ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ & ΤΗΣ ΜΟΔΑΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ & ΤΗΣ ΜΟΔΑΣ Αν θέλουμε να μιλήσουμε για σχεδιασμό ενδυμάτων, αναζητώντας μια ιστορική διαδρομή, δεν θα πρέπει να πάμε πολύ πίσω, παρά μόνο στα μέσα του 19 ου αιώνα. Και αυτό γιατί νωρίτερα απ αυτήν την ημερομηνία μπορούμε να μιλάμε για κατασκευή ενδυμάτων και για διαδοχή των στυλ και του κοστουμιού, δεν μπορούμε παρ όλα αυτά να θεωρήσουμε ότι μια τέτοια διαδοχή είναι προϊόν ενός οργανωμένου & συνειδητοποιημένου σχεδιασμού που έχει σαν στόχο να καλύψει μια σειρά από σύνθετα κοινωνικά φαινόμενα. Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν ότι η ιστορία σχεδιασμού ενδυμάτων συνδέεται απόλυτα με τα κοινωνικά φαινόμενα καθώς και με καθεαυτή την κοινωνική οργάνωση. Όσο προχωράμε προς το παρόν τόσο αναγνωρίζουμε μια πολυπλοκότητα τόσο στα κοινωνικά φαινόμενα όσο και στα φαινόμενα που έχουν σχέση με το σχεδιασμό ενδυμάτων και την εξέλιξη του ρούχου. Όσο ανατρέχουμε στο παρελθόν τόσο οι διαδικασίες εξέλιξης του κοστουμιού είναι απλουστευμένες, αργές και ακολουθούν μια γραμμική πορεία παράλληλη μ αυτήν της κοινωνικής εξέλιξης. Η πυραμιδική οργάνωση Ένα παράδειγμα αυτής της αυστηρής εξάρτησης του κοστουμιού από την κοινωνική οργάνωση αποτελεί η κοινωνία της Αρχαίας Αιγύπτου. Στην κορυφή της πυραμίδας βρίσκεται ο βασιλιάς, στη βάση ο λαός. Το ένδυμα του λαού είναι παρόμοιο μ αυτό του βασιλιά μόνο πολύ φτωχότερο. Η κοινωνική αυτή οργάνωση κρατάει εξαιρετικά πολλά χρόνια και παράλληλα το κοστούμι διατηρεί τα ίδια χαρακτηριστικά με μικρές διαφοροποιήσεις για πολλούς αιώνες. Επίσης πρέπει να τονιστεί ότι όσο λειτουργεί Σελίδα 1

αυτή η κοινωνική δομή βασιλιάς στην κορυφή, λαός στη βάση τόσο και οι αλλαγές στο ένδυμα υπαγορεύονται από τις αλλαγές στην εξουσία, τα πολιτικά και οικονομικά φαινόμενα όπως αυτά διαμορφώνονται ως επί το πλείστον από την κορυφή της πυραμίδας. Δεν υπάρχει άτομο ( βλ. σχεδιαστής ) η οργανωμένη διαδικασία (βλ. βιομηχανική παραγωγή) τα οποία να παρεμβαίνουν καθοριστικά σ αυτή την «αυτόματη» εξέλιξη του ενδύματος της εποχής εκείνης. Αυτό το σύστημα εξέλιξης θα διατηρηθεί μέσα στους αιώνες με τα ιδιαίτερα βέβαια χαρακτηριστικά που θα του προσδώσει κάθε πολιτισμός. Η λέξη «μόδα» θα έρθει πολύ αργότερα και η έννοιά της θα είναι λίγο διαφορετική απ αυτό που έχει επικρατήσει σήμερα. Η λέξη «μόδα» προέρχεται από τη λατινική λέξη «modus» που σημαίνει τρόπος. Τρόπος προστασίας από τα καιρικά φαινόμενα, τρόπος εκδήλωσης κοινωνικής θέσης, τρόπος διαχωρισμού των φύλων, τρόπος κατάδειξης της κοινωνικής οργάνωσης. Αυτά τα χαρακτηριστικά προσδίδουμε στη Μόδα σ αυτές τις κοινωνίες τις οποίες περιγράψαμε πιο πάνω. Από τη στιγμή που εμπλέκεται ο σχεδιασμός στην εξέλιξη του ενδύματος, τότε η Μόδα γίνεται πέρα απ όλα τα παραπάνω και τρόπος κοινωνικής συμπεριφοράς, κομφορμιστικής η αντιδραστικής, κυρίως όμως γίνεται διάθεση, προσωπική έκφραση και επικοινωνία. Δεν μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα αν αυτή η έκβαση της Μόδας γέννησε την ανάγκη του σχεδιασμού, η ο σχεδιασμός υποκίνησε αυτές τις συμπεριφορές. Το σίγουρο είναι πως το ένα τρέφεται και συντηρείται από το άλλο και πίσω από αυτά τα δύο βρίσκονται κοινωνικά φαινόμενα πιο πολύπλοκα που λειτουργούν ως τροφοδότες για τη συνέχιση αυτού του συστήματος «παραγωγής Μόδας» που βιώνουμε στις μέρες μας. Αναγέννηση του Εγώ Τα πρώτα βήματα προς αυτή την κατεύθυνση - πολύ πρώιμα βέβαια άρχισαν να γίνονται κατά την περίοδο της Αναγέννησης. Σε αντίθεση με το Μεσαίωνα, οπού έχουμε ένα κλειστό κοινωνικό σύστημα, ανώνυμο, στο οποίο το «εγώ» δεν έχει θέση, η Αναγέννηση έρχεται να δώσει αξία στον άνθρωπο, να τονίσει τη μοναδικότητά του. Αλλιώς, να φέρει την αναγέννηση του «εγώ» με τον Homo Singular Aestheticus Σελίδα 2

Frivolus. Δηλαδή τον άνθρωπο που είναι μοναδικός, διαθέτει αισθητική κρίση απέναντι στα πράγματα, και ελαφρότητα στη διάθεση. Έτσι κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα η μέγιστη αρετή είναι η μετριοφροσύνη, το μέτρο στα πράγματα, και η μοναδική αλήθεια υπάρχει στην ψυχή. Ο άνθρωπος είναι στραμμένος προς τα μέσα, αναζητάει τρόπους σωτηρίας της ψυχής του. Το ίδιο βέβαια και η κοινωνία στην οποία ζει. Είναι μια κοινωνία με κλειστή κοινωνική οργάνωση που συντηρεί ανέπαφες για χρόνια παραδόσεις και δοξασίες, που φοβάται την εισβολή οποιασδήποτε νέας ιδέας, που καίει τις «μάγισσες», και τιμωρεί τους τολμηρούς συγγραφείς, στοχαστές, επιστήμονες. Μια τέτοια κοινωνία δεν αφήνει περιθώρια για αλλαγές. Κατά συνέπεια το ένδυμα ακολουθεί τις παραδόσεις, ενώ η αισθητική αξία των πραγμάτων καθώς και του ίδιου του σώματος δεν παίζει απολύτως κανένα ρόλο. Με τον ερχομό της Αναγέννησης έχουμε μια νέα αντίληψη για τα πράγματα και κατά κύριο λόγο για το «ωραίο». Το «ωραίο» γίνεται αξία, για τα καθημερινά πράγματα. Οι διάφορες μορφές τέχνης αρχίζουν να ανθούν και εξυψώνονται στο επίπεδο του Δημιουργού, αυτού που άλλοτε ήταν φοβερός κριτής και τιμωρός. Ο άνθρωπος δε φοβάται πια να κοιτάξει το Θεό. Βλέπει σ αυτόν το Δημιουργό όχι μόνο της ψυχής του, αλλά και του σώματος του. Ο άνθρωπος, πολλούς αιώνες μετά την Αρχαία Ελλάδα στρέφει ξανά το βλέμμα του στην ομορφιά του σώματος, του δίνει αξία με την τέχνη, αναζητά τρόπους να τονίσει, να εξυμνήσει αυτή την ομορφιά. Ένας απ αυτούς τους τρόπους είναι και το ένδυμα. Χρησιμοποιείται στο βωμό του «ωραίου» και παρουσιάζει μια γρήγορη αλλαγή χωρίς καμιά εξήγηση, με μόνο λόγο ίσως αυτόν της αισθητικής αντίληψης. Με τον ίδιο τρόπο αντιμετωπίζεται και το χτένισμα και το μακιγιάζ, για να φτάσουμε στις υπερβολές της εποχής ροκοκό. Παρ όλα αυτά, αυτή η αλλαγή δεν πρέπει να μας μπερδεύει για την κοινωνική οργάνωση της εποχής αυτής. Στην κορυφή της κοινωνικής οργάνωσης εξακολουθεί να βρίσκεται ο βασιλιάς και είναι αυτός που αποφασίζει για τη Μόδα. Κάτω από αυτόν βρίσκεται η αυλή η οποία συντηρεί τη Μόδα, αφού ακολουθεί τις ενδυματολογικές προτιμήσεις του βασιλιά. Όταν λοιπόν κάνουμε λόγο για Μόδα κατά τις περιόδους αυτές, κάνουμε λόγο για το ένδυμα του αρχηγού του κράτους και της αυλής του. Ο λαός ως κοινωνική δύναμη θα παίξει ρόλο πολύ αργότερα Σελίδα 3

και κατά συνέπεια η συμβολή του στη Μόδα και την εξέλιξή της είναι ακόμη μηδαμινή. Μόνο στον εικοστό αιώνα, με μια κοινωνική οργάνωση που έχει διαφοροποιηθεί ριζικά μπορούμε να μιλάμε για συμβολή των «λαϊκών» στρωμάτων στην εξέλιξη της Μόδας. Πριν από το 1850 περίπου ο λαός συντηρούσε αυτό που ονομάζουμε σήμερα εθνική Μόδα. Δηλαδή τον τρόπο ένδυσης ενός κράτους, η έστω ενός τόπου, οπότε μιλάμε για τοπικά κοστούμια. Απ αυτό το τελευταίο γίνεται κατανοητό αυτό που τονίστηκε παραπάνω, ότι δηλαδή και σ αυτή την περίπτωση μιλάμε για Μόδα, δεν μπορούμε όμως να πούμε ότι οι κοινωνικές αυτές ομάδες «κάνουν Μόδα». Η Μόδα δεν είναι ο μοντερνισμός. Είναι μια στιγμή που μπορεί να υποστηριχθεί από το μοντερνισμό, δηλαδή το καινοτόμο. Το ένδυμα και η Μόδα Η Μόδα δεν είναι πια απλά ενδύματα. Ο άνθρωπος, αυτό το ζώο που γεννήθηκε γυμνό, έχει ανάγκη από ρούχο για να προστατευτεί από τη ζέστη, το κρύο, τη βροχή, το χιόνι. Δεν πρόκειται όμως μόνο γι αυτό. Δεν πρόκειται δηλαδή μόνο γι αυτήν τη σκοπιμότητα του ρούχου (να προστατεύσει τον άνθρωπο), αλλά όπως είδαμε και στους προηγούμενους αιώνες, το ρούχο ξεκινά σιγά σιγά να του χρησιμεύει σαν ένα μέσο που θα τον διαφοροποιήσει από τους άλλους ανθρώπους. Κάτω από αυτήν την οπτική, τα φολκλορικά κοστούμια, τα ενδύματα της κάθε περιοχής, το εθνικό ένδυμα, όριζαν ακριβώς αυτήν τη σκοπιμότητα του ρούχου. Εξυπηρετούσαν το διαχωρισμό μιας ανθρώπινης ομάδας από μία άλλη. Αντίθετα από τη Μόδα, το παραδοσιακό κοστούμι χαρακτηρίζεται από τη σταθερότητα. Αφήνει πολύ μικρό περιθώριο αλλαγής, διατηρώντας από την άλλη μεριά με το να μένει σταθερό αυτήν τη συνοχή μιας ομάδας ανθρώπων και την ξεχωρίζει από μία άλλη. Μέχρι τον 20 ο αιώνα, υπάρχουν κανόνες ενδυματολογικοί που ορίζουν για τον καθένα τον τύπο του ρούχου που μπορεί να φορέσει. Το σκεπτικό πάντα είναι να συντηρούνται και να τονίζονται οι κοινωνικές διαφορές. Μπορούμε να μιλάμε για Μόδα από τη στιγμή που ο άνθρωπος νιώθει την ανάγκη να προσέξει το σώμα του, να Σελίδα 4

πλυθεί, να εξωραϊστεί, να τονίσει την ομορφιά του σώματός του, του προσώπου του, των μαλλιών του. Η Μόδα επιτρέπει τη γέννηση ενός παραδόξου : μπορούμε να είμαστε ταυτόχρονα ο εαυτός μας και να δηλώνουμε τη μοναδικότητα μας και την ίδια στιγμή να ανήκουμε σε μια ομάδα ανθρώπων. Σε αντίθεση όμως με το εθνικό κοστούμι, η Μόδα αντιπροσωπεύει μία συνεχή αλλαγή. Η Μόδα είναι ένας τρόπος ζωής. Από τη στιγμή που αλλάζει ο τρόπος ζωής, αλλάζει και η Μόδα. Ουσιαστικά, προβάλλει το άτομο και το εφήμερο της ύπαρξής του, και σε αυτό ακριβώς έγκειται και η γοητεία της. Η υψηλή ραπτική, το πρετ-α-πορτέ και η παραγωγή Η υψηλή ραπτική εμφανίζεται το 19 ο αιώνα. Για πολύ καιρό, θα παραμείνει συνώνυμο της Μόδας. Σήμερα, δεν αποτελεί πια σημαντικό παράγοντα, οικονομικό τουλάχιστον, της Μόδας, απλά είναι ένα διαφημιστικό στήριγμα που δίνει το όνομα της φήμης στον οίκο Μόδας, ο οποίος ασχολείται κατά κύριο λόγο με το πρετ-απορτέ. Συγκεκριμένα το 1997, το γαλλικό Vogue ανέφερε ότι μόνο το 6% του τζίρου της Μόδας προέρχονταν από την υψηλή ραπτική, σε σχέση πάντα με το πρετ-α-πορτέ. Τον 19 ο αιώνα, για να θεωρείται κάποιος μεγάλος μόδιστρος, έπρεπε να δουλεύουν γι αυτόν τουλάχιστον 20 ράπτες και να παρουσιάζει στο Παρίσι τουλάχιστον 2 κολεξιόν το χρόνο, με 75 τουλάχιστον μοντέλα η κάθε μία, τα οποία ράβονταν στο χέρι και με συγκεκριμένα μέτρα. Γύρω στο 1960, αυτή η ελιτίστικη Μόδα δεν είχε πλέον ζήτηση και το πρετ-α-πορτέ μπήκε στο προσκήνιο. Ο όρος και η ιδέα του πρετ-α-πορτέ προήλθε από το αμερικάνικο ready-to-wear το οποίο ήδη υπήρχε στις ΗΠΑ από το 40. Το πρετ-απορτέ σήμερα αντιπροσωπεύει την κυριότερη οικονομική δραστηριότητα των οίκων υψηλής ραπτικής. Πρόκειται για ρούχα της μόδας τα οποία σχεδιάζουν δημιουργοί, αλλά η διανομή τους γίνεται κατά τρόπο μαζικό και σε μεγάλες ποσότητες. Αντίθετα με τα μοντέλα της υψηλής ραπτικής, στα μοντέλα του πρετ-α-πορτέ μπορεί να έχει πρόσβαση πολύς κόσμος. Σήμερα, ένα μεγάλο μέρος δημιουργών εργάζεται αποκλειστικά στον τομέα του πρετα-πορτέ. Ο βασικός κανόνας είναι ότι πρέπει να παράγουμε ρούχα που μπορούν να Σελίδα 5

φορεθούν εύκολα, να είναι εφήμερα, και να ακολουθούν βέβαια (γι αυτόν το λόγο) τις τάσεις της Μόδας. Ο 20 ος ΑΙΩΝΑΣ ΚΑΙ Η ΜΟΔΑ Η παντοδυναμία της Μόδας Σε αντίθεση με τους προηγούμενους αιώνες, μπορούμε σήμερα να διαλέξουμε ελεύθερα τα ρούχα μας και η επιλογή μας αυτή δεν περιορίζεται από οικονομικά μέσα. Αυτό δε συμβαίνει παρά μόνο σε σπάνιες περιπτώσεις και μέσα σε κύκλους όπου οι ενδυματολογικοί κώδικες είναι αυστηροί και μας υποχρεώνουν να ντυθούμε με τον έναν ή με τον άλλον τρόπο. Στον δυτικό κόσμο, βρίσκουμε στο πρετ-α-πορτέ ρούχα της μόδας για κάθε τσέπη. Παράλληλα, τα ρούχα αυτά ακολουθούνε τη Μόδα, αυτό που λέμε τις τάσεις, με τέτοιον τρόπο ώστε σήμερα είναι αδύνατο να βρούμε κάτι το οποίο θα ξεφεύγει από τις τάσεις αυτές. Παρ όλ αυτά, μπορούμε πάντα να φορέσουμε ένα μοντέλο της προηγούμενης σεζόν, αν βέβαια δεν ακολουθούμε τυφλά τη Μόδα. Ακόμα κι αυτό όμως αποτελεί μία στάση ζωής, μία ενδυματολογική δήλωση. Η εικόνα του σώματος Ο 20 ος αιώνας χαρακτηρίζεται από μία εξέλιξη σε όλους τους τομείς : τις φυσικές επιστήμες, την τεχνολογία, τις διεθνείς σχέσεις, την πολιτική και το εμπόριο, με συνέπεια πολλές και σημαντικές αλλαγές στην κοινωνική οργάνωση, στην τέχνη και τις σκέψεις των ανθρώπων. Η Μόδα φυσικά δεν αποτελεί εξαίρεση από αυτόν τον κανόνα. Ο 20 ος αιώνας είναι ο αιώνας της επανάστασης στη Μόδα. Οι γραμμές, οι φόρμες των ρούχων είναι ριζικά διαφορετικές από αυτές των προηγούμενων αιώνων, καθώς βέβαια και ο ρυθμός εναλλαγής τους. Σελίδα 6

Έτσι λοιπόν, μέσα σ αυτήν την εναλλαγή και την αναταραχή των γραμμών και των στυλ, θα δούμε ότι στον 20 ο αιώνα δεν θα έχουμε πια τόσο ξεκαθαρισμένο ύφος όπως στους προηγούμενους αιώνες. Ένα παράδειγμα αποτελεί το μήκος της φούστας. Στην ιστορία της Μόδας του δυτικού κόσμου, ο ποδόγυρος της φούστας φτάνει τουλάχιστον μέχρι τον αστράγαλο, αν δεν είναι μέχρι το έδαφος. Μία χαρακτηριστική φράση που αντικατοπτρίζει αυτό ακριβώς είναι η εξής : από την εποχή του χρυσού αιώνα της Ισπανίας (κάνοντας αναφορά στη βασίλισσα Ισαβέλα) λέγεται ότι μία βασίλισσα της Ισπανίας δεν έχει γάμπες. Μ αυτήν τη λογική, οι γυναίκες των προηγούμενων αιώνων όφειλαν να κρύβουν τα πόδια τους. Κάλυπταν όλο το μήκος τους με μακριές φούστες, με πολλά μεσοφόρια, που έφταναν τουλάχιστον μέχρι τους αστραγάλους. Τον 20 ο αιώνα, ο ποδόγυρος της φούστας δεν σταμάτα να ανεβαίνει, και με εξαίρεση τη νοσταλγική εποχή των «μάξι» της δεκαετίας του 1970, δεν θα ξαναπέσει ο ποδόγυρος κάτω από το γόνατο, παρά μόνο στη δεκαετία του 1990. Απ τις αρχές του 20 ου αιώνα, βρίσκουμε μία τάση να υπογραμμιστεί το σώμα το φυσικό και μία διάθεση να ντυθεί το φυσικό σώμα κατά τέτοιον τρόπο ώστε να φαίνεται ως είναι, ελεύθερο, με ρούχα που θα διευκολύνουν τις κινήσεις του, χωρίς να το φυλακίζουν, όπως συνέβαινε τους προηγούμενους αιώνες. Η Μόδα και τα δύο φύλα Τον 20 ο αιώνα, για πρώτη φορά οι γυναίκες φορούν ρούχα των ανδρών. Το παντελόνι γίνεται γυναικείο ρούχο, ενώ τους προηγούμενους αιώνες κρίνονταν ανήθικο για μια γυναίκα να φοράει παντελόνι. Τον 20 ο αιώνα, οι γυναίκες φορούν σακάκια με ώμους τονισμένους, πουλόβερ με γυριστούς γιακάδες και ίσια παπούτσια. Και βέβαια οι ανάλογες επαγγελματικές τους δραστηριότητές είναι τέτοιες που άλλοτε θεωρούνταν μόνο αντρικές. Απ την άλλη όμως, η φούστα για τον άνδρα, η οποία προτάθηκε από πρωτοπόρους δημιουργούς όπως ο Jean-Paul Gaultier και η Vivienne Westwood, δεν έχει καθιερωθεί ως ρούχο της αντρικής γκαρνταρόμπας, τουλάχιστον όχι ακόμη. Επίσης, στις μέρες μας είναι πολλοί οι άντρες που έχουν μακριά κόμμωση και ακόμη περισσότερες οι γυναίκες που έχουν κοντά μαλλιά, πολλές ακόμη τολμούν να έχουν το κεφάλι ξυρισμένο. Η διαφορά μεταξύ των δύο φύλων πλέον δεν είναι σαφής, Σελίδα 7

τουλάχιστον ενδυματολογικά, και οι σχεδιαστές του 20 ου αιώνα τη θέτουν επί σκηνής, την υπογραμμίζουν, στις υπηρεσίες πάντα της Μόδας. Στην ιστορία του σχεδιασμού των ενδυμάτων μπορούμε να διακρίνουμε τρεις χρονικές περιόδους. Ο διαχωρισμός αυτός έχει να κάνει με τη διαφορετική αντιμετώπιση της μόδας ως κοινωνικό φαινόμενο : Α)1850-1918 Β)1918-1950 Γ)1950-1990. Σελίδα 8