ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΤΕΧΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΥΠΟ ΟΜΗΣ: ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΒΑΛΚΑΝΙΑ,, ΤΜΧΠΠΑ * *** ***** Βιβλιογραφική αναφορά Σκάγιαννης, Π. (2000) Συγκριτική Ανάλυση της Τεχνικής και Κοινωνικής Υποδοµής: Κεντρική Ευρώπη και Βαλκάνια. Στο Πετράκος,Γ. (επιµ.) H Ανάπτυξη των, σελ. 307-348. Βόλος: Παν. Εκδόσεις Θεσσαλίας/ Gutenberg.
1. Εισαγωγή: Η Πολιτική Χωρικής Ανάπτυξης στην Ευρωπαϊκή Ένωση και οι Υποδοµές Η οικονοµική κυρίως - αναδιάρθρωση που έχει επιχειρηθεί στις χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης κατά τη διάρκεια των ετών µετάβασής τους από το καθεστώς του κεντρικού σχεδιασµού στο καθεστώς της ελεύθερης αγοράς, αναπότρεπτα συµπεριέλαβε και το κρίσιµο θέµα της αναβάθµισης και αναδιάρθρωσης των υποδοµών των χωρών αυτών. Η παρέµβαση που επιχειρείται στις υποδοµές αναδεικνύει το γεγονός ότι οι υποδοµές οφείλουν να βρίσκονται σε αντιστοιχία µε την υπόλοιπη παραγωγική βάση της οικονοµίας. Εάν στο προηγούµενο καθεστώς οι υποδοµές είχαν µια αντιστοιχία τέτοια που εξυπηρετούσε την παραγωγική βάση, αλλά και τις σχέσεις στη σφαίρα της ανταλλαγής και της κυκλοφορίας σε ένα πλαίσιο περιορισµένης διεθνοποίησης των ανταλλακτικών σχέσεων, δεν συµβαίνει το ίδιο και σήµερα. Τόσο λόγω της µεταβατικής αναδιαρθρωτικής περιόδου που ειδικά διέρχονται οι χώρες αυτές, όσο και λόγω της γενικότερης παγκοσµιοποίησης των οικονοµικών σχέσεων και εν µέρει των παραγωγικών διαδικασιών, η υποδοµή των χωρών αυτών εκ των πραγµάτων εισέρχεται και η ίδια σε µια διαδικασία αναγκαίας προσαρµογής και αναδιάρθρωσης προκειµένου να αντιµετωπισθούν τα νέα δεδοµένα. Όλο και περισσότερο, συζητείται στην ΕΕ η παρέµβαση στις νεοεισαχθείσες στην οικονοµία της αγοράς χώρες της ΚΕ και, και µάλιστα σ αυτές τις χώρες που επίκεινται να ενταχθούν στην ΕΕ (κυρίως τις χώρες της ΚΕ 1 ). Η παρέµβαση αυτή αποσκοπεί σε σηµαντικό βαθµό στη διασύνδεσή τους µε τα δίκτυα υποδοµών της ΕΕ, στην προοπτική της ολοκλήρωσης του Ευρωπαϊκού χώρου. Στο εγχείρηµα της αναδιάρθρωσης των υποδοµών των Χωρών της Κεντρικής Ευρώπης 2 και των 3 συµµετέχει σε µεγάλο βαθµό η ΕΕ, µέσω διαφόρων προγραµµάτων όπως το Phare και το Interreg (κυρίως το Interreg ΙΙ). Εποµένως, οι επενδύσεις σε υποδοµές που συγχρηµατοδοτεί η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ), µέσω των Κοινοτικών Πλαισίων Στήριξης (ΚΠΣ) δεν εξαντλούνται σε αυτές των χωρών µελών της και ιδιαίτερα των περιφερειών του στόχου (1), αλλά υπερβαίνουν κατά πολύ τα σύνορά της. Η παρέµβαση όµως στις υποδοµές των χωρών αυτών επιχειρείται µέσα στο πλαίσιο της γενικότερης χωροαναπτυξιακής και ειδικότερα χωροταξικής πολιτικής της ΕΕ. Μετά από τα πρώτα εγχειρήµατα αντιµετώπισης των χωροταξικών Ευρωπαϊκών θεµάτων (του τύπου Ευρώπη 2000 ), η ΕΕ αποφάσισε να προχωρήσει στην υιοθεσία πιο συγκεκριµένης χωροταξικής πολιτικής κάτω από τις συνεχώς αναδιαµορφούµενες συνθήκες και αναγκαιότητες, ιδιαίτερα δε κάτω από την επικείµενη διεύρυνση της ΕΕ αλλά και της εισόδου των χώρες της ΚΕ και στο προσκήνιο. Οι βασικοί λόγοι που επιβάλλουν την ανάπτυξη µιας νέας χωρο-αναπτυξιακής πολιτικής κατά την ίδια την ΕΕ είναι: 1 εν είναι τυχαίο ότι ήδη από τον Μάρτιο 1999 η Ουγγαρία, Τσεχία και Πολωνία εντάχθηκαν στο ΝΑΤΟ. 2 Ως χώρες της ΚΕ θεωρούνται στην παρούσα έρευνα οι: Πολωνία, Τσεχία, Σλοβακία, Ουγγαρία και Σλοβενία, καθώς και τις Βαλκανικές χώρες. 3 Ως χώρες των θεωρούνται στην παρούσα έρευνα οι: Κροατία, Βοσνία-Ερζεγοβίνη, Νέα Γιουγκοσλαβία, Πρώην Γιουγκοσλαβική ηµοκρατία της Μακεδονίας (FYROM), Βουλγαρία, Ρουµανία. Η Τουρκία εξαιρείται διότι η περίπτωσή της είναι διαφορετική, ενώ η Ελλάδα λόγω της συµµετοχής της στην Ευρωπαϊκή Ένωση αλλά και της φυσικής θέσης της στα Βαλκάνια προσλαµβάνει έναν ιδιαίτερο ρόλο, και αναφέρεται ειδικά. 1
α) το αίτηµα της συνοχής β) η διεθνοποίηση των οικονοµιών και άλλων διαδικασιών γ) η αναγκαιότητα υποστήριξης πολιτικών σε άλλους τοµείς Έτσι, στα πλαίσια της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση (Maastricht: 1 η Νοεµβρίου 1993) αποφασίστηκε ότι η Οικονοµική και Νοµισµατική Ενοποίηση (ΟΝΕ) θα βασιστεί σε µεγάλο βαθµό στη σύγκλιση η οποία µε τη σειρά της θα οικοδοµηθεί πάνω στους εξής τρεις άξονες: α) Οικονοµική και Κοινωνική Συνοχή β) ιευρωπαϊκά ίκτυα γ) Περιβαλλοντική Πολιτική Εκ των πραγµάτων όµως υφίσταται καθεστώς διαφορετικού επιπέδου ανάπτυξης ανάµεσα στις διάφορες περιοχές ως προς τους ανωτέρω άξονες, εποµένως προκύπτουν οι λεγόµενες περισσότερο ευνοηµένες και λιγότερο ευνοηµένες περιοχές ή περιφέρειες. Συνακόλουθα, προκύπτει η ανάγκη σχεδιασµού και συνεπώς χωρικού σχεδιασµού, που εγείρει το αίτηµα της περιφερειακής αποκέντρωσης που είναι δυνατό να στηριχτεί στην περιφερειακή ανταγωνιστικότητα και αλληλεγγύη (αντιφατικές µεν αλλά αναγκαία συνυπάρχουσες έννοιες). ιαφορετικό επίπεδο ανάπτυξης έχουν όµως και οι νεοεισελθείσες στην οικονοµία της αγοράς χώρες που αποβαίνουν ένας εξωτερικός παράγοντας επιρροής στην περιφερειακή πολιτική της ΕΕ. Η συνεχής προσέγγισή τους στην ΕΕ βάσει της σύγκλισής τους πάνω στους τρεις προαναφερθέντες άξονες, και η πραγµατική ή η εν δυνάµει υποψηφιότητά τους για ένταξη τις καθιστά εκ των πραγµάτων χώρους άσκησης από την ΕΕ µιας ιδιότυπης περιφερειακής πολιτικής και ειδικότερα πολιτικής αναδιάρθρωσης των υποδοµών, µέσω κυρίως των προαναφερθέντων προγραµµάτων. Από την άλλη µεριά η διεκδίκηση κονδυλίων από µέρους τους προκαλεί αλυσιδωτές αντιδράσεις στις εσωτερικές ισορροπίες της ΕΕ και καθιστά τις χώρες αυτές εν µέρει ανταγωνιστικές ως προς το ζήτηµα αυτό µε τις χώρες του στόχου (1). Παράλληλα, οι ίδιες οι χώρες της ΚΕ και οι Βαλκανικές χώρες δεν έχουν µεταξύ τους όµοιο επίπεδο ανάπτυξης. Ανάλογες µε τις διαφορές που υπάρχουν στα γενικότερα οικονοµικά τους δεδοµένα, υπάρχουν και στον τοµέα των υποδοµών. Το ζήτηµα όµως της ανάπτυξης των δικτύων υποδοµών στη µελλοντικά διευρυµένη µε τις χώρες της ΚΕ και τις χώρες των Ευρωπαϊκή Ένωση δεν αποτελεί απλώς ένα βήµα προς εκπλήρωση µιας πολιτισµικής υποχρέωσης, ή ένα στοιχείο συνήθους και τετριµµένης οικονοµικής βοήθειας προς τις χώρες αυτές που υπακούει στα επίσης συνήθη επιχειρήµατα που σχετίζονται µε τη διεύρυνση της αγοράς και τη διευκόλυνση των συναλλαγών σε πανευρωπαϊκό επίπεδο. Σε µεγαλύτερο βάθος βρίσκονται τα ζητήµατα της προσπάθειας του κεφάλαιου να επεκταθεί και να ολοκληρωθεί σε ένα ευρύτερο χωρικό επίπεδο µε διάφορους τρόπους που συµπεριλαµβάνουν τόσο όλο τον κύκλο των παρεµβάσεων σε υποδοµές, όσο και των επιδιωκόµενων οικονοµικών, κυρίως, αλλά και σοβαρών πολιτικών αποτελεσµάτων. Τα πανευρωπαϊκά δίκτυα, ως υποδοµές, αποτελούν τη ραχοκοκαλιά της συγκρότησης ενός ενιαίου συστήµατος Γενικών Συνθηκών Παραγωγής (ΓΣΠ). Η ταυτόχρονη απελευθέρωση κινήσεων κεφαλαίου και προσώπων αποτελούν τους απαραίτητους συµπληρωµατικούς όρους ώστε το σύστηµα αυτό να αποβεί λειτουργικό. Συγκεκριµένα, εφ όσον οι ΓΣΠ εξασφαλίζουν την αρτηριακή λειτουργία της παραγωγικής βάσης του οικονοµικού συστήµατος, και επιτυγχάνουν τη δηµιουργία οικονοµιών κλίµακας και σοβαρή εξοικονόµηση στα έξοδα κυκλοφορίας του κεφάλαιου, δηµιουργούνται οι προϋποθέσεις για την κερδοφόρα ανάπτυξη των παραγωγικών δραστηριοτήτων εκεί όπου αυτές (οι ΓΣΠ) συγκροτούνται, επιτυγχάνοντας επιτάχυνση των ροών του πάγιου και µεταβλητού κεφάλαιου, και συνεπώς επιτάχυνση της διαδικασίας ανακύκλωσης του κεφάλαιου, κυρίως στη σφαίρα της κυκλοφορίας, αλλά και στη σφαίρα της καθ εαυτού παραγωγικής διαδικασίας. Με δεδοµένη την προς το παρόν 2
άνιση ανάπτυξη του κεφάλαιου από τη µια στις δυτικές και από την άλλη στις κεντρικοανατολικές χώρες της Ευρώπης, η διαδικασία της ενιαίας συγκρότησης των ΓΣΠ αναπόφευκτα οδηγεί στην αυξηµένη δυνατότητα του δυτικού κεφάλαιου να επεκταθεί, και να ισχυροποιηθεί στο χώρο της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης και των. Αυτό γίνεται ιδιαίτερα έντονο στην περίπτωση των συνοριακών περιοχών. Είναι πολύ χαρακτηριστικοί προς αυτή την κατεύθυνση οι προβληµατισµοί ότι «ενώ οι Γερµανικές επενδύσεις είναι ευπρόσδεκτες, οι οικονοµικοί δεσµοί που αναπτύσσονται στις συνοριακές περιοχές µε την Τσεχία και την Πολωνία δηµιουργούν προβληµατισµό σε σχέση µε την παράδοση στη Γερµανία των πρωτοβουλιών για τον οικονοµικό σχεδιασµό» (Τurnock 1997: 22), ή ακόµη παραπέρα την απώλεια του οικονοµικού και πολιτικού ελέγχου προς όφελος της Γερµανίας (Weclawowicz 1996 στο Τurnock 1997: 22). Ως προς την ίδια τη διαδικασία της συγκρότησης των ΓΣΠ, αυτή περνά µέσα από την κατασκευή των έργων υποδοµής, η οποία επίσης γίνεται µέσα από τους όρους και τις διαδικασίες που ευνοούν το δυτικό κεφάλαιο. Εδώ προεξάρχοντα ρόλο παίζει το κατασκευαστικό κεφάλαιο και το κεφάλαιο engineering που αποτελούν ιδιαίτερα δραστήρια τµήµατα του διεθνούς κεφάλαιου στη σύγχρονη εποχή της παγκοσµιοποίησης. Ιδιαίτερη σηµασία για την Ελλάδα έχουν οι συζητήσεις αυτές όσον αφορά στα Βαλκάνια, καθώς µάλιστα, η προβληµατική της Ελληνικής χωρικής πολιτικής δεν έχει µέχρι πρόσφατα εµβαθύνει, µέσα από τον πολύχρονο αλλά ρηχό χωροταξικό σχεδιασµό, µε τη διεθνή θέση της χώρας, και συνεπώς µε τη θέση της στα διεθνή δίκτυα υποδοµών και ιδιαίτερα των µεταφορών (βλ. και Λ. Βασενχόβεν, 1993: passim), αλλά και η ίδια η Ελληνική πολιτική των σχέσεων µε τις χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης και της διείσδυσης δεν είναι επεξεργασµένη συστηµατικά (µε ιεραρχήσεις, προτεραιότητες, κτλ.). Η σηµασία όµως του ζητήµατος για την Ελλάδα είναι διττή: από τη µια, έργα υποδοµής στα Βαλκάνια, είναι δυνατόν να συντελέσουν σε µια ευρύτερη ολοκλήρωση της αγοράς της νότιο-ανατολικής Ευρώπης, προς αµοιβαίο όφελος των λαών της, να ενισχύσουν την τάση προσέγγισης της ΕΕ µε τις Βαλκανικές και τις άλλες κεντρικές και ανατολικές χώρες της Ευρώπης, και να τονώσουν την ευρύτερη κατασκευαστική δραστηριότητα στην οποία το Ελληνικό κατασκευαστικό κεφάλαιο αναζητά διεξόδους µετά τη δύση των περιπετειών του στις Αραβικές χώρες. Από την άλλη µεριά, ορισµένες από τις συζητούµενες υποδοµές είναι δυνατό να δηµιουργήσουν χωρικό και οικονοµικό ανταγωνισµό ανάµεσα σε χώρες ή περιφέρειες των. Οι διαφορετικές προτάσεις προφανώς βασίζονται σε διαφορετικά συµφέροντα που κρύβονται πίσω τους και αποσκοπούν στην εκµετάλλευση των ουσιαστικά νέων αγορών που ανοίγονται (Π. Σκάγιαννης, 1994:160-1). Στα Βαλκάνια, η ανάπτυξη των υποδοµών βρίσκεται σε κρίσιµη φάση. Οι γεωπολιτικές ανακατατάξεις µέσα από την αµφισβήτηση των συνόρων και τις συνεχείς τοπικές συρράξεις στην πρώην Γιουγκοσλαβία (ιδιαίτερα σήµερα µετά την σχεδόν ολοκληρωτική καταστροφή των υποδοµών της Νέας Γιουγκοσλαβίας από τους βοµβαρδισµούς του ΝΑΤΟ) δεν έχουν στο µεγαλύτερο µέρος επιτρέψει την αναβάθµιση και εκσυγχρονισµό των υποδοµών στο βαθµό που αυτό έχει συµβεί στις άλλες χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης, πέραν του γεγονότος ότι ούτως ή άλλως το σηµείο εκκίνησης στα Βαλκάνια είναι σε πρωιµότερο επίπεδο από εκείνες τις χώρες. Επιπροσθέτως, έχει επίσης παρατηρηθεί και καταστροφή παλαιότερων υποδοµών (πέραν της καταστροφής λόγω των βοµβαρδισµών). Τέτοια φαινόµενα έχουν ιδιαίτερα συµβεί στην Αλβανία, όπου για παράδειγµα έχουν ξηλωθεί πλακάκια δρόµων για να χρησιµοποιηθούν µέσα στα σπίτια ως επενδύσεις στα λουτρά, ή όπως αναφέρεται από τη CIA τηλεφωνικά καλώδια για να κατασκευαστούν φράχτες (CIA 1999). Από µια σειρά δεδοµένων που παρατίθενται παρακάτω µπορεί να επιβεβαιωθεί ότι υπάρχει αρκετά σοβαρή διαφορά µεταξύ της ανάπτυξης των υποδοµών στις Βαλκανικές 3
χώρες, και στις υπόλοιπες χώρες της Κεντρικής Ευρώπης. Η διαφορά αυτή µπορεί να υποστηριχθεί ότι στοιχειοθετεί µια νέου τύπου χωρική διαίρεση βορρά νότου στον Ευρωπαϊκό χώρο, η οποία βέβαια έχει πολύ βαθύτερες ιστορικά ρίζες. Ένα από τα χαρακτηριστικότερα προβλήµατα των είναι οι άξονες µεταφορών βορρά-νότου (από τη βόρειο-ανατολική Ευρώπη στη Μεσόγειο) και δύσης-ανατολής (από την Αδριατική στον Εύξεινο Πόντο), πρόβληµα που ανέκαθεν υπήρχε στη γεωπολιτική αυτή περιοχή. Άλλα προβλήµατα που σήµερα είτε αναβιώνουν είτε εκ νέου προκύπτουν, αφορούν στην ενεργειακή υποδοµή της περιοχής και το φυσικό αέριο, καθώς και τις τηλεπικοινωνίες. Στο επίπεδο αυτών των προβληµάτων φαίνεται η µεγάλη πολιτική και εθνική σηµασία που είναι δυνατό να παίξουν τα έργα υποδοµής για όλες τις εµπλεκόµενες χώρες (Π. Σκάγιαννης, 1994:161), ιδιαίτερα µάλιστα µετά την περίοδο των πολέµων που εκτυλίσσονται στην περιοχή. Στα επόµενα τµήµατα του κεφαλαίου αυτού επιχειρείται µια πρώτη αναλυτική προσέγγιση των βασικών τεχνικών υποδοµών των, µέσω των απλών δεικτών που είναι άµεσα διαθέσιµοι από βασικές πηγές όπως τα Ηνωµένα Έθνη, η ιεθνής Τράπεζα, η ιεθνής Ένωση Τηλεπικοινωνιών, η Κεντρική Υπηρεσία Πληροφοριών των ΗΠΑ, κτλ. Με τη συγκριτική παρουσίαση των στοιχείων αυτών επιχειρούνται συγκρίσεις µεταξύ των χωρών, αλλά κυρίως µεταξύ των Βαλκανικών χωρών και των χωρών της ΚΕ και της ΕΕ ως σύνολο. Από τις συγκρίσεις αυτές θα δειχθεί ότι οι Βαλκανικές χώρες βρίσκονται ακόµη σε υστέρηση εν σχέσει µε τις άλλες γεωπολιτικές οµάδες χωρών. Σηµειώνεται, ότι λόγω της φύσεως της ανάλυσης που ακολουθεί, η οποία είναι µάλλον "εκτατική", δεν είναι δυνατόν να γίνουν σε βάθος παρατηρήσεις για τα ποιοτικά και λειτουργικά χαρακτηριστικά των διαφόρων δικτύων και τοµέων. Αποτελεί εύλογη υπόθεση όµως το γεγονός ότι η γενικότερα χειρότερη οικονοµική και αναπτυξιακή θέση των Βαλκανικών χωρών εν σχέσει µε τις χώρες της ΚΕ (και προφανώς µε την ΕΕ), επηρεάζει και τα ποιοτικά και λειτουργικά χαρακτηριστικά τα οποία αναµένει κανείς να βρίσκονται και αυτά σε αντίστοιχα χειρότερη µοίρα. Οι εντοπιζόµενες έτσι διαφορές µεταξύ των χωρών της ΚΕ και των που στις περισσότερες περιπτώσεις αποβαίνουν σε βάρος των τελευταίων, στην πραγµατικότητα αναµένει κανείς να είναι ακόµη περισσότερο δυσµενείς γι αυτά, καθιστώντας έτσι οξύτερη και την αναγκαιότητα µεγάλων και ισχυρών παρεµβάσεων, στο βαθµό που επιδιώκεται η µείωση των διαφορών, και η σύγκλιση και συνοχή όλων των Ευρωπαϊκών περιφερειών. 2. Υποδοµές Μεταφορών στα Βαλκάνια 2.1. Τα ίκτυα Ο κοινές µορφές µεταφορών στις υπό εξέταση περιοχές περιλαµβάνουν µόνον χερσαίες και εναέριες µεταφορές, οι οποίες και εξετάζονται εν συντοµία. Στους πίνακες που ακολουθούν φαίνονται τα βασικά δεδοµένα των χωρών της ΚΕ και, καθώς και ορισµένες ενδιαφέρουσες διαφοροποιήσεις µεταξύ των δύο αυτών οµάδων χωρών. (α) Οδικό δίκτυο Το οδικό δίκτυο, όπως προκύπτει από τον πίνακα (1Α-παρ.), φαίνεται να είναι πυκνότερο (χλµ. δικτύου/ έκταση σε 1000 τετρ. χλµ.) στην Ουγγαρία και Πολωνία Σλοβακία, Σλοβενία και Τσεχία (δηλ. στις χώρες της ΚΕ) και µετά στις Ρουµανία, Αλβανία και τις άλλες Βαλκανικές χώρες. Η θέση της Ελλάδος ως προς τον δείκτη αυτό είναι αµέσως µετά τις Ουγγαρία και Πολωνία. Είναι ενδιαφέρον, ότι οι χώρες της ΚΕ διαµορφώνουν ένα δείκτη 4
1.176 ενώ οι Βαλκανικές 526 (δηλαδή υποδιπλάσιο) ενώ µε τη συµµετοχή της Ελλάδας οι Βαλκανικές χώρες µόλις ανέρχονται στο 894. Είναι βεβαίως γεγονός ότι ο δείκτης αυτός παρουσιάζει µια εύλογη κλίση να είναι µεγαλύτερος σε πεδινές περιοχές λόγω της µεγαλύτερης ευκολίας στην κατασκευή οδών σ αυτές. Εν µέρει έτσι µπορεί να δικαιολογηθεί η πρωτοπορία της Ουγγαρίας και Πολωνίας και η καθυστέρηση των (συµπεριλ. και της Ελλάδας) που είναι στο µεγαλύτερο µέρος τους περιοχές ορεινές και δύσβατες. εν ισχύει ακριβώς το ίδιο όµως και για τα µήκη των ασφαλτοστρωµένων δικτύων. Το µικρό δίκτυο της Βουλγαρίας είναι σχεδόν όλο ασφαλτοστρωµένο (91,9%), όπως και της Τσεχίας (100%) και Σλοβακίας (98,5%), αλλά και της Ελλάδας (91,8%), ενώ το πυκνότερο της Ουγγαρίας έχει το δεύτερο χαµηλότερο ποσοστό ασφαλτόστρωσης (µόλις 43%) µετά την Αλβανία (30%), πράγµα που παραπέµπει σε ενδεχόµενη αγροτική χρήση του µεγαλύτερου µέρους του χαρακτηρισµένου ως κυρίου οδικού δικτύου της. Είναι επίσης χαρακτηριστικό το γεγονός ότι οι αυτοκινητόδροµοι είναι σχεδόν ανύπαρκτοι στα Βαλκάνια, ενώ έχουν µια σχετική ανάπτυξη στις χώρες της ΚΕ. Όπως φαίνεται από τον πίνακα (1Α-παρ.), από τις χώρες των µόνον η Ελλάδα και λιγότερο η FYROM και η Ρουµανία διαθέτουν αυτοκινητοδρόµους, ενώ όλες οι χώρες της ΚΕ διαθέτουν άνω των 200 χλµ. εκάστη, όσα χλµ. δηλ. διαθέτουν όλα τα Βαλκάνια µαζί, εξαιρουµένης της Ελλάδας. ΠΙΝΑΚΑΣ 1 ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΚΑΙ ΧΩΡΕΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ Ο ΙΚΟ ΙΚΤΥΟ ΚΑΙ ΑΥΤΟΚΙΝΗΤΟ ΡΟΜΟΙ Οδικό Πυκνότητα δίκτυο σε οδικού δικτύου χλµ. (χλµ. δικτύου ανά 1000 τετρ. Αυτοκινητόδρ. σε χλµ. Ασφαλτοστρ. Οδικό δίκτυο σε χλµ. Ποσοστό ασφαλτοστρ. οδικού δικτύου 1 (1996) χλµ) Βαλκάνια 277.253 460 246 185.267 58 Βαλκάνια +Ελλάς 434.099 592 716 292.673 67 Κεντρική Ευρώπη (ΚΕ) 640.630 1.176 1881 417.387 65 Βαλκάνια / ΚΕ 0,433 0,391 0,131 0,444 0,9 Βαλκάνια +Ελλάς / ΚΕ 0,678 0,503 0,381 0,701 1,03 Eυρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) 3.529.351 1.120 41.461 3.421.975 96,96 ΚΕ / ΕΕ 0,181 105,04 4,54 12,2 67,04 Βαλκάνια / ΕΕ 0,786 41,06 0,59 5,41 59,82 Πηγές: CIA World Fact book 1998 1 World Bank World Development Indicators 1998 Όπως φαίνεται στον πίνακα (1) στον τοµέα του οδικού δικτύου οι συγκρίσεις των παραµέτρων όλων των χωρών, ιδιαιτέρως όµως των Βαλκανικών, µε την ΕΕ είναι συντριπτικές. Η πυκνότητα του οδικού δικτύου είναι µεν οριακά µεγαλύτερη στις χώρες της ΚΕ από ότι στην ΕΕ, αλλά των µόλις ξεπερνά το 40% της ΕΕ. Στους αυτοκινητόδροµους οι χώρες της ΚΕ µόλις φτάνουν το 4,5% αυτών της ΕΕ ενώ οι Βαλκανικές χώρες είναι κάτω της µονάδας (0,59%). Αξιοσηµείωτη είναι και η διαφορά στα ποσοστά του ασφαλτοστρωµένου δικτύου το οποίο για τις µεν χώρες της ΚΕ φτάνει τα 67,04% της ΕΕ ενώ για τις Βαλκανικές χώρες σχεδόν το 60%. 5
(β) Σιδηροδροµικό δίκτυο Το σιδηροδροµικό δίκτυο, όπως φαίνεται στον πίνακα (2Α-παρ.), σηµειώνει αντίστοιχες µε το οδικό δίκτυο αναλογίες. Το πυκνότερο δίκτυο (λαµβανοµένων υπ όψη όλων των κατηγοριών εύρους γραµµής) υπάρχει στην Τσεχία (120 χλµ. / 1000 τετρ.χλµ.) και στην Ουγγαρία (82,4), ενώ έπονται οι Πολωνία, Σλοβακία, Σλοβενία. Το αραιότερο δίκτυο της Σλοβενίας (59,3) είναι όµως ήδη πυκνότερο από το πυκνότερο των που είναι της Ρουµανίας (49,3). Η πυκνότητα του δικτύου στις Βαλκανικές χώρες είναι υποδιπλάσια εκείνης των χωρών της ΚΕ, ενώ η είσοδος της Ελλάδας στους υπολογισµούς επιδεινώνει ακόµη περισσότερο την εικόνα και τη σχετική αναλογία, καθώς η Ελλάδα έχει το αραιότερο δίκτυο από όλες συνολικά τις υπό εξέταση χώρες (µόλις 18,9). Ο εξηλεκτρισµός του δικτύου παρουσιάζει επίσης ενδιαφέρον. Το ποσοστό εξηλεκτρισµένου δικτύου στο σύνολο του δικτύου κανονικού εύρους γραµµής διαµορφώνεται µεγαλύτερο για τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη (77,9%) και τη Βουλγαρία από όλες τις χώρες (65,5%). Τα Βαλκάνια γενικά στην περίπτωση αυτή βρίσκονται στο ίδιο περίπου επίπεδο µε τις χώρες της ΚΕ: το 40,6 % του δικτύου τους είναι εξηλεκτρισµένο, ενώ οι χώρες της ΚΕ έχουν το 42,3% αντιστοίχως. Η είσοδος της Ελλάδας στον υπολογισµό (µε µόλις 36 χλµ. εξηλεκτρισµένης γραµµής) υποβιβάζει τα Βαλκάνια στο 38,2%. Βεβαίως το ζήτηµα είναι ότι ενώ µεν στην Ελλάδα στα πλαίσια των ΚΠΣ προβλέπεται σαφώς, και σταδιακά υλοποιείται, ο διπλασιασµός και εξηλεκτρισµός της γραµµής του σιδηροδροµικού ΠΑΘΕ, καθώς και άλλες βελτιώσεις του δικτύου (παρ όλο που το σιδηροδροµικό δίκτυο δεν έχει µεταπολεµικά αποτελέσει προτεραιότητα της στρατηγικής των χερσαίων µεταφορών της χώρας), δεν θα µπορούσε να υποστηριχθεί ότι κάτι παρόµοιο συµβαίνει και στις Βαλκανικές χώρες. Λόγω του πρόσφατου πολέµου στη Νέα Γιουγκοσλαβία το δίκτυο της χώρας αυτής έχει εν πολλοίς καταστραφεί, οι δε άλλες χώρες έχοντας οικονοµίες µε σοβαρά ακόµη ανοιχτά ζητήµατα και τρέχοντα προβλήµατα δεν δύνανται να επιταχύνουν επενδύσεις στην πύκνωση και βελτίωση των δικτύων τους. ΠΙΝΑΚΑΣ 2 ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΚΑΙ ΧΩΡΕΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ ΣΙ ΗΡΟ ΡΟΜΙΚΗ ΥΠΟ ΟΜΗ Μήκος Σιδηροδρ. δικτύου σε χλµ. Πυκνότητα Σιδηροδρ. δικτύου (χλµ. δικτύου ανά 1000 τετρ.χλµ) Συνολικό µήκος γραµµών κανονικού εύρους σε χλµ. Μήκος εξηλεκτρ. δικτύου σε χλµ Ποσοστό % εξηλεκτρ. δικτύου κανονικού εύρους γραµµής στο σύνολο του δικτύου κανονικού εύρους γραµµής Βαλκάνια 24.164 40,1 23.447 9.510 0,406 Βαλκάνια +Ελλάς 26.638 36,3 25012 9546 0,382 Κεντρική Ευρώπη (ΚΕ) 46.225 84,9 43.689 18.466 0,423 Βαλκάνια / ΚΕ 0,523 0,47 0,537 0,515 0,960 Βαλκάνια +Ελλάς / ΚΕ 0,576 0,43 0,573 0,517 0,903 Eυρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) 168.514 53,0 139.198 65.333 0,470 ΚΕ / ΕΕ 27,43 160,16 31,39 28,26 89,93 Βαλκάνια / ΕΕ 14,34 75,62 16,84 14,56 86,30 Πηγές: CIA World Fact book 1998 World Bank World Development Indicators 1998 6
Σε σύγκριση µε την ΕΕ όπως φαίνεται από τον πίνακα (2) 4 οι ΚΕ (που έχουν διπλάσιο σιδηροδροµικό δίκτυο τόσο συνολικά όσο και κανονικού εύρους γραµµής από τα Βαλκάνια) µόλις φτάνουν το 27,43% και 31,39% της ΕΕ, ενώ τα Βαλκάνια το 14,34% και 16,84% αντιστοίχως. Το συνολικό δίκτυο όµως στις χώρες της ΚΕ είναι πυκνότερο από της ΕΕ ενώ των φτάνει τα 3/4 της ΕΕ. Η πυκνότητα όµως και τα µήκη των δικτύων δεν αντικατοπτρίζουν τόσο τον εκσυγχρονισµό του, όσο ίσως ο εξηλεκτρισµός του. Στο πεδίο αυτό ως προς το µήκος του δικτύου διατηρείται επίσης η αναλογία χωρών της ΚΕ και 2/1, ενώ ως προς το ποσοστό τόσο οι χώρες της ΚΕ όσο και τα Βαλκάνια βρίσκονται λίγο κάτω από το 90% της ΕΕ (έχοντας όµως σαφώς µικρότερο µήκος δικτύου). (γ) ίκτυο αερολιµένων Τα αεροδρόµια στις υπό εξέταση περιοχές, όπως φαίνεται στον πίνακα (3Α-παρ.), είναι σχετικά ισοκατανεµηµένα. Αν εξεταστούν τα αεροδρόµια µε επιστρωµένα δάπεδα, το πυκνότερο δίκτυο έχει η Κροατία (0,9 αεροδρόµια σε κάθε 1000 τετρ. χλµ.), ακολουθεί η Ελλάδα µε 0,5, η FYROM και η Τσεχία µε 0,4, η Σλοβενία και η Βουλγαρία µε 0,3, ενώ όλες οι άλλες χώρες έχουν 0,2, της Ρουµανίας εξαιρουµένης που έχει 0,1. Στην περίπτωση αυτή ο (στατιστικός) ρόλος της Ελλάδας είναι καθοριστικός, διότι ενώ ο µέσος όρος των χωρών της ΚΕ και είναι 0,2 η είσοδος της Ελλάδας στον υπολογισµό δίνει στα Βαλκάνια µια πρωτοπορία µε 0,3 µέσον όρο. Η σχετική ανάπτυξη των αεροδροµίων στα Βαλκάνια οφείλεται και αυτή στο γεγονός ότι το ανάγλυφο του εδάφους δεν ευνοεί τις χερσαίες µεταφορές (µε την έννοια ότι καθιστά τα έργα υποδοµής τους, δηλαδή την ανάπτυξη γραµµικής υποδοµής, πολύ ακριβά) και σε πολλές περιπτώσεις εξαναγκάζει στη δηµιουργία αεροδροµίων τα οποία είναι σηµειακές υποδοµές. Το ίδιο συµβαίνει και µε την Ελλάδα λόγω και των πολλών νησιών ζήτηµα το οποίο είναι σχετικό και µε λόγους εθνικής ασφαλείας. ΠΙΝΑΚΑΣ 3 ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΚΑΙ ΧΩΡΕΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ ΥΠΟ ΟΜΗ ΑΕΡΟ ΡΟΜΙΩΝ Αεροδρ. (1997 εκτ.) Αεροδρ. µε επιστρ. διάδροµο Πυκνότητα αεροδρ. (ποσοστό αεροδρ. µε επίστρωση, στην έκταση της χώρας) Ποσοστό αεροδρ. µε επίστρωση στο σύνολο των αεροδρ. Αεροδρ. µε µη επιστρ. διάδροµο Βαλκάνια 228 146 0,2 64 82 Βαλκάνια +Ελλάς 306 209 0,3 68,3 97 Κεντρική Ευρώπη (ΚΕ) 201 130 0,2 64,7 71 Βαλκάνια / ΚΕ 1,134 1,123 1,014 0,989 1,155 Βαλκάνια +Ελλάς / ΚΕ 1,522 1,608 1,193 1,056 1,366 Eυρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) 2.673 1.528 0,48 0,570 1.145 ΚΕ / ΕΕ 7,52 8,51 49,74 113,59 0,062 Βαλκάνια / ΕΕ 8,53 9,55 50,45 112,28 0,072 Πηγή: CIA World Fact book 1998 4 Ο πίνακας περιλαµβάνει µόνο στοιχεία που αντιστοιχούν σε κανονικό εύρος γραµµής (1,435 µ.). Σηµειώνεται ότι οι περισσότερες χώρες διαθέτουν και µικρότερα σε µήκος δίκτυα στενού εύρους ~1,00µ. Πολλά από τα οποία λειτουργούν σε τουριστικές διαδροµές. Άλλες χώρες (Ισπανία, Πορτογαλία, Ιρλανδία, Φινλανδία, Πολωνία, Ρουµανία) διαθέτουν και δίκτυα µεγάλου εύρους γραµµής ~1,50-1,65µ. τµήµατα των οποίων είναι εξηλεκτρισµένα. Το γεγονός αυτό όµως δεν αλλοιώνει τα συµπεράσµατα που συνάγονται από την ανάλυση του πίνακα. Αντιθέτως µια αναλυτικότερη εξέταση που θα ελάµβανε υπ όψη της τα διαφορετικά πλάτη θα ενίσχυε περισσότερο ακόµη τη σχετική υπεροχή της ΕΕ. 7
Η συσχέτιση των µεγεθών των αεροδροµίων της περιοχής µε την ΕΕ, όπως προκύπτει από τον πίνακα (3) είναι επίσης συντριπτική υπέρ της ΕΕ. Τόσο στο σύνολο των αεροδροµίων, όσο και σε αυτά µε επιστρωµένο διάδροµο προσαπογείωσης (αλλά και µε µη επιστρωµένο), οι αναλογίες των υπό εξέταση χωρών δεν αγγίζουν καν το 10% της ΕΕ. Η πυκνότητα των αεροδροµίων είναι διπλάσια στην ΕΕ από ότι στις χώρες αυτές, αλλά το ποσοστό των αεροδροµίων µε επιστρωµένους διαδρόµους είναι µικρότερο στην ΕΕ. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι πολλές από τις µεγάλες χώρες της ΕΕ (κυρίως Γερµανία και Γαλλία, αλλά και Μ.Βρετανία και Σουηδία) έχουν υπερβολικά µεγάλο αριθµό µικρών ανεπίστρωτων αεροδροµίων τα οποία προφανώς χρησιµοποιούνται για σκοπούς της γενικής αεροπορίας (αερολέσχες, αεροπυροσβέσεις, αεροψεκασµοί, κτλ.) 5. 2.2. Συµπέρασµα για τα επί µέρους µεταφορικά δίκτυα Η συνολική εικόνα που παρουσιάζουν τα φυσικά δίκτυα υποδοµών στις υπό εξέταση περιοχές παραπέµπει σε µια αναπτυξιακή διαφοροποίηση µεταξύ των χωρών της ΚΕ και των Βαλκανικών χωρών, µε σαφή υστέρηση των τελευταίων ως προς τα χερσαία δίκτυα (εν µέρει λόγω του συγκριτικά δυσµενέστερου γεωγραφικού αναγλύφου) και ισορροπία ως προς την αεροπορική υποδοµή. Αποτελεί κοινό χαρακτηριστικό των οδικών και σιδηροδροµικών δικτύων η πυκνότητα που έχουν οι χώρες της ΚΕ έναντι της ΕΕ, ιδιαίτερα αυτή των σιδηροδρόµων. Είναι πάντως χαρακτηριστικό ότι σε παρεµφερή ανάγλυφα, π.χ. στα Βαλκάνια, είναι αναλογικά πυκνότερος ο σιδηρόδροµος από ότι το οδικό δίκτυο (εν σχέσει, αλλά όχι σε σύγκριση µε τις πυκνότητες της ΕΕ). Το αυτό ισχύει και στις χώρες της ΚΕ. Το γεγονός αυτό δείχνει µια σχετική προτίµηση που επέδειξαν τα καθεστώτα του κεντρικού σχεδιασµού σε µορφές µαζικών µέσων µεταφοράς που κατ εξοχήν είναι ο σιδηρόδροµος, και τη σχετική υποβάθµιση των παραµέτρων του οδικού δικτύου (µικρό µήκος αυτοκινητοδρόµων και χαµηλό ποσοστό ασφαλτόστρωσης). 2.3. Η ανάπτυξη των µεταφορικών υποδοµών Οι βασικές αρχές για τη νέα ανάπτυξη της µεταφορικής υποδοµής της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης αποφασίστηκαν στο δεύτερο Πανευρωπαϊκό Συνέδριο Μεταφορών στην Κρήτη στα 1994. Περιελάµβαναν εννέα συνδυασµένους άξονες µεταφορών υψηλής προτεραιότητας που απολαµβάνουν της υποστήριξης της ΕΕ. Το Ευρωπαϊκό τµήµα της πρώην Σοβιετικής Ένωσης προφανώς θεωρείται τµήµα του πανευρωπαϊκού συστήµατος µεταφορών. Τρεις από τους εννέα άξονες της Κρήτης διασχίζουν το έδαφος αυτό, και συνεπώς τα νέα αυτά κράτη συµµετείχαν στο τρίτο Πανευρωπαϊκό Συνέδριο Μεταφορών που έγινε στο Ελσίνκι τον Ιούνιο του 1997. Σε εφαρµογή των αποφάσεων της διάσκεψης του Έσσεν, η ΕΕ ανέπτυξε το πρόγραµµα Phare ως ένα πολυετές χρηµατοδοτικό εργαλείο, και ανέπτυξε σηµαντικά την εστίασή του σε επενδυτικές δαπάνες. Ένα σηµαντικό τµήµα των έργων υποδοµής στις µεταφορές των χωρών της ΚΕ, και των Βαλκανικών χωρών, συγχρηµατοδοτείται από την ΕΕ µέσω του Προγράµµατος Phare. Σήµερα, µέχρι 25% του συνολικού προγράµµατος Phare µπορεί να διατίθεται για τη συγχρηµατοδότηση έργων υποδοµής σχετιζοµένων µε τα Πανευρωπαϊκά 5 Η παραπάνω ανάλυση δεν περιλαµβάνει στοιχεία για τα µήκη των επιστρωµένων και ανεπίστρωτων διαδρόµων. Τα µήκη αυτά κατατάσσονται σε κατηγορίες (µέχρι 914, 1523, 2437, 3047µ. ή και πάνω από αυτά). Ανάλογα µε το µήκος του διαδρόµου είναι δυνατή η προσαπογείωση συγκεκριµένων τύπων αεροσκαφών µε µέγιστο επιτρεπόµενο µικτό βάρος. 8
ίκτυα 6, µε ειδική µέριµνα για το Πρόγραµµα ιασυνοριακών ιελεύσεων που αποσκοπεί στη µείωση του κόστους της διασυνοριακής κίνησης. Πολυετή επενδυτικά προγράµµατα για την ανάπτυξη των Πανευρωπαϊκών ικτύων (1995-1999) συµφωνήθηκαν µε όλα τα σχετικά κράτη, και µε την εµπλοκή διεθνών χρηµατοδοτικών θεσµών, κυρίως µε την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων. Η συµµετοχή του Προγράµµατος Phare στη συγχρηµατοδότηση των έργων υποδοµής που συνδέονται µε τα πανευρωπαϊκά δίκτυα, µόνο για το έτος 1996 ανήλθε σε περίπου 190 MECU. εν αποτελεί έκπληξη εποµένως ότι τα πλέον ευρέως συζητούµενα από τα προβλήµατα των µεταφορών είναι αυτά των πανευρωπαϊκών οδικών αξόνων (Πανευρωπαϊκά ίκτυα). Στην Ελλάδα συζητείται ευρέως επίσης και η Εγνατία Οδός (ΕΟ) η οποία όµως ανήκει στα ιευρωπαϊκά ίκτυα (διότι διέρχεται από χώρα µέλος της ΕΕ). Η οδός αυτή έχει µεγάλη σηµασία για την Κοινότητα διότι µπορεί να διασφαλίσει τη διεξαγωγή του εµπορίου ανεξάρτητα από τις πολιτικές διακυµάνσεις που δηµιουργούν προβλήµατα στα υπόλοιπα Βαλκάνια, ενώ ταυτόχρονα να µπορεί να εγγυηθεί πρόσβαση χαµηλού κόστους στις δηµοκρατίες της Μαύρης Θάλασσας (βλ. A.Gonzalez-Finat, 1993). Η κατασκευή της ΕΟ είναι ήδη γεγονός. Όµως, η ΕΟ έχει ευρύτερη σηµασία ως προς τη χωρική αναδιάρθρωση που επιφέρει όχι µόνο στον Ελληνικό, αλλά τουλάχιστον και στον ευρύτερο Βαλκανικό χώρο. Στην πραγµατικότητα, ένας διαπεριφερειακός άξονας τέτοιου είδους, και µάλιστα όπως µακροπρόθεσµα προβλέπεται συνδεδεµένος µε τον µεγάλο πανευρωπαϊκό άξονα Ελσίνκι- Αλεξανδρούπολη τµήµα του οποίου φαίνεται να συµπίπτει και µε τον ακόµη µελλοντικότερο Παρευξείνιο ακτύλιο, δεν αποτελεί µόνο διάδροµο ταχείας διέλευσης οχηµάτων, αλλά άξονα γενικότερης οργάνωσης του χώρου. Αποτελεί παράγοντα για επαναχωροθετήσεις οικονοµικών δραστηριοτήτων, για αλλαγές στις σχέσεις, τα µεγέθη και την οργάνωση του οικιστικού δικτύου, κτλ. Στο πλαίσιο αυτό, είναι επίσης ενδιαφέρουσες οι κάθετες διασυνδέσεις της ΕΟ µε τα βόρεια σύνορα της Ελλάδας, οι οποίες εξ ανατολών προς δυσµάς είναι οι εξής: α) Ορµένιο Σβίλενγκραντ Χαρµανίλ - Στάρα Ζαγόρα, β) Κοµοτηνή - Νυµφαίο- Κιρντζαλί - Χάσκοβο, γ) Ξάνθη - Εχίνος - Σµοϊγιάν - Πλόβντιβ, δ) ράµα Νευροκόπι Εξοχή - Μπάνσκα, ε) Σέρρες- Σιδηρόκαστρο Προµαχώνας Κλειδί Κουλάτα - Σόφια, στ) Εύζωνοι Γεβγελή Τίτοβ Βέλες - Σκόπια, ζ) Φλώρινα Νίκη - Μπίτολα, η) Καστοριά Κρυσταλλοπηγή Μπιλίστα - Κορυτσά, θ) Γιάννενα Κακαβιά Αργυρόκαστρο Αγ. Σαράντα. Οι συνδέσεις αυτές της ΕΟ προβλέπεται να συµβάλουν σε αναδιαρθρώσεις του νότιου Βαλκανικού χώρου δηµιουργώντας µια Εγνατιοστρεφή δοµή. Επιπρόσθετα, καθώς το οικονοµικό επίπεδο των χωρών αυτών εκ των πραγµάτων θα αναπτύσσεται, οι συνδέσεις θα διευκολύνουν µετακινήσεις οι οποίες µελλοντικά θα έχουν λιγότερη σχέση µε τη µετανάστευση- κάθοδο προς την Ελλάδα, και περισσότερη µε εµπορικές και τουριστικές δραστηριότητες. Σηµαντικό είναι επίσης και το γεγονός της προώθησης της λεγόµενης "παρα-εγνατίας" από την πλευρά της Τουρκίας. Η προσπάθεια αυτή έχει φυσικά συµµέτοχες τις υπόλοιπες Βαλκανικές χώρες από τις οποίες προτείνεται να διέλθει η παρα-εγνατία. Είναι προφανές ότι όλοι ελπίζουν ότι θα ωφεληθούν εάν η οδός περάσει από την περιφέρειά τους (βλ. ενδεικτικά Η Καθηµερινή, 20/1/1994: 60). Στο µάκρο-επίπεδο, η παρα-εγνατία αποτελεί στοιχείο µιας πρότασης χωροταξικής οργάνωσης µε έντονα τα στοιχεία των συναλλαγών σε ενδο- Βαλκανικό επίπεδο (Π.Σκάγιαννης, 1994:161). Ο άξονας αυτός πέρασε στους γενικότερους 6 Οι Πανευρωπαϊκοί οδικοί άξονες όπως καθορίσθηκαν στο πανευρωπαϊκό συνέδριο µεταφορών στην Κρήτη, το 1994 είναι οι εξής: 1) Τάλιν-Ρίγα-Βαρσοβία, 2) Βερολίνο-Βαρσοβία-Μίνσκ-Μόσχα, 3) Βερολίνο/ ρέσδη- Λβόβ-Κίεβο, 4) Βερολίνο/ Νυρεµβέργη-Πράγα-Μπρατισλάβα-Βουδαπέστη-Κωνστάντζα/ Θεσσαλονίκη/ Κωνσταντινούπολη, 5) Τεργέστη-Λουµπλιάνα-Μπρατισλάβα-Λβόβ, 6) Γκντάνσκ-Ζιλίνα, 7) Πλωτή οδός ουνάβεως, 8) υρράχιο-τίρανα-σκόπια-σόφια-βάρνα, 9) Ελσίνκι-Κέβο/ Μόσχα- Οδησσός/Κισίνεφ/Βουκουρέστι-Πλόβντιβ-Αλεξανδρούπολη 9
Ευρωπαϊκούς σχεδιασµούς ως ο όγδοος πανευρωπαϊκός οδικός άξονας, στα πλαίσια των πανευρωπαϊκών δικτύων (άξονες της Κρήτης). Πρόκειται για τον άξονα υρράχιο-τίρανα- Σκόπια-Σόφια-Πλόβντιβ Βάρνα. Από το Πλόβντιβ συνδέεται µε τον αυτοκινητόδροµο Βερολίνου-Κωνσταντινούπολης, αλλά και µε τον άξονα (9) Ελσίνκι Αλεξανδρούπολη. Οι ρυθµίσεις αυτές καθιστούν τη Βουλγαρία σταυροδρόµι µεγάλων αξόνων βορρά-νότου και ανατολής δύσης και συνεπώς αυξάνουν το στρατηγικό της ρόλο. Αντίθετα το σηµαντικότερο µέρος του χώρου της πρώην Γιουγκοσλαβίας, δηλ. της Σερβίας-Βοσνίας, αλλά ακόµη και της Κροατίας, όπως επίσης και το µεγαλύτερο µέρος της Ρουµανίας, παραµένει εκτός των τρεχόντων σχεδιασµών των πανευρωπαϊκών αξόνων. 3. Τηλεπικοινωνίες, πληροφορική και ΜΜΕστα Βαλκάνια 3.1. Τα δίκτυα σταθερής και κινητής τηλεφωνίας Οι τηλεπικοινωνίες στις χώρες της περιοχής είναι σχετικά πίσω αν συγκριθούν µε αυτές των χωρών της υτικής Ευρώπης, όπως φαίνεται και στον πίνακα (4Α-παρ). Η εικόνα που παρουσιάζει ο σηµαντικότερος δείκτης, αυτός των κυρίων τηλεφωνικών γραµµών ανά 100 κατοίκους (τηλεφωνική διείσδυση), ανεξαρτήτως του ποσοστού ψηφιακοποίησης γραµµών και συνδέσεων, είναι η εξής: πέραν της Ελλάδας που αποτελεί προωθηµένη τηλεπικοινωνιακά περιοχή µε διείσδυση 51-2% (1997) οι υπόλοιπες χώρες κυµαίνονται από ~3,5% η Αλβανία και ~9-10% η Βοσνία-Ερζεγοβίνη, µέχρι ~36,5% οι πλέον προχωρηµένες, Τσεχία και Σλοβενία. Η εικόνα που διαµορφώνεται είναι ότι τα Βαλκάνια έχουν µέσο όρο διείσδυσης ~20,3 %, ενώ οι χώρες της ΚΕ ~26, 95%. Η Ελλάδα διαµορφώνει τον µ.ο. των σε ~25,2%. που παρ όλ αυτά υπολείπεται ακόµη των χωρών της ΚΕ. ΠΙΝΑΚΑΣ 4 ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΚΑΙ ΧΩΡΕΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ ΤΗΛΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΚΗ ΥΠΟ ΟΜΗ (ΣΥΝ ΕΣΕΙΣ ΣΤΑΘΕΡΗΣ ΚΑΙ ΚΙΝΗΤΗΣ ΤΗΛΕΦΩΝΙΑΣ) Κύριες Τηλεφωνικές Συνδέσεις σε χιλ. (1998) Κύριες Τηλεφωνικές Συνδέσεις ανά 100 κατοίκους (1998 και ίδιοι υπολογισµοί) Συνδροµητές Κινητής τηλεφωνίας (1998) Συνδέσεις Κινητής Τηλεφωνίας ανά 100 κατοίκους (1998 ίδιοι υπολογισµοί) Βαλκάνια 11190,8 20,27 733.400 1,33 Βαλκάνια +Ελλάς 16621,7 25,23 1.671.100 2,54 Κεντρική Ευρώπη (ΚΕ) 17910,9 26,95 4.159.100 6,26 Βαλκάνια / ΚΕ 0,625 0,752 0,176 0,21 Βαλκάνια +Ελλάς / ΚΕ 0,928 0,936 0,402 0,406 Eυρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) 195.770,10 53,42 77.153.900 20,65 ΚΕ / ΕΕ 0,091 0,504 0,054 0,3 Βαλκάνια / ΕΕ 0,057 0,379 0,01 0,07 Πηγές: International Telecommunications Union Basic Indicators 1999 Σηµείωση: Οι ίδιοι υπολογισµοί βασίζονται σε εκτιµήσεις πληθυσµών για το 1998 για τις χώρες της ΚΕ από το CIA World Fact book 1998, για δε την ΕΕ από την Eurostat Ανάλογη είναι και η εικόνα στην κυψελωτή κινητή τηλεφωνία, χωρίς να λαµβάνεται υπ όψη εάν η τεχνολογία είναι GSM, DCS ή αναλογική. Στο σύνολο της κινητής τηλεφωνίας, οι Βαλκανικές χώρες εκτός από την Κροατία και Νέα Γιουγκοσλαβία που έχουν αντιστοίχως 10
ποσοστά 4,07 και 2,26 συνδέσεις ανά 100 κατοίκους έχουν ποσοστά κάτω του 1% (η Ελλάδα είχε 8,91% στα 1998 και αλµατωδώς ανερχόµενο ποσοστό). Αντιθέτως, οι χώρες της ΚΕ κυµαίνονται µε ποσοστά από 4,4% η Σλοβενία, µέχρι 9,39% η Τσεχία, στοιχειοθετώντας έτσι ένα ακόµη σηµείο που οι χώρες αυτές έχουν σχηµατίσει υπεροχή έναντι των. Οι συγκρίσεις στον τοµέα των κλασσικών τηλεπικοινωνιών (βάσει του πίνακα 4) αποβαίνουν συντριπτικές υπέρ της ΕΕ. Στη σταθερή τηλεφωνία, οι µεν χώρες της ΚΕ φτάνουν περίπου τη µισή τηλεφωνική διείσδυση της ΕΕ, τα δε Βαλκάνια µόνο το 0,38% της ΕΕ. Στην κινητή τηλεφωνία η απόσταση είναι χαώδης. Τα Βαλκάνια τα οποία φτάνουν το 1/5 των χωρών της ΚΕ συγκρινόµενα µε την ΕΕ είναι κάτω του 1%. Αυτό σηµαίνει ότι εάν σε κάθε 100 πολίτες της ΕΕ οι 20-21 έχουν σύνδεση µε κινητή τηλεφωνία, στα Βαλκάνια έχει κατά µ.ο. λίγο πάνω από ένας! Βεβαίως, η κατάσταση ιδιαίτερα στην κινητή τηλεφωνία είναι ταχέως αναστρέψιµη, καθώς η µορφή αυτή επικοινωνίας έχει διεθνώς αναπτυχθεί από τον ιδιωτικό τοµέα µε εξειδικευµένες εταιρείες που έχουν σηµαντική ευελιξία (όπως και η ίδια η τεχνολογία). Παράλληλα ελλείψει των αναβαθµισµένων και εκσυγχρονισµένων σταθερών δικτύων, σε πολλές περιπτώσεις η κινητή τηλεφωνία λειτουργεί ως υποκατάστατο. Με µόνο µειονέκτηµα την ακριβή τιµή της, µπορεί να αποτελέσει µια γρήγορη λύση για πολλούς καταναλωτές. Για το λόγο αυτό είναι αναµενόµενη µια ραγδαία αύξηση στην περιοχή των χωρών της ΚΕ και στο βαθµό που το γενικότερο οικονοµικό περιβάλλον βελτιώνεται, και συνεπώς επιτρέπει την εξάπλωσή της στον ευρύτερο πληθυσµό. Οι επενδύσεις σε σύγχρονα ψηφιακά δίκτυα της σταθερής τηλεφωνίας και των συναφών εξυπηρετήσεων, λόγω της έκτασής τους, του είδους της τεχνολογίας αλλά και πρακτικών ζητηµάτων (π.χ. εκσκαφές για πέρασµα καλωδίων) έχουν αργότερους ρυθµούς. 3.2. ΜΜΕ και Πληροφορική Στο πεδίο των ηλεκτρονικών µέσων ενηµέρωσης και ευρύτερης υποδοµής πληροφορικής, µπορούν να ενταχθούν τόσο οι παραδοσιακοί δείκτες των ραδιοφώνων και τηλεοράσεων, όσο και οι νεώτεροι των προσωπικών υπολογιστών (PC ή Π/Υ) και των υπολογιστών που είναι διασυνδεδεµένοι µε το διαδίκτυο (internet hosts). Όπως φαίνεται στον πίνακα (5Α-παρ.), τα ραδιόφωνα ανά 100 κατοίκους είναι κατά περίπου 6% περισσότερα στις χώρες της ΚΕ από τις Βαλκανικές χώρες (26,46% έναντι 20,43%). Αντίστοιχα οι τηλεοράσεις ανά 1000 κατοίκους, στις µεν Βαλκανικές χώρες κυµαίνονται από 55 στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη και 170 στη FYROM έως 361 στη Βουλγαρία (Ελλάδα 442), ενώ στις χώρες της ΚΕ το µικρότερο ποσοστό έχει η Σλοβενία (375) που είναι όµως µεγαλύτερο από της Βουλγαρίας (που έχει το µεγαλύτερο στα Βαλκάνια πλην Ελλάδος). Το µεγαλύτερο ποσοστό έχει η Ουγγαρία (444). Παρ ότι τα έτη των στατιστικών διαφέρουν αρκετά, γίνεται φανερή η διαφοροποίηση ανάµεσα στις χώρες της ΚΕ και στις Βαλκανικές χώρες. Στο πεδίο των Π/Υ και των διασυνδεδεµένων υπολογιστών (στοιχεία ιεθνούς Τραπέζης), τα µεγέθη είναι µόνον ενδεικτικά, διότι δεν φαίνεται να είναι διαµορφωµένη µια κοινή πειστική µεθοδολογία συλλογής των στοιχείων. Έτσι γα παράδειγµα, στους µεν Π/Υ η Βουλγαρία και η Σλοβακία φαίνεται να διαθέτουν τριψήφιο αριθµό ανά 1000 κατοίκους, ενώ όλες οι άλλες χώρες διψήφιο αριθµό (της Ελλάδας συµπεριλαµβανοµένης), ή δεν έχουν διαθέσιµα στοιχεία. Οι χώρες της ΕΕ όµως, έχουν όλες πλην του Ευρωπαϊκού Νότου (Ελλάδα, Ιταλία, Ισπανία, Πορτογαλία) τριψήφιο αριθµό µε καλύτερη τη ανία που φτάνει τους 304 Π/Υ ανά 1000 κατοίκους. Παροµοίως, προκαλεί εντύπωση στον τοµέα των υπολογιστών που είναι άµεσα συνδεδεµένοι στο διαδίκτυο (internet hosts), το ποσοστό της Σλοβενίας (85,66 συνδέσεις ανά 10000 11
κατοίκους). Τα υπόλοιπα όµως στοιχεία είναι ενδεικτικά. Στα Βαλκάνια, η Βοσνία µε 0,13 και η Αλβανία µε 0,32 έρχονται τελευταίες, έναντι 2-3% των FYROM, Νέας Γιουγκοσλαβίας και Ρουµανίας, 6,65 της Βουλγαρίας και 14,08 της Κροατίας (Ελλάδα 18,76). Στις χώρες της ΚΕ το µικρότερο ποσοστό διατηρεί η Πολωνία (11,22) ενώ τα υπόλοιπα ποσοστά εµφανίζονται καταφανώς µεγαλύτερα. Τα Βαλκάνια έχουν µονοψήφιους αριθµούς πλην Ελλάδος και Κροατίας που έχουν διψήφιους. Αντίθετα, όλες οι χώρες της ΚΕ έχουν διψήφιους αριθµούς. Στην ΕΕ όλες οι χώρες έχουν διψήφιο ή τριψήφιο αριθµό, µε χειρότερες την Πορτογαλία και την Ελλάδα µε 18,26 και 18,76 αντίστοιχα, και καλύτερες τις Φινλανδία µε 654 και Σουηδία µε 321. Η Φινλανδία µάλιστα είναι καλύτερη και από τις ΗΠΑ που έχουν ποσοστό 442 συνδέσεις ανά 10000 κατοίκους. 3.3. Συµπεράσµατα για τις τηλεπικοινωνίες, πληροφορική και ΜΜΕ Σύµφωνα µε τα παραπάνω, στο πεδίο των τηλεπικοινωνιών γίνεται φανερό ότι τα Βαλκάνια είναι µια περιοχή που υστερεί ιδιαίτερα έναντι των υπολοίπων περιοχών της Ευρώπης στους περισσότερους δείκτες (η µελέτη και άλλων δεικτών όπως π.χ. της χρονικής διάρκειας αναµονής για εγκατάσταση τηλεφώνου, επισκευής, κλπ δείχνει αντίστοιχα αποτελέσµατα, βλ. σχ. WB, 1998). Η υστέρηση των στον τοµέα των τηλεπικοινωνιών δεν παύει να καθιστά το χώρο αυτό ένα σοβαρό πεδίο του διεθνούς ανταγωνισµού σε διάφορα επίπεδα: πρώτον στο επίπεδο των επενδύσεων για τον εκσυγχρονισµό των συστηµάτων, και δεύτερον για το ποιος θα αποτελέσει τον κύριο τηλεπικοινωνιακό κόµβο της περιοχής. Πέρα από τις υπερβολές και την πιθανή κινδυνολογία ως προς τη σηµασία των πραγµάτων που αποδίδει ο τύπος στα γεγονότα, οι προσπάθειες παραµερισµού της Ελλάδας από το λεγόµενο "τόξο οπτικών ινών" που φαίνεται να προωθείται από την Τουρκία µε τη στήριξη της Ιταλίας και τη συµµετοχή των υπολοίπων Βαλκανικών χωρών είναι γεγονός. Το δίκτυο αυτό υλοποιείται µέσα από δύο συµφωνίες, την TBL (Μπάρι Ιταλίας- Κων/πολη, µέσω Τιράνων, Σκοπίων και Σόφιας), και την ITUR (Παλέρµο - Κων/πολη - Οδησσός και Νοβοροσίσκ, δια θαλάσσης), που αµφότερες παρακάµπτουν την Ελλάδα (βλ. ενδεικτικά Το Βήµα, 19/12/1993: 64-5) (Π.Σκάγιαννης, 1994:161-2). Η Ελληνική αντεπίθεση έγκειται τόσο στα έργα του Interreg που διασυνδέουν την Ελλάδα µε την Ιταλία κλπ, όσο όµως και µέσω της διείσδυσης του ΟΤΕ και των εταιρειών που αυτός συµµετέχει (Hellascom) στο Βαλκανικό χώρο. 12
4. Ενέργεια (α) διάρθρωση της παραγωγής κατά πηγές Η παραγωγή ενέργειας, είναι εξαιρετικά σηµαντική για τις σύγχρονες οικονοµίες. Η χρήση της είναι όµως επίσης ενδεικτική για το επίπεδο ανάπτυξης µιας χώρας. Ένα πρώτο ενδιαφέρον στοιχείο είναι αυτό της διάρθρωσης της παραγωγής σύµφωνα µε την πρωτογενή πηγή της ενέργειας, που είναι ενδεικτικό των εξαρτήσεων ενός ενεργειακού συστήµατος. Η πολιτική της ΕΕ σήµερα προσπαθεί να µειώσει την εξάρτηση από το πετρέλαιο διατηρώντας τη συµµετοχή του στην παραγωγή κάτω του 15%. Από την άποψη της διάρθρωσης, όπως φαίνεται στον πίνακα (6Α-παρ.) µπορεί κανείς να παρατηρήσει ότι οι Βαλκανικές χώρες παράγουν ηλεκτρική ενέργεια σε πολύ σηµαντικά ποσοστά από υδατοπτώσεις (π.χ. η Αλβανία 95,2%, η Βοσνία-Ερζεγοβίνη 64,5%) και δευτερευόντως από άνθρακες, ενώ µόνον η Κροατία (και η Ελλάδα) υπερβαίνουν το 15% της παραγωγής από πετρέλαιο (27,7% και 21,5% αντιστοίχως). Από πλευράς πυρηνικής ενέργειας µόνον η Βουλγαρία έχει τέτοια παραγωγή που φτάνει όµως το 42,4% (στοιχεία 1995). Την περισσότερο κατανεµηµένη δοµή φαίνεται να έχει η Ρουµανία που έχει και σηµαντική παραγωγή (26,9%) από φυσικό αέριο. Οι χώρες της ΚΕ έχουν σαφώς µικρότερη παραγωγή από ύδατα, προφανώς λόγω της διαµόρφωσης του γεωγραφικού τους αναγλύφου, και σηµαντικότατη παραγωγή από άνθρακες αλλά και από πυρηνική ενέργεια. Η µοναδική χώρα που δεν έχει παραγωγή από πυρηνική ενέργεια είναι η Πολωνία (που εξαρτάται όµως 97,3% από άνθρακες). Αξιοσηµείωτο είναι επίσης το γεγονός ότι πέραν της Ουγγαρίας που παράγει το 11,9% και της Σλοβακίας που παράγει το 9% της ηλεκτρικής της ενέργειας από φυσικό αέριο, τα αντίστοιχα ποσοστά των υπολοίπων χωρών της ΚΕ είναι µηδαµινά, ενώ από τις χώρες αυτές διέρχονται πολλά χλµ. αγωγών αερίου (βλ. παρακάτω). ΠΙΝΑΚΑΣ 5.1 ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΚΑΙ ΧΩΡΕΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ ΠΗΓΕΣ ΗΛΕΚΤΡΙΚΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ (ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΣΕ ΙΣ KWH) Παραγωγή σε δις kwh (1995) Ηλ. Παραγωγή από ύδατα 1 Ηλ. Παραγωγ ή από άνθρακα 1 Ηλ. Παραγωγή από πετρέλαιο 1 Ηλ. Παραγωγή από φυσικό αέριο 1 Ηλ. Παραγωγή από πυρηνική ενέργεια 1 Βαλκάνια 158,8 40,91 68,34 10,88 21,44 17,26 Βαλκάνια +Ελλάς 200 44,46 97,01 19,74 21,52 17,26 Κεντρική Ευρώπη (ΚΕ) 269,5 12,2 197,99 9,14 7,11 42,43 Βαλκάνια / ΚΕ 0,589 3,354 0,345 1,19 3,017 0,407 Βαλκάνια +Ελλάς / ΚΕ 0,742 3,644 0,49 2,159 3,028 0,407 Eυρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) 2306,3 287,27 714,11 224,84 233,02 810,16 ΚΕ / ΕΕ 11,68 4,24 27,72 4,06 3,05 5,28 Βαλκάνια / ΕΕ 6,88 14,24 9,57 4,84 9,20 2,13 Πηγές: World Bank (WB) World Development Indicators 1998 Σηµείωση: 1 Ίδιοι υπολογισµοί βάσει του ανωτέρω 13
ΠΙΝΑΚΑΣ 5.2 ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΚΑΙ ΧΩΡΕΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ ΠΗΓΕΣ ΗΛΕΚΤΡΙΚΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ (ΠΟΣΟΣΤΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΚΑΤΑ ΠΗΓΗ) Παραγωγ ή σε δις kwh (1995) Υ/Η ενέργεια ως % της παραγωγής (1995) Άνθραξ ως % της παραγωγής (1995) Πετρέλαιο ως % της παραγωγής (1995) Φυσικό Αέριο ως % της παραγωγής (1995) Πυρηνική ενέργεια ως % της παραγωγής (1995) Βαλκάνια 158,80 25,76 43,03 6,85 13,50 10,87 Βαλκάνια +Ελλάς 200 22,23 48,51 9,87 10,76 8,63 Κεντρική Ευρώπη (ΚΕ) 269,5 4,53 73,47 3,39 2,64 15,74 Βαλκάνια / ΚΕ 0,60 5,69 0,58 2,02 5,11 0,69 Βαλκάνια +Ελλάς / ΚΕ 0,74 4,91 0,66 2,91 4,08 0,55 Eυρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) 2306,3 12,46 30,96 9,74 10,10 35,13 ΚΕ / ΕΕ 11,68 0,36 2,37 0,35 0,26 0,45 Βαλκάνια / ΕΕ 6,88 2,07 1,39 0,70 1,34 0,31 Πηγές: World Bank (WB) World Development Indicators 1998 Σηµείωση: Ίδιοι υπολογισµοί βάσει του ανωτέρω και του β1 Σε συνολικό επίπεδο, και σε σύγκριση µε την ΕΕ, βάσει των πινάκων (5.1) και (5.2) αλλά ιδίως του πίνακα (5.2), δείχνει ότι η παραγόµενη ενέργεια στα Βαλκάνια από ύδατα είναι αναλογικά διπλάσια από αυτή των χωρών της ΕΕ, ενώ οι χώρες της ΚΕ φτάνουν το 1/3 της ΕΕ. Η παραγόµενη ενέργεια από άνθρακα είναι αναλογικά διπλάσια στις χώρες της ΚΕ από ότι στην ΕΕ, ενώ και τα Βαλκάνια υπερτερούν 1,39 φορές της ΕΕ. Ισχυρότερη εµφανίζεται η ΕΕ όσον αφορά στην παραγωγή ενέργειας από πετρέλαιο, έχοντας αναλογικά µεγαλύτερη παραγωγή κατά 2/3 από τις χώρες της ΚΕ και κατά 1/3 από τα Βαλκάνια. Στην αναλογία του φυσικού αερίου τα Βαλκάνια είναι ισχυρότερα και αυτής της ΕΕ, ενώ οι χώρες της ΚΕ υστερούν της ΕΕ κατά τα 3/4. Εκεί που επίσης η ΕΕ είναι αναλογικά ισχυρότερη είναι στην παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας από πυρηνική. Η ΕΕ παράγει άνω του 1/3 της ηλεκτρικής της ενέργειας από πυρηνικά, έναντι 11% των και 16% των χωρών της ΚΕ, διαµορφώνοντας µια σχέση 0,35 και 0,41 µε τα Βαλκάνια και τις χώρες της ΚΕ αντίστοιχα. Η διάρθρωση της ενεργειακής παραγωγής όπως φαίνεται, είναι σαφώς οικολογικότερη στα Βαλκάνια, (χρησιµοποιούν τα µεγαλύτερα ποσοστά υδατοπτώσεων και φυσικού αερίου και τα µικρότερα πυρηνικής ενέργειας, διατηρούν δε εξάρτηση από πετρέλαιο κάτω του 7%), παρ όλο που η συνολικότερη παραγωγή και τα ανά κάτοικο µεγέθη είναι καταφανώς µικρότερα (βλ. παρακάτω). Γενικά είναι προφανές ότι η κάθε χώρα χρησιµοποιεί την πρωτογενή µορφή ενέργειας την οποία έχει περισσότερο διαθέσιµη και η οποία της αποβαίνει γενικά οικονοµικότερη. Έτσι για παράδειγµα ερµηνεύεται το σηµαντικότατο ποσοστό του 73% που σηµειώνουν οι χώρες της ΚΕ στην παραγωγή από άνθρακα. Παράλληλα, προκαλεί όµως εντύπωση και η µεγάλη εξάρτηση των υποτιθεµένων οικολογικά ευαίσθητων χωρών της ΕΕ από την πυρηνική ενέργεια, µε προεξάρχουσες τη Γαλλία (77,1%!!!), το Βέλγιο και τη Σουηδία. (β) Εγκατεστηµένη ισχύς, παραγωγή και κατανάλωση Όπως φαίνεται στον πίνακα (7Α-παρ.), η εγκατεστηµένη ισχύς και η παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας διαφέρουν σηµαντικά από χώρα σε χώρα. Το κοινό µέτρο των ανά κάτοικο µεγεθών εµφανίζει στη µεν εγκατεστηµένη ισχύ υπερτερούντα τα Βαλκάνια, στη δε ανά 14
κάτοικο παραγωγή και κατανάλωση τις χώρες της ΚΕ. Συγκεκριµένα η εγκατεστηµένη ισχύς λαµβάνει τη µεγαλύτερη τιµή της (1,43 kw/κάτοικο) στη Βουλγαρία, προφανώς λόγω του πυρηνικού σταθµού στο Κοζλοντούι, ενώ τη µικρότερη τιµή της σε όλη την περιοχή στην Αλβανία (0,60). Στα Βαλκάνια, εκτός της Βουλγαρίας, η µόνη χώρα µε δείκτη άνω της µονάδας είναι η Νέα Γιουγκοσλαβία (η Ελλάδα έχει 0,82), η τύχη όµως της ενεργειακής υποδοµής της είναι άγνωστη δεδοµένου του πολέµου και των βοµβαρδισµών που έχει υποστεί την άνοιξη του 1999. Οι χώρες της ΚΕ έχουν τρεις χώρες άνω της µονάδας και εάν δεν υπήρχε ο σταθµός του Κοζλοντούι στη Βουλγαρία θα υπερτερούσαν των Βαλκανικών χωρών. Έτσι η σχέση µεταξύ των Βαλκανικών χωρών και των χωρών της ΚΕ διαµορφώνεται στο 1,010 ενώ η είσοδος της Ελλάδας στους υπολογισµούς επιδεινώνει τη σχέση (0,984) των, διότι η ίδια η Ελλάδα υπολείπεται του µ.ο. των. Στο πεδίο της παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας ανά κάτοικο (πίνακας 7Α-παρ.) την τελευταία θέση κατέχει η Βοσνία-Ερζεγοβίνη (0,48) και ακολουθεί η Αλβανία (1,39), ενώ την πρώτη κατέχει η Σλοβενία (6,33) και τη δεύτερη Τσεχία (5,88). Συνολικά, οι Βαλκανικές χώρες φτάνουν το 2,83 που µε την ενίσχυση της Ελλάδας (3,95) τις ανεβάζει στο 3,0 το οποίο όµως παραµένει κατώτερο των χωρών της ΚΕ που έχουν δείκτη 4,09. Έτσι, στο επίπεδο της παραγωγής οι χώρες της ΚΕ υπερτερούν των µε µια σχέση 7-7.5/10. ΠΙΝΑΚΑΣ 6 ΒΑΛΚΑΝΙΑ, ΧΩΡΕΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΗΛΕΚΤΡΙΚΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑ: ΕΓΚΑΤΕΣΤΗΜΕΝΗ ΙΣΧΥΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ (1995) 1 εκτ. Εγκατ. Ισχύς σε εκατ. kw (1995) 2 Εγκατ. Ισχύς 2 ανά κάτοικο 1 (1995) Ηλ. Παραγωγή σε δις kwh (1995) 3 Ηλ. Παραγωγή ανά κάτοικο (1995) 3 Βαλκάνια 56.148.000 55,12 0,98 158,80 2,83 Βαλκάνια +Ελλάς 66.591.000 63,72 0,96 200,00 3,00 Κεντρική Ευρώπη (ΚΕ) 65.812.000 63,97 0,97 269,50 4,09 Βαλκάνια / ΚΕ 0,853 0,862 1,010 0,589 0,691 Βαλκάνια +Ελλάς / ΚΕ 1,012 0,996 0,984 0,742 0,733 Eυρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) 371.582.760 506,32 1,363 2.306,30 6,207 ΚΕ / ΕΕ 0,177 0,126 0,713 0,117 0,660 Βαλκάνια / ΕΕ 0,151 0,109 0,720 0,069 0,456 Πηγές: 1 Council of Europe (CoE), Recent Demographic Evolution in Europe 1998 Eurostat Demographic Statistics 1996 2 CIA World Fact book 1998 3 World Bank World Development Indicators 1998 Η κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας, παρουσιάζει αντίστοιχη εικόνα µε την παραγωγή της. Τη χαµηλότερη κατανάλωση ανά κάτοικο έχει η Βοσνία-Ερζεγοβίνη (0,51) και µετά η Αλβανία (1,31), ενώ την υψηλότερη η Σλοβενία (5,76) µε δεύτερη την Τσεχία (5,07). Από τα Βαλκάνια ξεχωρίζει η Βουλγαρία (4,8), ενώ η Ελλάδα όντας στα Βαλκάνια δεύτερη µετά τη Βουλγαρία µε 3,7 παραµένει σε ένα χαµηλό προς µέσο επίπεδο συγκρινόµενη µε τις χώρες της ΚΕ που τελικά υπερτερούν σαφώς έναντι των. Όπως φαίνεται από τον πίνακα (6) στους τοµείς της εγκατεστηµένης ισχύος και παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας τόσο σε απόλυτα µεγέθη όσο και ανά κάτοικο, η ΕΕ είναι υπέρτερη των 15
και των χωρών της ΚΕ. Στη µεν εγκατεστηµένη ισχύ ανά κάτοικο τα Βαλκάνια και οι χώρες της ΚΕ είναι µεταξύ τους περίπου ίσες αλλά τα µεγέθη τους είναι περίπου τα 7/10 της ΕΕ. Στον τοµέα της παραγωγής ανά κάτοικο, οι χώρες της ΚΕ είναι καλύτερες από τα Βαλκάνια, αλλά όλοι υστερούν έναντι της ΕΕ, παράγοντας ανά κάτοικο οι µεν Βαλκανικές χώρες 46%, οι δε χώρες της ΚΕ 66% της αντίστοιχης ανά κάτοικο παραγωγής στην ΕΕ. Στον τοµέα της κατανάλωσης ηλεκτρικής ενέργειας ανά κάτοικο, ενώ οι χώρες των κυµαίνονται από 506 µέχρι 4.821 ΚWh, και οι χώρες της ΚΕ από 3.360 µέχρι 5.759 (βλ. πιν. 7Α-παρ) οι χώρες της ΕΕ αρχίζουν από το 3.072 της Πορτογαλίας και το 3.720 της Ελλάδας για να φτάσουν µέχρι 13.518 το Λουξεµβούργο και 15.996 η Σουηδία (βλ. πιν. 1Β-παρ.). Η εικόνα σαφώς καταδεικνύει την υστέρηση των σε ένα τοµέα που (καλώς ή κακώς) θεωρείται ένας από τους κλασσικούς δείκτες ευηµερίας και ανάπτυξης. Συµπερασµατικά, σε όλα τα εξετασθέντα µεγέθη τα Βαλκάνια υστερούν έναντι των χωρών της ΚΕ και των χωρών της ΕΕ, µε τη µεγαλύτερη υστέρηση, συγκριτικά, στον τοµέα της εγκατεστηµένης ισχύος. (γ) Φυσικό αέριο Η παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας από φυσικό αέριο είναι οικολογική και φθηνή σε σύγκριση µε άλλους τρόπους. Όπως µε όλες τις πρωτογενείς πηγές, το ζήτηµα που προκύπτει είναι ότι όλες οι χώρες δεν είναι προικισµένες µε φυσικό αέριο στο υπέδαφός τους 7, και συνεπώς απαιτείται η µεταφορά του αερίου µέσω αγωγών. Οι αγωγοί φυσικού αερίου που είναι εγκατεστηµένοι σε µια χώρα είναι δυνατόν να εξυπηρετούν διερχόµενη µεταφορά που προορίζεται για τρίτη χώρα (όπως συµβαίνει µε τις χώρες της ΚΕ από τις οποίες διέρχονται αγωγοί µεταφοράς αερίου από τη Ρωσία-Σιβηρία προς τη υτική Ευρώπη), ή να εξυπηρετούν και ή µόνο την ίδια τη χώρα στην οποία είναι εγκατεστηµένοι (όπως π.χ. στην Ελλάδα). Με αυτά τα δεδοµένα τα µήκη των αγωγών δεν αποτελούν πλήρη ένδειξη της ανάπτυξης της υποδοµής φυσικού αερίου, παραµένουν όµως σχετικά κατατοπιστικά 8. Στον τοµέα αυτό, οι χώρες της ΚΕ παρουσιάζουν τριπλάσια περίπου συνολικά µήκη από τις Βαλκανικές χώρες (πλην Ελλάδας). Όπως φαίνεται στον πίνακα (8Απαρ.), η FYROM δεν έχει αγωγούς, η Αλβανία έχει 64 χλµ., ενώ το µεγαλύτερο δίκτυο έχει η Ρουµανία, κατέχοντας µόνη της άνω του µισού όλων των. Πέραν όµως της διέλευσης των αγωγών από τη χώρα αυτή, η Ρουµανία, όπως ελέχθη παραπάνω, χρησιµοποιεί φυσικό αέριο για παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας κατά 26,9%. Οι χώρες της ΚΕ έχουν γενικά περισσότερα χλµ. αγωγών: το µικρότερο µήκος έχει η Σλοβενία ενώ το µεγαλύτερο η Πολωνία, που και αυτή έχει άνω του µισού όλων των χωρών της ΚΕ, αλλά η παραγωγή ηλεκτρισµού από φυσικό αέριο είναι στη χώρα αυτή σχεδόν µηδενική. Γενικά οι χώρες της ΚΕ έχουν 29.792 χλµ. αγωγών έναντι 10.374 των (εξαιρουµένης της Ελλάδας). Ακόµα και αν τα µήκη αυτά υπολογιστούν σε αντιστοιχία µε την έκταση των χωρών η διαφορά παραµένει στο 1:3 περίπου (17/55). 7 Η περισσότερο προικισµένη περιοχή στον κόσµο µε φυσικό αέριο στο υπέδαφός της θεωρείται ότι είναι η Σιβηρία. 8 Εξ άλλου, βασικά µεγέθη για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας από φυσικό αέριο παρουσιάστηκαν σε προηγούµενη ενότητα. 16
Σύµφωνα µε τον πίνακα (7), η ΕΕ έχει πολλαπλάσιο µήκος αγωγών από ότι τα Βαλκάνια και οι χώρες της ΚΕ, µε πυκνότητα αγωγών τριπλάσια των και περίπου ίδια µε των χωρών της ΚΕ, ενώ η κατά κεφαλήν κατανάλωσή της είναι αναλογικά µεγαλύτερη τόσο των χωρών της ΚΕ όσο και των. ΠΙΝΑΚΑΣ 7 ΒΑΛΚΑΝΙΑ, ΧΩΡΕΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΦΥΣΙΚΟ ΑΕΡΙΟ: ΑΓΩΓΟΙ ΚΑΙ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ Αγωγοί Φυσικού Αερίου σε χλµ. (1992) 1 Πυκνότητα Αγωγών Φυσικού Αερίου χλµ./έκταση Συνολική κατανάλωση Φυσικού Αερίου (1995) σε terajoules 2 Κατά κεφαλήν κατανάλωση Φυσικού Αερίου (1995) σε megajoules 2 Βαλκάνια 10.374 17 1.168.061 20.803,25 Βαλκάνια +Ελλάς 10.374 ΝΑ 1.170.050 17.570,69 Κεντρική Ευρώπη (ΚΕ) 29.792 55 1.312.748 19.946,94 Βαλκάνια / ΚΕ 0,348 0,314 0,890 1,043 Βαλκάνια +Ελλάς / ΚΕ 0,348 ΝΑ 0,891 0,881 Eυρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) 181.086 57 12.632.115 33.995,43 ΚΕ / ΕΕ 0,165 0,964912281 0,104 0,587 Βαλκάνια / ΕΕ 0,057 0,298245614 0,092 0,612 Πηγή: 1 CIA World Fact book 1998, και ίδιοι υπολογισµοί. 2 UN 1995 Energy Statistics Yearbook. Στο επίπεδο της κατανάλωσης φυσικού αερίου, η ΕΕ έχει δεκαπλάσια περίπου κατανάλωση από τα Βαλκάνια και τις χώρες της ΚΕ, ενώ το κατά κεφαλήν µέγεθος της ΕΕ είναι περίπου κατά 40% µεγαλύτερο από τις άλλες δύο ενότητες χωρών. Από τις Βαλκανικές χώρες όπως φαίνεται στον πίνακα (8Α-παρ.), τη µεγαλύτερη κατά κεφαλή κατανάλωση φυσικού αερίου έχει η Ρουµανία (35.592 mj/c), µε επόµενες τη Βουλγαρία και Κροατία (22.557 mj/c και 19.973 mj/c αντίστοιχα). Οι υπόλοιπες χώρες ακολουθούν σε µεγάλη απόσταση, ενώ η Ελλάδα (190 mj/c) ακόµη παραµένει ελαφρά καλύτερη από την Αλβανία (138 mj/c) και τη FYROM η οποία δεν διαθέτει καν δίκτυο. Οι χώρες της Κεντρικής Ευρώπης όµως, σηµειώνουν όλες πενταψήφιους αριθµούς κυµαινόµενες από 10.744 mj/c (Πολωνία) µέχρι 41.233 mj/c (Σλοβακία). Ο µ.ο. τους όµως δεν ξεπερνά τα Βαλκάνια τα οποία επηρεάζονται από τα µεγάλα µεγέθη της Ρουµανίας. Η κατά κεφαλή αυτή κατανάλωση όµως, όπως φαίνεται στον πίνακα (7) δεν ξεπερνά το µ.ο. των χωρών της ΕΕ. Βεβαίως υπάρχουν χώρες της ΕΕ όπως η Ελλάδα που µόλις τώρα κατασκευάζουν το δίκτυό τους, ή χώρες που συγκριτικά έχουν µικρά δίκτυα, όπως η Πορτογαλία, η Ισπανία και η Σουηδία. Όµως η χρήση φυσικού αερίου έχει ιστορικά επικρατήσει στις περισσότερες δυτικοευρωπαϊκές χώρες. Για παράδειγµα, η Ολλανδία έχει κατά κεφαλή κατανάλωση 102.419 mj/c, το Λουξεµβούργο 63.271 mj/c η Μ.Βρετανία 49.867 mj/c, κλπ (συγκριτικά οι ΗΠΑ έχουν 88.614 mj/c). Από την ανάλυση αυτή συνάγεται ότι τα Βαλκάνια έχουν ακόµη ανεπαρκές δίκτυο, ενώ οι χώρες της ΚΕ παρ όλο τον ελαφρά κατώτερο µ.ο. τους βρίσκονται σε καλύτερη κατάσταση από πλευράς δικτύωσης απέχουν όµως αισθητά από την ΕΕ. 17
Φυσικό αέριο και Ελλάδα Το ζήτηµα του φυσικού αερίου είναι εξαιρετικά κρίσιµο για την Ελλάδα στην προοπτική του εξορθολογισµού και της αναδιάρθρωσης των συνιστωσών της ενεργειακής της παραγωγής, χωρίς να σηµαίνει όµως ότι δεν παρουσιάζονται και προβλήµατα που σχετίζονται µε την διεθνή κατανοµή των ροών. Για παράδειγµα, ενώ η κατασκευή του κεντρικού αγωγού βορράνότου στην Ελλάδα έχει ολοκληρωθεί, η Ρωσική πλευρά αδυνατεί να παράσχει τις προβλεπόµενες ποσότητες φυσικού αερίου. Ενδεχοµένως το ζήτηµα έχει να κάνει µε την προοπτική της πιθανής µεταβίβασης των συµβάσεων που έχει η Ρωσία για προµήθειες σε διάφορες Βαλκανικές χώρες µεταξύ των οποίων και η Ελλάδα. Τις προµήθειες θα αναλάβει η Τουρκία µόλις κατασκευαστεί ο αγωγός από το Τουρκµενιστάν που θα καταλήγει στα Ελληνοβουλγαρικά σύνορα ώστε η Ρωσία να απελευθερωθεί και να µπορέσει να πουλήσει περισσότερο στις άλλες αγορές της Ευρώπης εξοικονοµώντας σκληρό συνάλλαγµα. Το γεγονός αυτό µεταθέτει την εξάρτηση της χώρας για το φυσικό αέριο, από τη Ρωσία στην Τουρκία (βλ. ενδεικτικά, Η Καθηµερινή, 16/1/1994: 17) (Π.Σκάγιαννης, 1994: 162). 4.2. Προβληµατισµοί για µια Ελληνική πολιτική Ενέργειας στα Βαλκάνια Το ζήτηµα της ενεργειακής συνεργασίας στα Βαλκάνια έχει υπάρξει αντικείµενο συζητήσεων και κοινών προσπαθειών, αλλά δεν έχει σε πολύ σηµαντικό βαθµό προχωρήσει, πέραν των διασυνδέσεων (που αναφέρθηκαν προηγούµενα) και των εισαγωγών-εξαγωγών ηλεκτρικής ενέργειας που κάνουν οι διάφορες χώρες µεταξύ τους. Πεδία που η συνεργασία θα µπορούσε να επεκταθεί είναι η εκµετάλλευση κοιτασµάτων, τα κοινά υδροηλεκτρικά έργα, η πλήρης συµβατοποίηση των δικτύων, κ.ά. (βλ. Ε. Πουρναράκης, 1987). Η όποια πολιτική όµως, οφείλει να στοχεύει στον εξορθολογισµό των συστηµάτων, την εξοικονόµηση πόρων, και την αύξηση της αυτοδυναµίας (Π.Σκάγιαννης, 1994: 209). Το ενεργειακό πρόβληµα σε διαβαλκανικό επίπεδο έχει επίσης και τη διάσταση της ενοποίησης των ηλεκτρικών δικτύων της Κοινότητας µε τα Βαλκανικά δίκτυα και την ενοποίηση των δικτύων Ελλάδας-Τουρκίας (βλ. ενδεικτικά, Η Καθηµερινή, 23/1/1994: 62) (Π.Σκάγιαννης, 1994:162). Το ζήτηµα της ενεργειακής σύνδεσης µε την Τουρκία θεωρείται ότι περιλαµβάνεται στους γενικότερους σχεδιασµούς της ΕΗ, και µπορεί να αποβεί ωφέλιµο για τη χώρα στο βαθµό που διασφαλίζεται η αποκλειστικότητα της σύνδεσης της Τουρκίας προς την Ευρώπη, µέσω της Ελλάδας, άλλως η σύνδεση αυτή θα καταλήξει να αποτελεί µόνο κανάλι εισαγωγής ενέργειας και πεδίο εξάρτησης (Η Καθηµερινή, 19 εκ.1993:50). Παράλληλα, τονίζεται, ότι λόγω του πολέµου στην πρώην Γιουγκοσλαβία, το πρώην Γιουγκοσλαβικό δίκτυο έχει χωριστεί σε δύο µέρη (βόρειο και νότιο), και η Ελλάδα έχοντας διασύνδεση, φυσικά, µε το νότιο αποκόπτεται από την πρόσβασή της στη υτική Ευρώπη και είναι δυνατόν να καταφύγει σε εισαγωγές ενέργειας µόνο από τη Βουλγαρία (και µέσω αυτής από τη Ρουµανία και Ρωσία) και την Αλβανία. Η διασύνδεση µε το βουλγαρικό δίκτυο παρουσιάζει προβλήµατα, καθώς αυτό έχει τα λειτουργικά χαρακτηριστικά των κεντρικο-ανατολικών Ευρωπαϊκών δικτύων, ενώ για να έχει ικανοποιητικό πλεόνασµα πρέπει να λειτουργεί ο πεπαλαιωµένος και επικίνδυνος πυρηνικός σταθµός του Κοζλουντούι (παράγει άνω του 35% της ενέργειας της Βουλγαρίας) (Π.Σκάγιαννης, 1994:209). Μέχρι πριν από πέντε χρόνια, και για τα τελευταία 15 χρόνια, η Ελλάδα εισήγαγε το 0.5-1.0% των ενεργειακών της αναγκών από την Αλβανία, σε χαµηλή τιµή. Η Αλβανία έχει υψηλής ποιότητας ενέργεια προερχόµενη κυρίως από υδροηλεκτρικούς σταθµούς. Γενικότερα, το 18
Αλβανικό ηλεκτρικό σύστηµα χρειάζεται τεχνική βοήθεια τόσο σε υλικό το οποίο αρκετές φορές τους παρέχει η ΕΗ (π.χ. µετασχηµατιστές), όσο και σε ζητήµατα συνεργασίας για την κατασκευή υδροηλεκτρικών έργων (π.χ. οι συζητήσεις για την κατασκευή φράγµατος στη θέση Μπατλιόν του ποταµού Αώου). Γενικά το Αλβανικό σύστηµα χρειάζεται εκσυγχρονισµό, και ήδη οι Ιταλοί έχουν διεισδύσει ανακαινίζοντας το 25% του δικτύου διανοµής των Τιράνων. Εν δυνάµει η ΕΗ θα µπορούσε να συνεργαστεί στενά µε την αντίστοιχη αλβανική (ΚΕSΗ), µε αµοιβαίο όφελος, σε τοµείς µελετών, κατασκευών, εκπαίδευσης, διανοµής ενέργειας, κλπ. (Θ.Ξανθόπουλος, 1993β). Η υπάρχουσα µικρή αυτή "εξάρτηση" από την Αλβανία, χωρίς να είναι σε τάξη µεγέθους που να µπορεί να δηµιουργήσει πρόβληµα, είναι δυνατό εν τούτοις να δηµιουργήσει λειτουργικές επιπλοκές καθώς η γενικότερη κατάσταση στην Αλβανία δεν εγγυάται και απόλυτη αξιοπιστία (Π.Σκάγιαννης, 1994:209). Είναι χαρακτηριστικό ότι όλες οι παραπάνω κινήσεις εξετάζονται µέσα σε ένα πλαίσιο που κατ αρχήν δε βρίσκει αντίθετη την ΕΕ, αποτελώντας για την πλειοψηφία των εταίρων εναλλακτικές και ως ένα βαθµό επιδιωκτέες προτάσεις για υλοποίηση. Βεβαίως, οι προτάσεις αυτές έρχονται να συγκρουστούν ή και ορισµένες να λειτουργήσουν συµπληρωµατικά, µε ένα άλλο σώµα προτάσεων περισσότερο δροµολογηµένων. Το σώµα των προτάσεων αυτών δεν είναι άλλο από αυτό των Ελληνικών προτάσεων που ήδη εκφράζονται (ως µέτρα, ενέργειες, δράσεις και έργα) µέσα στα ΚΠΣ, και στις διάφορες Κοινοτικές Πρωτοβουλίες. Αυτό που γίνεται πρόδηλο είναι ο στρατηγικός ρόλος που αποδίδεται στα δίκτυα υποδοµής για την απόκτηση συγκριτικών πλεονεκτηµάτων, ακόµα και για κατοχύρωση θέσεων ελέγχου δηλαδή εξουσίας έναντι άλλων (και συνεπώς - αντιστρόφως - εξάρτησης) (Π.Σκάγιαννης, 1994: 162). 5. Κοινωνική και Ερευνητική Υποδοµή και επιδόσεις Στον τοµέα της κοινωνικής υποδοµής στην παρούσα έρευνα εξετάζουµε ορισµένα µεγέθη της τριτοβάθµιας παιδείας και της υγείας. (α) Παιδεία Η δαπάνη για την δηµόσια παιδεία ως ποσοστό του Ακαθάριστου Εθνικού Προϊόντος (ΑΕΠ - GNP), σύµφωνα µε τον πίνακα (9Α-παρ.), στα Βαλκάνια κυµάνθηκε το 1995 µεταξύ του 5,5% (FYROM) και του 3,2% (Ρουµανία) ενώ στις χώρες της ΚΕ µεταξύ του 6,1% (Τσεχία) και του 4,4 (Σλοβακία). Είναι ενδιαφέρον το γεγονός ότι οι χώρες της πρώην Γιουγκοσλαβίας (πλην Βοσνίας-Ερζεγοβίνης και Νέας Γιουγκοσλαβίας για τις οποίες δεν υπάρχουν στοιχεία) έχουν γενικά τα µεγαλύτερα ποσοστά (άνω του 5%). Μόνον η Τσεχία και η Ουγγαρία τις ξεπερνούν από τις χώρες της ΚΕ. Τα µεγαλύτερα αντίστοιχα ποσοστά στις χώρες της ΕΕ, όπως φαίνεται στον πίνακα (2Β-παρ.), σηµείωσαν η Σκανδιναβικές χώρες µε 8,3%, 8%, και 7,6% η ανία, Σουηδία και Φινλανδία αντίστοιχο, ενώ τα µικρότερα η Ελλάδα (3,7%), Γερµανία (4,7%) και Ιταλία (4,9%). Γενικά, τα ποσοστά των χωρών της ΕΕ, αν εξαιρεθεί η Σκανδιναβία, είναι ανάλογα περίπου µε αυτά των χωρών της ΚΕ. Τα Βαλκάνια όµως παραµένουν σε σχετική υστέρηση. Αντίστοιχη είναι και η εικόνα στις δαπάνες ανά φοιτητή στην τριτοβάθµια εκπαίδευση ως ποσοστό του κατά κεφαλήν ΑΕΠ, στα 1995 (βλ. πιν. 9Α-παρ.). Οι Βαλκανικές χώρες έχουν γενικά µικρότερα ποσοστά από τις χώρες της ΚΕ οι οποίες έχουν παρόµοια ποσοστά µε την ΕΕ, ή και καλύτερα. Για παράδειγµα, η Ουγγαρία και η Σουηδία κάνουν περίπου τις ίδιες δαπάνες ανά φοιτητή (άνω του 76%) ενώ η χειρότερη χώρα της ΚΕ, η Σλοβενία έχει δείκτη 38% που είναι µόλις δύο µονάδες µικρότερος από τον καλύτερο Βαλκανικό (Ρουµανία). Αντίστοιχα, οι ουραγοί των χωρών της ΕΕ είναι η Ισπανία (18%), Ιταλία (23%), Γαλλία (24%), Πορτογαλία (25%) και Ελλάδα (29%), όλες δηλαδή οι χώρες του νότου! 19