση του µικροκλίµατος και την καταπολέµηση της ατµοσφαιρικής ρύπανσης. Την εξασφάλιση του πολεοδοµικού διαχωρισµού διαφόρων χρήσεων γης αλλά και της ιδιαιτερότητας επιµέρους περιοχών. Την εξασφάλιση σύνδεσης των δοµηµένων περιοχών µε το ευρύτερο φυσικό περιβάλλον. Την ενίσχυση της ιστορικής µνήµης και την ανάδειξη µνηµείων, ιστορικών τόπων και τοπίων. Την αισθητική αναβάθµιση του αστικού χώρου. Την εξασφάλιση ελεύθερων χώρων αναψυχής, περιπάτου και επαφής µε τη φύση. 24

Μελέτη Κηφισσού 25

Πηγή : Ιστοσελίδα του ΟΡΣΑ στο Internet. 26

β. Το ρέµα Πεντέλης Χαλανδρίου µελετήθηκε από τη /νση Ειδικών Έργων Αναβάθµισης Περιοχών. Με το Π. /γµα (ΦΕΚ 659 /1995) το ρέµα χαρακτηρίστηκε «φυσικός σχηµατισµός» και η παραρεµάτια περιοχή «προστατευόµενο τοπίο». Οριοθετήθηκαν δύο ζώνες η πρώτη απολύτου προστασίας και η δεύτερη ζώνη περιοριστικών µέτρων στα παραρεµάτια οικοδοµικά τετράγωνα. Η µελέτη και τα έργα των διαµορφώσεων που έγιναν στην περιοχή είχαν ως στόχο την αξιοποίηση της ρεµατιάς ως γραµµικού πάρκου και περιβαλλοντικού διαδρόµου, όπου η κοίτη, το νερό και η παρόχθια βλάστηση, χρησιµοποιούνται σαν συνδετικός ιστός και υπόβαθρο οργάνωσης χρήσεων στην πόλη. Τα έργα περιβαλλοντικής διευθέτησης, σε συνδυασµό µε ήπιες παρεµβάσεις ανάπλασης του χειµαρρικού τοπίου για την αισθητική και λειτουργική αναβάθµιση του χώρου και τη σύνδεση µε τους κοινόχρηστους χώρους της πόλης στοχεύουν στη δηµιουργία φυσικού τοπίου (environmental corridors) µέσα στον αυστηρά οργανωµένο αστικό χώρο για ελεύθερη κίνηση και αναψυχή. 27

Ρεµατιά Πεντέλης Χαλανδρίου (Π.. 1995) Πηγή : ΥΠΕΧΩ Ε /νση ΕΕΑΠ 28

ΙΙΙ. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Σήµερα µε την ενσωµάτωση των αρχών της βιώσιµης ανάπτυξης στο πλαίσιο του πολεοδοµικού σχεδιασµού πρέπει να προστατεύονται τα σηµαντικά ενδιαιτήµατα από την αστική ανάπτυξη και να προωθείται η ενσωµάτωση της βιοποικιλότητας στον ιστό της πόλης. Η επαφή των κατοίκων των πόλεων µε την άγρια πανίδα και χλωρίδα τους ευαισθητοποιεί σε µεγάλο βαθµό και έχει σηµαντική επίδραση στην ποιότητα ζωής τους. Με τον εκσυγχρονισµό του θεσµικού πλαισίου πρόσφατα (Ν.3010/2002) και την ενσωµάτωση των αρχών της προστασίας των ρεµάτων ως φυσικών σχηµατισµών, προωθούνται πιλοτικές µελέτες για το σχεδιασµό τους ως «πράσινων αεραγωγών», που µε τις κατάλληλες διαµορφώσεις και δεδροφυτεύσεις αλλά και συνδυαζόµενες µε τους άλλους κοινόχρηστους χώρους των πόλεων, δηµιουργούν πράσινες διαδροµές για τους πεζούς και τον αέρα. Από τα παραδείγµατα που αναλυτικά περιγράφηκαν στο προηγούµενο κεφάλαιο προκύπτει ότι το θέµα προστασίας και ανάδειξης της αξίας των ρεµάτων ως φυσικών οικοσυστηµάτων των πόλεων µετά την καθοριστική συµβολή της νοµολογίας που αναπτύχθηκε από το Συµβούλιο της Επικρατείας (ΣτΕ) έχει προωθηθεί ικανοποιητικά. Κατοχυρώθηκε δηλαδή, σε θεσµικό επίπεδο ο σχεδιασµός που αντιµετωπίζει τα ρέµατα βάσει των τριών αρχών δηλαδή ότι : Το ρέµα έχει ενιαίο χαρακτήρα σε όλο του το µήκος Το ρέµα προστατεύεται ως φυσικός σχηµατισµός Το ρέµα αξιοποιείται ως φυσικό στοιχείο οικοσύστηµα µέσα στην πόλη. Μένουν όµως ακόµα πολλά να γίνουν όπως : Τροποποίηση του άρθρου 6 του «Κτιριοδοµικού Κανονισµού» ώστε να µην επιτρέπεται η δόµηση στα ρέµατα που δεν έχουν οριοθετηθεί ή διευθετηθεί κατά τις διατάξεις που προβλέπει το ισχύον θεσµικό πλαίσιο. Θεσµοθέτηση ολοκληρωµένου πλαισίου (Νόµου) για τα υδατορέµατα και την αντιπληµµυρική προστασία του αστικού χώρου. Συµπλήρωση του θεσµικού πλαισίου µε τις αναγκαίες προδιαγραφές για τη σύνταξη των µελετών οριοθέτησης ρεµάτων καθώς και οδηγιών για το σχεδιασµό για την προστασία των παραρεµάτιων περιοχών. 29

Τα παραδείγµατα του Κηφισσού και της Ρεµατιάς Χαλανδρίου, µπορούν «πιλοτικά» να αξιολογηθούν θετικά, όπως οι παρεµβάσεις που υλοποιήθηκαν σ αυτά. Ακόµα περισσότερα πρέπει να γίνουν στον τοµέα διαχείρισης και «αστυνόµευσης» των ρεµάτων όπως η δραστηριοποίηση των ΟΤΑ α και β βαθµού : Για την πρόληψη αυθαίρετης δόµησης, κατάληψης, αλλοίωσης της κοίτης, απόρριψης αποβλήτων, Ανάπτυξη ήπιων χρήσεων και διαµορφώσεων για την ανάδειξή τους και για την ενθάρρυνση χρήσης τους από τους κατοίκους (φύτευση, καθιστικά, µονοπάτια διαδροµών, ποδηλατόδροµοι κ.α.), Συντονισµό των αρµόδιων φορέων (βασικά ΥΠΕΧΩ Ε Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίµων) για πιο ολοκληρωµένες παρεµβάσεις εντός και εκτός του αστικού ιστού (δηµιουργία οικολογικών πάρκων, εξασφάλιση έργων για αντιπληµµυρική προστασία, αξιοποίηση ανάδειξη ιστορικών στοιχείων νερόµυλοι κ.α.). Ευαισθητοποίηση του κοινού µε τη συνδροµή και του τύπου αλλά και διαφόρων οικολογικών οργανώσεων. 30

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΓΕΣ 1. Αναγνωστόπουλος Κ. «Το ρέµα της Πικροδάφνης» ιπλωµατική εργασία στο ΠΜΣ Αρχιτεκτονική Σχεδιασµός του Χώρου Κατεύθυνση Β.-Αθήνα 2003. 2. Αραβαντινού Αθ., Κοσµάκη Π. «Υπαίθριοι χώροι στην Πόλη», εκδόσεις Συµεών, Αθήνα 1988. 3. εκλερής Μ. «Ο δωδεκάδελτος του Περιβάλλοντος. Εγκόλπιο βιώσιµου αναπτύξεως». 4. ΕΥ ΑΠ : ΜΠΕ διευθέτησης ρέµατος Πικροδάφνης από Λ.Αγ. ηµητρίου έως Λ.Βουλιαγµένης Οµάδα Μελέτης Σπ.Παπαγρηγορίου κλπ. Αθήνα 1997. 5. Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων Ανακοίνωση της Επιτροπής στο Συµβούλιο, στο Ευρωπαϊκό Κιονοβούλιο, στην Ευρωπαϊκή Οικονοµική και Κοινωνική Επιτροπή και στην Επιτροπή Παριφερειών «Προς µια θεµατική στρατηγική για το αστικό περιβάλλον».βρυξέλλες 2004. 6. Καραλή M. επιστηµ.υπεύθυνη επιµέλεια τεύχους «Εναλλακτικές Πρακτικές Παρεµβάσεις στα ρέµατα» ΕΜΠ ιατµηµατικό Ερευνητικό Πρόγραµµα. Αθήνα 2000. 7. Πολύζος Ι., Βλαστός Θ. «Πολιτικές για το Αστικό Περιβάλλον Η Ευρωπαϊκή Εµπειρία», έκδοση Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστηµίου Πάτρα 1999. 8. Οργανισµός Αθήνας : Ιστοσελίδα στο διαδίκτυο. www.minenv@.gr 9. ΥΠΕΧΩ Ε : (Νοµαρχιακή Αυτοδιοίκηση Ανατολικής Αττικής) ΜΠΕ για την προσαρµογή της ΠΜΕ β κατοικίας στον οικισµό Αγ.Μαρίνας ήµου Κρωπίας, Οµάδα µελέτης ΦΑΣΜΑ ΟΕ.Οικονόµου-Κ.Αναγνωστόπουλου- Χ.Μαµάτση. Αθήνα 2005 ΕΕΑΠ : Μελέτη ρεµατιάς Πεντέλης Χαλανδρίου. Αθήνα 1995. 10. Ν.3010/2002 Κτιριοδοµικός Κανονισµός (ΦΕΚ 59 /1989). 11. Νοµολογία ΣτΕ (ΠΕ 146/2000, 246/2000). 31

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 32