Προγράμματα ναυαρχίδες και ασύμμετρη κοινωνική ανάπτυξη: Η αναζήτηση της Ουτοπίας

Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 10(13): 351-358 Προγράμματα ναυαρχίδες και ασύμμετρη κοινωνική ανάπτυξη: Η αναζήτηση της Ουτοπίας Τριαντάφυλλος Μιχαηλίδης Μηχανικός Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης M.Sc. Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Π.Θ. Ναπολέοντος Ζέρβα 57, Τ.Κ. 45332, Ιωάννινα Τηλ.: 2651066574 & 6944279667 E-mail: triantafyllos@yahoo.com Ιωάννης Παπαθεοχάρης Μηχανικός Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης M.Sc. Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Π.Θ. Χατζημήτρου 59, Τ.Κ. 43100, Καρδίτσα Τηλ.: 2441025667 & 6973215167 E-mail: jpapath@uth.gr Περίληψη Η εργασία αυτή ερευνά το ερώτημα πώς τα προγράμματα ναυαρχίδες εντάσσονται στην σύζευξη της σύμμετρης κοινωνικής ανάπτυξης με την ουτοπία. Η ασύμμετρη κοινωνική ανάπτυξη επηρεάζει αρνητικά τις προοπτικές της βιώσιμης ανάπτυξης και τα προγράμματα ναυαρχίδες, λόγω της κλίμακας και της σημασίας τους, μπορούν να οξύνουν προβλήματα τέτοιας μορφής. Τέλος, αναλύεται των ουτοπικών μοντέλων και προτείνεται η αξιοποίηση των προγραμμάτων ναυαρχίδες προς όφελος του κοινωνικού συνόλου. Λέξεις κλειδιά: Βιωσιμότητα, ρητορική, ουτοπία. Νοέμβριος 2004 Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Πολυτεχνική Σχολη, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Πεδίον Άρεως, 38334 Βόλος, Τηλ: 2421074462, e-mail: regiolab@uth.gr, http://www.prd.uth.gr Διαθέσιμο ηλεκτρονικά στη διεύθυνση: http://www.prd.uth.gr/research/dp/2004/uth-prd-dp-2004-13_gr.pdf

Προγράμματα ναυαρχίδες και ασύμμετρη κοινωνική ανάπτυξη: Η αναζήτηση της Ουτοπίας 353 Η κοινωνική ανάπτυξη ορίζεται ως η δημιουργία ιδιαίτερων συνθηκών που ευνοούν την δημογραφική, κοινωνική και πολιτιστική αναπαραγωγή ενός συνόλου ανθρώπων. Τέτοιες συνθήκες είναι η πλήρης απασχόληση, η διάχυση της γνώσης, η οικοδόμηση στέρεων αξιών βασισμένων στα ανθρωπιστικά ιδεώδη, η προσφορά ανώτερης ποιότητας δημόσιων αγαθών χωρίς αποκλεισμούς, η καταπολέμηση κάθε μορφής διάκρισης που οδηγεί σε άνιση μεταχείριση από τους θεσμούς, τα ήθη και τους μηχανισμούς της κάθε κοινωνίας. Η κοινωνική ανάπτυξη συνδέεται στενά με την έννοια της βιωσιμότητας. Σύμφωνα με τον Giddens, υπάρχουν τέσσερα βασικά προβλήματα στις βιομηχανικές κοινωνίες (Giddens, 1982: 184-191). Πρώτον, η σχέση του ανθρώπου με την φύση γίνεται διαρκώς πιο αποστασιοποιημένη, μια απλή αναπόληση στον ελεύθερο χρόνο. Δεύτερο, η υποδεέστερη θέση της γυναίκας και η ανισότητα των ευκαιριών 1 που απορρέει από την τελευταία εξέλιξη. Τρίτον, ο αποκλεισμός των μεταναστών και γενικότερα όσων ανήκουν σε εθνικές, θρησκευτικές ή όποιες άλλες μειονότητες δημιουργεί εστίες εντάσεως στα χαμηλότερα επίπεδα της κοινωνίας, οι οποίες, όμως, μακροπρόθεσμα οδηγούν σε πάγωμα της κοινωνικής κινητικότητας με ό,τι συνεπάγεται η τελευταία εξέλιξη για τον δυναμισμό και την προσαρμοστικότητα μιας χώρας. Τέλος, η συσχέτιση του εθνικού κράτους με την επέκταση της βίας στο εσωτερικό μιας χώρας και σε διεθνές επίπεδο. Επομένως, γίνεται φανερό ότι η βιώσιμη αστική ανάπτυξη ραγδαία αναπτυσσόμενων πολυπολιτισμικών πόλεων καθίσταται διαρκώς δυσκολότερη λόγω της ασύμμετρης κοινωνικής ανάπτυξης που οδηγεί σε σπατάλη των ανθρωπίνων και φυσικών πόρων. Τα προγράμματα ναυαρχίδες είναι σε θέση να επιδεινώσουν το πρόβλημα εφ όσον εστιάσουν αποκλειστικά στην αύξηση της απασχόλησης, χωρίς να συνυπολογίσουν ορισμένες κοινωνικές παραμέτρους, που σχετίζονται με το πόσοι κάτοικοι επωφελούνται από τις αναπλάσεις, πόσοι έχουν πρόσβασή σε αυτές, αν υπάρχει η δυνατότητα ισότιμης πρόσβασης από τις αδύναμες κοινωνικές ομάδες. Από την άλλη καθώς η σύγχρονη εποχή απαιτεί από τους εργαζόμενους υψηλή ειδίκευση και από τις επιχειρήσεις ανταγωνιστικότητα. Είναι αρκετά κατανοητό ότι όσοι πληρούν τις τελευταίες προϋποθέσεις μπορούν να ζητούν και να παίρνουν ό,τι θέλουν από τις Κυβερνήσεις και τους σχεδιαστές. Οι απαιτήσεις τους, συνήθως, αφορούν την δημιουργία μιας ποικιλίας κοινωνικών και πολιτιστικών υποδομών (Πετράκος, 2000: 316-319 και Khaila, 3/2004: 100) που επιτρέπουν την κοινωνική συσπείρωση και την απόλαυση των πλεονεκτημάτων που προκύπτουν από την ισχυρή διαπραγματευτική και την κοινωνική τους θέση. Οι υπόλοιποι, συνήθως, προορίζονται για ρόλους υποστηρικτικούς και σίγουρα λιγότερο 1 Η διαφορά των μισθών στην ΕΕ είναι 16% υπέρ των ανδρών (Capell et al, 6-13/9/2004: 26). Στην Ελλάδα της υποχρεωτικής στρατιωτικής θητείας τα πράγματα είναι σίγουρα λιγότερο άνισα, τουλάχιστον στον επαγγελματικό τομέα. Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2004, 10(13)

354 Τριαντάφυλλος Μιχαηλίδης, Παπαθεοχάρης Ιωάννης προβεβλημένους. Στην συγκεκριμένη περίπτωση, όμως, έχουμε πραγματοποίηση της Ουτοπίας σε ένα πληθυσμό πολύ μικρότερο από τον συνολικό. Η Ουτοπία, αντιθέτως, από τα αρχαία χρόνια ακόμα, πρότεινε την ευημερία και την ειρήνη για όλους μέσα από μια ισοτιμία των κοινωνικών σχέσεων (Reiner, 2002), αυτό που αποκαλείται κοινωνική δικαιοσύνη, και με αυτόν τον χαρακτήρα συναντάται ακόμη στο συλλογικό ασυνείδητο. Ουτοπικά οράματα είχαν πολλοί διανοητές, συνήθως ζώντας στα ανώτερα κοινωνικά στρώματα και, σε αντίθεση με πολλές θρησκείες (Zwigle, 2002: 88) που γεννήθηκαν σε κατώτερα κοινωνικά στρώματα, ο δικός τους Παράδεισος δεν ήταν κήπος ή κάποιος τόπος στην ύπαιθρο αλλά πόλη ή νησί με καθαρά αστικό χαρακτήρα. Ο Πλάτων 2 περιέγραψε την Ατλαντίδα στον Κριτία, μέσα από την τεχνική της αφηγηματικής μυθοπλασίας που χρησιμοποιεί στους διάλογους του, έχοντας κατά νου, πιθανώς, την μινωική Κρήτη και τον Αιγιακό πολιτισμό (Μαρινάτος, 1939 στο National Geographic, Ιούνιος, 2002: 121, 125). Ο Ιωάννης ο Θεολόγος περιγράφει στην Αποκάλυψη την Νέα Ιερουσαλήμ, την Πόλη του Θεού, σε αντιπαράθεση με την καθήμενη επί πολλών εθνών Νέα Βαβυλώνα την πόλη του Θηρίου. Ο Τόμας Μουρ γράφει την Ουτοπία τον 16 ο αιώνα, ενώ, στο λυκαυγές του Διαφωτισμού, η τάση περιγραφής προσωπικών οραμάτων γίνεται οικουμενική, τουλάχιστον στον πολιτισμένο κόσμο. Ο Φράνσις Μπέικον γράφει την Νέα Ατλαντίδα, ο Καμπανέλλα την Πόλη του Ήλιου και ανάμεσα στο 1614 και 1617 εμφανίζονται διακηρύξεις των Ροδοσταύρων, πιθανώς από τον ουμανιστή Γιόχαν Βάλεντιν Άντρεε και τον κύκλο του Τύμπιγκεν (Eco, 2002: 351-356), που ισχυρίζονται ότι μπορεί να δημιουργηθεί ένας καλύτερος κόσμος καλώντας τους λαούς να τον υλοποιήσουν 3. Ο Ρόμπερτ Όουεν είναι ο μόνος, ίσως, που δοκίμασε με κάποιες πιθανότητες επιτυχίας τις ιδέες του στο Νιου Λάναρκ, στις αρχές του 19 ου αιώνα. Τα ουτοπικά οράματα υποβαθμίστηκαν από την κριτική των μαρξιστών που τα θεωρούσαν χιμαιρικά και, σταδιακά, έχασαν τον λόγιο προσανατολισμό τους για να γίνουν απόσταγμα σοφίας των ειδικών, στην αρχή των αρχιτεκτόνων και σήμερα των πολεοδόμων. Η Κηπούπολη του Εμπενίζερ Χάουαρντ, η Ενεργός Πόλη του Λε Κορμπιζιέ ή Πράσινη Πόλη που διαδόθηκε αργότερα ως μοντέλο πόλης, έχουν πολύ δυνατά σημεία ως πολεοδομικά μοντέλα αλλά έχουν αφαιρέσει κάθε στοιχείο που σχετίζεται με την κοινωνική δικαιοσύνη. Μια αιτία ήταν η υπαγωγή του δομημένου 2 Είναι χαρακτηριστικό ότι όσοι πρότειναν την δική τους εκδοχή για την Ουτοπία κυνηγήθηκαν ως εχθροί του κράτους. Ο Πλάτων πουλήθηκε ως δούλος, ο Μουρ δολοφονήθηκε, ο Μπέικον φυλακίστηκε, ο Καμπανέλλα βασανίστηκε επανειλημμένα και καταδικάστηκε σε ισόβια δεσμά ενώ ο Άντρεε πέρασε την ζωή του απολογούμενος, υποβιβάζοντας τις διακηρύξεις των Ροδόσταυρων σε λόγιο παιγνίδι χωρίς πολιτικό νόημα. Ο Όουεν ήταν ο μόνος που δεν φαίνεται να υπέστη άμεσες διώξεις αλλά χρεοκόπησε και απέτυχε (Λαζαρίδης, 1979: 225). 3 Για τον τρόπο με τον οποίο οι διακηρύξεις διαστρεβλώθηκαν από όσους αδυνατούσαν να αποδεχθούν την ανάδυση της νεωτερικότητας οδηγώντας, τρεις αιώνες αργότερα, σε εκατόμβες νεκρών, βλέπε Eco, 2002: 356-361. ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

Προγράμματα ναυαρχίδες και ασύμμετρη κοινωνική ανάπτυξη: Η αναζήτηση της Ουτοπίας 355 χώρου στο επιστημονικό πεδίο των τεχνικών (Λαζαρίδης, 2000: 149-153) και η αναπόφευκτη προσέγγιση του αστικού χώρου μέσα από τα εργαλεία της επιστήμης, την ανάλυση, την σύνθεση, την επαγωγική σκέψη και, βεβαίως, τους περιορισμούς των μαθηματικών. Τα προγράμματα ναυαρχίδες έχουν εκ των πραγμάτων ουτοπικό χαρακτήρα, τουλάχιστον στις ελληνικές πόλεις. Η ταχύτατη και μαζική αστικοποίηση των περασμένων δεκαετιών δημιούργησε έναν εξαιρετικά προβληματικό αστικό χώρο, την ελληνική εκδοχή της βιομηχανικής πόλης του 19 ου αιώνα. Η έλλειψη πολεοδομικού σχεδιασμού, η απόλυτη κυριαρχία της γαιοπροσόδου, η κακή ρυμοτομία και το χαμηλό επίπεδο ποιότητας ζωής εμφανίστηκαν και στις δυτικές χώρες κατά το στάδιο της απογείωσης (take off), και ήταν αυτοί ακριβώς οι παράγοντες που έκαναν την πολεοδομία επιστήμη μέσα από επαγωγικές αναζητήσεις και όχι με τον δογματικό τρόπο της αναγωγικής σκέψης, όπως, στην περίπτωση των οραμάτων του κάθε στοχαστή. Είναι η εποχή της Κηπούπολης γραμμικής και κυκλικής (Γοσποδίνη, 1998: 196-211) και της Βιομηχανικής Πόλης. Σύμφωνα με τον Reiner, τα ουτοπικά σχέδια χρησιμεύουν σε τρεις, τουλάχιστον, περιπτώσεις (Reiner, 30/4/2002: 5-8). Πρώτον, τα συγκεκριμένα σχέδια χρησιμοποιούνται ως βοηθήματα για την περιγραφή ιδανικών κοινοτήτων. Δεύτερον, αποτελούν μοντέλα αστικής ολοκλήρωσης. Τέλος, οι αξίες των σχεδιαστών επηρεάζουν σημαντικά τις κοινωνικές σχέσεις και διαδικασίες. Παραδείγματος χάριν, μια βασική πρόκληση στην οποία καλούνται να απαντήσουν οι πολιτικοί και οι ειδικοί για τις πόλεις είναι αν επιθυμούμε οι νέες επεκτάσεις των πόλεων πρέπει να γίνουν στον χώρο (Sudjic, 1992) ή τον χρόνο (Lovatt, 1996, Hughes, 1999 στο Δέφνερ, 2000: 255). Η έμφαση πρέπει να δοθεί στις επιβληθείσες από τον χώρο ή τις επιλεχθείσες από τους ανθρώπους κοινωνικότητες (Ascher, 1998: 125-127); Η νέα Ουτοπία ευθυγραμμίζεται, επομένως, με την βιώσιμη διαχείριση του χώρου ή του χρόνου; Οι σχεδιαστές καλούνται μέσα τις επιλογές τους ως τεχνοκράτες να παίρνουν θέση για ζητήματα που ούτε και οι ίδιοι δεν φανταζόταν πριν από μερικά χρόνια. Οι σχεδιαστές, βεβαίως, δεν είναι ποτέ δεν ήταν παρατηρητές των κοινωνιών τους αλλά ενεργά μέλη. Μέσα από μια φαινομενολογική προσέγγιση (Gutenschwager, 2001: 25-30), γίνεται φανερό ότι η κοινωνική θέση του σχεδιαστή, οι αξίες και τα ήθη που έχει αφομοιώσει από πολύ μικρή ηλικία μπορεί να τον ωθούν περισσότερο σε έναν ρόλο που ο ίδιος δεν τον πιστεύει υποχρεωτικά, αλλά είναι αυτός που περιμένουν οι υπόλοιποι από εκείνον, μια διαδικασία που ονομάζεται κοινωνιόδραμα. Αντιστοίχως, ο ουτοπικός χαρακτήρας των προγραμμάτων ναυαρχίδων μπορεί να εκφυλιστεί σε μια αναπαραγωγή της υφιστάμενης κατάστασης, ιδιαίτερα σε χώρες που δεν έχουν προσλαμβάνουσες παραστάσεις από επιτυχημένο πολεοδομικό σχεδιασμό, πιθανώς μέσα από μια σιωπηρή συμφωνία κράτους σχεδιαστών, αντίστοιχη προς την Θεωρία του Ηγεμονισμού του Γκράμσι για τους διανοούμενους (Λαζαρίδης, 1979: 100- Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2004, 10(13)

356 Τριαντάφυλλος Μιχαηλίδης, Παπαθεοχάρης Ιωάννης 103). Μπορεί, όμως, ο ουτοπικός χαρακτήρας να λειτουργήσει θετικά, μέσα από ένα modus vivendi, και να οδηγήσει στην δημιουργία ενός επιτυχημένου παραδείγματος στον αστικό χώρο που θα δημιουργήσει αξία και θα λειτουργήσει ως σύμβολο για ευρύτερη αναδιάταξη των ιδιοκτησιών και των χρήσεων. Ο βασικός ρόλος του σχεδιαστή είναι να μπορέσει να συμβιβάσει τις διαφορετικές, συνήθως, προσδοκίες που δημιουργούνται στο κοινωνικό σύνολο, τις κοινωνικές ομάδες και τον καθένα ξεχωριστά. Το διαπραγματευτικό πρόβλημα απασχολεί την ανθρωπότητα από πολύ παλιά. Όπως έδειξε ο Τζον Νας 4, μια συμφωνία επιτυγχάνεται υπέρ αυτού που την χρειάζεται λιγότερο (Βαρουφάκης, 2002: 53-55). Οι ισχυρές κοινωνικές ομάδες, επομένως, είναι σε θέση να απαιτούν και να έχουν αυτό που επιθυμούν. Ακόμη χειρότερα, όσοι είναι λιγότερο διατεθειμένοι να πληρώσουν για τα δημόσια αγαθά, είναι οι πιθανότεροι free riders (Fukiharu, 2002: 121), γεγονός που, προφανώς, ευνοεί την ασύμμετρη κοινωνική ανάπτυξη. Επομένως, ο σχεδιαστής αντιμετωπίζει διπλή πρόκληση. Από την μια, και με βάση τις προτάσεις του συνηγορικού σχεδιασμού, πρέπει να προσπαθεί να προστατεύσει τους περισσότερο αδύναμους αποτινάζοντας τους περιορισμούς που του τίθενται από το κοινωνιόδραμα που βιώνει. Από την άλλη, πρέπει να εντάξει τις προσδοκίες όσων πλεονεκτούν διαπραγματευτικά σε κάποιο ευρύτερο πλαίσιο δράσης με στόχους που να εξυπηρετούν το σύνολο των κατοίκων. Δεν είναι εύκολο να οικοδομηθούν θεσμοί που εξυπηρετούν τον σχεδιαστή στον συγκεκριμένο ρόλο (Alexander, 2003: 223). Και, σε κάθε περίπτωση, ο συμμετοχικός σχεδιασμός δεν μπορεί να εφαρμοστεί παντού (Healey, 2003: 208) Φαίνεται, λοιπόν, ότι η αναζήτηση της σύγχρονης Ουτοπίας περνά μέσα από τα σχέδια των πολεοδόμων αλλά δεν σταματά σε αυτά. Ο Giddens περιέγραψε την διαδικασία της κοινωνικής εκπαίδευσης ως εξής: ρουτινοποίηση τυπικοποίηση αμοιβαία τυπικοποίηση θεσμοποίηση (Gutenschwager, 2001: 50-56). Το ότι υπάρχουν μηχανισμοί ελέγχου και καταστολής για κάποιο ζήτημα υπογραμμίζει την απόσταση ανάμεσα στα επίσημα ιδανικά του συνόλου και στο πόσο τα έχει αφομοιώσει το ίδιο σύνολο. Η αποδέσμευση από την γαιοπρόσοδο, η επιταγή για βιώσιμες πόλεις και η έμφαση στην κοινωνική ανάπτυξη μπορούν να προκύψουν εκ των άνω, μέσα από μια στρατηγική που θα στοχεύει στην υιοθέτηση διαφορετικών συνηθειών (ρουτινοποίηση) και αισθητικών κριτηρίων από την μεγάλη πλειονότητα των κατοίκων. Ικανή και αναγκαία συνθήκη είναι η χρησιμοποίηση επιχειρημάτων σύμφωνα με τον κώδικα επικοινωνίας των ενδιαφερόμενων. 4 Στις αρχές της δεκαετίας του 1950, σε τρία επιστημονικά άρθρα λίγων σελίδων και με ελάχιστες πηγές βιβλιογραφίας (Nash, 1949, Nash, 1949 και Nash, 1951) και τα οποία του εξασφάλισαν το Βραβείο Νομπέλ το 1994. ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

Προγράμματα ναυαρχίδες και ασύμμετρη κοινωνική ανάπτυξη: Η αναζήτηση της Ουτοπίας 357 Οι προβληματικές πόλεις διώχνουν τις επενδύσεις και τους τουρίστες και αυτό για τους μεν επιχειρηματίες σημαίνει απώλεια εισοδήματος, για τους δε εργαζόμενους λιγότερες θέσεις εργασίας. Τα κέρδη από τους ελαστικούς όρους δόμησης εξανεμίζονται αν συνυπολογιστούν οι εξωτερικές επιβαρύνσεις από τις ακριβές υποδομές και τα συγκοινωνιακά προβλήματα που απορρέουν από την κακή ρυμοτομία. Και ακόμη και οι κερδοσκόποι είναι υποχρεωμένοι να ξοδεύουν τον ελεύθερο χρόνο τους ψάχνοντας για πάρκινγκ ή βλέποντας κτίρια με καταθλιπτικές προσόψεις και αναπαυόμενοι σε πάρκα μινιατούρες. Σύμφωνα πάλι με τον Giddens (Gutenschwager, 2001: 51), στην κοινωνία, και τον κόσμο γενικότερα, δεν υπάρχει δυαδισμός διάσπαση σε δυο κόσμους που δεν αλληλεπιδρούν μεταξύ τους. Αντίθετα, επικρατεί ο δυϊσμός, δηλαδή ανεξάρτητα από το εισόδημα και την κοινωνική θέση κάποιου, κανείς δεν μπορεί να ξεφύγει από την κοινωνική πραγματικότητα, την οποία εν μέρει διαμορφώνει. Τα προγράμματα ναυαρχίδες διαθέτουν την δυνατότητα της ισχυρής ρητορικής. Συγκεντρώνουν τους προβολείς της δημοσιότητας, το ενδιαφέρον των διαμορφωτών της κοινής γνώμης (opinion makers) πολιτικοί, επιχειρηματίες, καθηγητές πανεπιστημίου, δημοσιογράφοι, καλλιτέχνες καθώς, επίσης, και ειδικευμένους σχεδιαστές και τεχνικούς. Οι συμβολισμοί και οι αναφορές σε αξίες διαφορετικές από την μεγιστοποίηση του κέρδους είναι αναγκαίες και μπορούν να συναντήσουν ανέλπιστη υποστήριξη 5. Ο μετασχηματισμός του αστικού χώρου διευκολύνεται σημαντικά με την παραδοχή του δυϊσμού αντί του δυαδισμού και την εκκίνηση, με βάση την ρουτινοποίηση στον χώρο, συνηθειών αποδεσμευμένων από την αντίληψη της κερδοσκοπίας. Στην περίπτωση αυτή οι ελληνικές πόλεις θα βρεθούν ένα βήμα πιο κοντά στην βιωσιμότητα και ο πολεοδομικός σχεδιασμός θα αποκτήσει νέο υλικό προς έρευνα για μεταβατικά στάδια προς την οικοδόμηση της Ουτοπίας. Βιβλιογραφία ASCHER, F. (1998), Μερικές διερευνητικές σκέψεις σχετικά με την εξέλιξη των πόλεων και των αστικών κοινοτήτων, στο F. INFUSSI και Γ. ΣΗΜΑΙΟΦΟΡΙΔΗΣ (επ) Πρόγραμμα ΗΡΑΚΛΗΣ. Οι προκλήσεις της ελληνικής πόλης, Αθήνα: Linora Γραφικές Τέχνες, σελ. 120-129. ΒΑΡΟΥΦΑΚΗΣ, Γ. (2002), Οι δυο υπέροχες ιδέες του John Nash, στο Κ. ΚΟΤΤΑΡΙΔΗ και Γ. ΣΙΟΥΡΙΟΥΝΗΣ (επ) Θεωρία Παιγνίων: Αφιέρωμα στον John Nash, Αθήνα: Ευρασία. CAPELL, K., COHN, L., TIPLADY, R. & EWING, J. (6/9/2004), Sex-bias Suits. The Fight Gets Ugly, Business Week (European edition), New York: McGraw Hill Companies, pp. 24-26. 5 Σύμφωνα με τον Gerald Gutenschwager, πρώην Καθηγητή του Πανεπιστημίου του Σαιντ Λούις της Πολιτείας Ιλλινόϊς των Η.Π.Α., σε διάλεξη στο μάθημα Σχεδιασμός και Κοινωνική Επιστήμη, το κεφάλαιο στις Η.Π.Α. υποστήριξε σθεναρά την μη υπερεκμετάλλευση της γης στην Ουάσιγκτον το πενήντα τοις εκατό της πόλης είναι πράσινο ώστε να λειτουργεί ως σύμβολο της ευμάρειας και της αισθητικής της χώρας και, κατ επέκταση, του αμερικανικού ονείρου. Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2004, 10(13)

358 Τριαντάφυλλος Μιχαηλίδης, Παπαθεοχάρης Ιωάννης ΓΟΣΠΟΔΙΝΗ, Α. (επ) (1998), Ιστορία της πόλης και της πολεοδομίας, Διδακτικές Σημειώσεις, Βόλος: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας. ΔΕΦΝΕΡ, Α. (2000), Οι Πολιτιστικές Βιομηχανίες στην Αθήνα ως Περίπτωση Πολιτιστικού Σχεδιασμού, στο Γ. ΨΥΧΑΡΗΣ, Α. ΓΟΣΠΟΔΙΝΗ και Ο. ΧΡΙΣΤΟΠΟΥΛΟΥ (επ) Δεκαεπτά Κείμενα για τον Σχεδιασμό, τις Πόλεις και την Ανάπτυξη, Βόλος: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας. ECO, U. (επ) (2002), Περί Λογοτεχνίας, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. FUKIHARU, T. (2002), Από τον Cournot στον Nash, στο Κ. ΚΟΤΤΑΡΙΔΗ και Γ. ΣΙΟΥΡΟΥΝΗΣ (επ) Θεωρία Παιγνίων: Αφιέρωμα στον John Nash, Αθήνα: Ευρασία, σελ. 207-208. GIDDENS, A. (επ.) (1982/93), Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία, Αθήνα: Οδυσσέας. GUTENSCHWAGER, G. (2001), Κοινωνική Επιστήμη και Σχεδιασμός, Βόλος: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας. HUGHES, G. (1999), Urban Revitalization: the use of festive time strategies, Leisure Studies, 18 (2), pp. 119 136. KAIHLA, P. (3/2004), Boom Towns, Business 2.0, pp. 94-102. ΚΟΚΚΩΣΗΣ, Χ. (2003), Συνέντευξη με την Patsy Healey, Αειχώρος 2 (1), σελ. 206-215. ΚΟΚΚΩΣΗΣ, Χ. (2003), Συνέντευξη με τον Ernest Alexander, Αειχώρος 2 (1), σελ. 216-225. ΛΑΖΑΡΙΔΗΣ, Π. (επ.) (1979), Η εμπορευματοποίηση της ποιότητας, Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής. ΛΑΖΑΡΙΔΗΣ, Π. (2000), Από την πολεοδόμηση της αρχιτεκτονικής στην αρχιτεκτονοποίηση της πολεοδομίας, στο Γ. ΨΥΧΑΡΗΣ, Α. ΓΟΣΠΟΔΙΝΗ και Ο. ΧΡΙΣΤΟΠΟΥΛΟΥ (επ) Δεκαεπτά Κείμενα για τον Σχεδιασμό, τις Πόλεις και την Ανάπτυξη, Βόλος: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας, σελ. 145-159. LOVATT, A. (1996), The ecstasy of urban regeneration: regulation of the nighttime economy in the transition to a post-fordist city, in J. O CONNOR, D. WYNNE (eds) From the Margins to the Centre: Cultural Production and Consumption in the Post-Industrial City, Aldershot: Arena, pp.141-168 ΜΑΡΙΝΑΤΟΣ, Σ. (6/2002), Θήρα, η λύση στο μύθο του Μίνωα, National Geographic, σελ. 112-123. MARINATOS, S. (1939), Antiquity Magazine. NASH, J.F.Jr. (1949/2002), Το διαπραγματευτικό πρόβλημα, στο Κ. ΚΟΤΤΑΡΙΔΗ και Γ. ΣΙΟΥΡΟΥΝΗΣ (επ) Θεωρία Παιγνίων: Αφιέρωμα στον John Nash, Αθήνα: Ευρασία, σελ. 197-206. NASH, J.F.Jr. (1949/2002), Σημεία ισορροπίας σε παίγνια n ατόμων, στο Κ. ΚΟΤΤΑΡΙΔΗ και Γ. ΣΙΟΥΡΟΥΝΗΣ (επ) Θεωρία Παιγνίων: Αφιέρωμα στον John Nash, Αθήνα: Ευρασία, σελ. 207-208. NASH, J.F.Jr. (1951/2002), Παίγνια μη συνεργασίας, στο Κ. ΚΟΤΤΑΡΙΔΗ και Γ. ΣΙΟΥΡΟΥΝΗΣ (επ) Θεωρία Παιγνίων: Αφιέρωμα στον John Nash, Αθήνα: Ευρασία, σελ. 209-223. ΠΕΤΡΑΚΟΣ, Γ. (2000), Οικονομία και Χώρος: Προς μια Επανεξέταση Σχέσεων και Πολιτικών, στο Γ. ΨΥΧΑΡΗΣ, Α. ΓΟΣΠΟΔΙΝΗ και Ο. ΧΡΙΣΤΟΠΟΥΛΟΥ (επ) Δεκαεπτά Κείμενα για τον Σχεδιασμό, τις Πόλεις και την Ανάπτυξη, Βόλος: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας. REINER, T. (30/ 4/ 2002), Utopias and City Planning SUDJIC, D. (1992), The 100 Mile City, London: Flamingo. ZWINGLE, E (2002), Μητροπόλεις, National Geographic, pp. 80-109. ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης