Διαμόρφωση ολοκληρωμένου πλαισίου δεικτών για την παρακολούθηση (monitoring) της εξέλιξης των οικιστικών δικτύων Καραΐσκος Περικλής Υποψήφιος Διδάκτορας ΣΑΤΜ/ΕΜΠ Msc Γεωπληροφορικής Επιστημονικά - Γνωστικά πεδία ενδιαφέροντος της συγκεκριμένης παρουσίασης Αστικός Σχεδιασμός Χωροταξία Πολεοδομία Χαρτογραφία ΕΥΓΕΠ INSPIRE
Βασικές στοχεύσεις ενός ολοκληρωμένου πλαισίου δεικτών Η διαμόρφωση νέας ολοκληρωμένης οικιστικής και χαρτογραφικής πολιτικής. Η συνεχής και ολοκληρωμένη παρακολούθηση της εξελικτικής πορείας των πόλεων και των ΟΤΑ. Η δημιουργία πλέγματος αποτελεσματικών παρεμβατικών πολιτικών. Η διαμόρφωση οικιστικής και χαρτογραφικής κουλτούρας. Η ενίσχυση της βιώσιμης ανάπτυξης και της χαρτογραφικής πολιτικής. H διαμόρφωση εθνικής στρατηγικής για το αστικό περιβάλλον. H ενίσχυση χωροταξικού και πολεοδομικού σχεδιασμού. Η διαμόρφωση ολοκληρωμένων χωρικών χαρτογραφικών δεδομένων. Ο έλεγχος συμβατότητας χωρικών δεδομένων με τις προδιαγραφές της ΕΥΓΕΠ/Inspire.
Γενικοί άξονες θεώρησης Αξιοποίηση της διεθνούς και ελληνικής βιβλιογραφίας στο θέμα των δεικτών παρακολούθησης των οικισμών. Αξιοποίηση επιστημών (Περιφερειακή - Στατιστική Επιστήμη, Χαρτογραφία) και γνωστικών αντικειμένων (Χωρική ανάλυση, Αειφορία- Βιώσιμη ανάπτυξη) για άντληση βασικών δεικτών. Διαμόρφωση στρατηγικού σχεδιασμού στη λήψη αποφάσεων σε κεντρικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο με όχημα τους δείκτες παρακολούθησης της εξέλιξης των οικιστικών δικτύων. Ταυτόχρονα, επιβάλλεται η αξιοποίηση τεχνικών μέσων και εργαλείων αξιολόγησης πολιτικής για την τεκμηριωμένη παρακολούθηση του ευρύτερου τομέα που αφορά τον χωρικό και χαρτογραφικό σχεδιασμό των ΟΤΑ, αλλά και ειδικότερα την εξέλιξη των ίδιων των δεσμευτικών σχεδίων ανάπτυξης κυρίως των Τοπικών Σχεδίων των οικιστικών συγκροτημάτων αειφόρου αστικής ανάπτυξης.
Περιγραφή των δεικτών σχετικότητα και αλληλοσυμπλήρωσή τους Για την περιγραφή των δεικτών όσο και για τη σχετικότητα και την αλληλοσυμπλήρωσή τους έτσι ώστε να δημιουργηθεί ένα ολοκληρωμένο μητρώο δεικτών παρακολούθησης της εξέλιξης των οικιστικών δικτύων αξιοποιήθηκαν: Η Περιφερειακή Στατιστική Επιστήμη, Χαρτογραφία Η Χωρική Ανάλυση Η Αειφορία και η Βιώσιμη Ανάπτυξη Ο Στρατηγικός Πολιτικός σχεδιασμός σε κεντρικό, περιφερειακό, τοπικό επίπεδο Οι δείκτες που προκύπτουν μέσα από τις παραπάνω γνωστικές περιοχές καλούνται να υπηρετήσουν έναν στρατηγικό πολιτικό σχεδιασμό και κατά συνέπεια πρέπει να επιλεγούν εκείνοι που θα έχουν τα καλύτερα αποτελέσματα με βάση τους στρατηγικούς στόχους που κάθε φορά τίθενται σε σχέση με την παρακολούθηση της εξέλιξης των οικιστικών δικτύων.
Ιδιότητες των δεικτών για την παρακολούθηση (monitoring) της βιώσιμης ανάπτυξης των οικισμών Η σχέση τους με την έννοια της βιώσιμης ανάπτυξης είναι άμεση και εμφανής, ενώ ιδιαίτερη σημασία δίνεται στην δημιουργία δεικτών συμβατών με την ελληνική πραγματικότητα. Ισορροπούν μεταξύ των οικονομικών, κοινωνικών και περιβαλλοντικών θεμάτων που αντιμετωπίζουν οι σύγχρονοι ελληνικοί οικισμοί. Παρουσιάζουν ευελιξία σε ζητήματα αντικατάστασης μέρους των δεικτών. κυρίως σε περιπτώσεις μελλοντικής διαθεσιμότητας νέων σειρών δεδομένων ή αντίθετα διακοπής συλλογής υφιστάμενων χρονοσειρών δεδομένων. Επιτρέπουν την άρτια τεκμηρίωση της στοχοθεσίας σε στρατηγικό επίπεδο. Αυξάνουν την αποτελεσματικότητα των διαχειριστικών μέτρων και δράσεων.
Βελτιώνουν το βαθμό κατανόησης των διαδικασιών υλοποίησης της αειφόρου πολιτικής. Μετρούν το μέγεθος της επιτυχίας των δράσεων που εφαρμόζονται για να προλάβει πιθανές αστοχίες. Η διαδικασία παρακολούθησης μέσω επιλεγμένων δεικτών καλείται να παράσχει ολοκληρωμένες λύσεις προς τη ταχεία αναγνώριση των τάσεων απόκλισης ή αντίθετα σύγκλισης με την πορεία προς τη βιωσιμότητα. Αξιολογούν τη κάθε κατάσταση του κάθε ΟΤΑ και οικιστικού συστήματος σε σχέση πάντα με τον κοινό στόχο της βιώσιμης ανάπτυξης. Επιτρέπουν την άμεση σύγκριση μεταξύ ομοειδών οικισμών και ενδεχομένως την κατάταξή τους με γνώμονα τη προσέγγιση της βιωσιμότητας. Υποστηρίζουν τον εσωτερικό προγραμματισμό των ΟΤΑ. Υποστηρίζουν τον χαρτογραφικό σχεδιασμό σε ευρύτερο επίπεδο (κεντρικό και περιφερειακό).
Αξιοποίηση της Περιφερειακής-Στατιστικής Επιστήμης Η Περιφερειακή επιστήμη με την πολυεπιστημονική της θεώρηση, συνδέει την θεωρία και την ποσοτική ανάλυση και έχει πολλαπλές θεωρητικές και μεθοδολογικές δυνατότητες, τόσο των παραπάνω προβλημάτων όσο και για την παραπέρα ανάπτυξη και αξιοποίηση των ποσοτικών της μεθόδων. Βασικές κατευθύνσεις των στατιστικών δεικτών: Η αποτύπωση της οικονομικής και κοινωνικής κατάστασης των περιφερειών. Η μέτρηση των περιφερειακών ανισοτήτων. Ο προσδιορισμός της εξειδίκευσης των οικισμών. Η μελέτη της εγκατάστασης των τομέων της αστικής οικονομίας ή των επιμέρους κλάδων της οικονομικής δραστηριότητας.
Ο προσδιορισμός των δυναμικών κλάδων και των πολλαπλασιαστικών τους φαινομένων για την διαμόρφωση της κατάλληλης οικιστικής επενδυτικής πολιτικής. Η οριοθέτηση των οικισμών και την μελέτη του ρόλου και των σχέσεων των επιμέρους χωρικών μονάδων. Η ταξινόμηση των οικισμών. Η επιλογή μέσων οικιστικής πολιτικής. Η αξιολόγηση της οικιστικής πολιτικής. Η κατάρτιση προγραμμάτων οικιστικής και περιφερειακής ανάπτυξης. Η διαμόρφωση της Στρατηγικής της Περιφερειακής ανάπτυξης.
Αξιοποίηση της χωρικής ανάλυσης χωρικοί δείκτες Οι χωρικοί δείκτες άμεσα συνδεδεμένοι με την χαρτογραφική επιστήμη αποτελούν ενδείξεις επί των διαδικασιών οι οποίες λαμβάνουν χώρα στον πραγματικό κόσμο. Πρόκειται για ειδικές μορφές εργαλείων εκτιμήσεων και αποτύπωσης και κατά συνέπεια εμπεριέχουν πολλαπλές δυνατότητες αλλά και αναπόφευκτους περιορισμούς στην περιγραφή παρελθόντων, υφιστάμενων ή και μελλοντικών εξελίξεων και τάσεων. Η ιδιότητα αυτή των δεικτών τους αποδίδει σημαντική αξία στην υποστήριξη λήψης αποφάσεων, γεγονός που σε συνδυασμό με την απλότητα της μορφής τους, καθιστά ευρέως διαδεδομένη τη χρήση τους. Είναι φανερό ότι η χρήση τους μπορεί να βοηθήσει σημαντικά στην παρακολούθηση (monitoring) της εξέλιξης των ΟΤΑ και άρα να επιτρέψει τον αποτελεσματικό σχεδιασμό των δράσεων προς την κατεύθυνση αυτή.
Ιδιότητες χωρικών -χαρτογραφικών δεικτών Η επιστημονική τους επάρκεια Ο βαθμός στον οποίο είναι κατανοητοί Η ευαισθησία τους στις μεταβολές που καλούνται να μετρήσουν Ο βαθμός στον οποίο είναι μετρήσιμοι Η δυνατότητα και την ευκολία που παρουσιάζουν ως προς την ενημέρωσή τους σε τακτά χρονικά διαστήματα σταθερής ή μη περιόδου (επαναληψιμότητα) Η ευαισθησία στις χρονικές μεταβολές
Η ευαισθησία στις χωρικές μεταβολές Η ευαισθησία στις κοινωνικές μεταβολές Η ευαισθησία στην εφαρμογή ελέγχων και δυνατότητα επεμβάσεων στους δείκτες Η ικανότητα πρόβλεψης Η σχετική ευκολία στη συλλογή δεδομένων Η σχετική ευκολία στην εφαρμογή τους
Αξιοποίηση της βιώσιμης ανάπτυξης Ιδιότητες δεικτών βιώσιμης ανάπτυξης Αναφέρονται σε μια διάσταση της αειφόρου ανάπτυξης κάθε φορά. Οι περισσότερες προσπάθειες επικεντρώνονται στην κατασκευή περιβαλλοντικών ή οικολογικών δεικτών. Μέτρα οικονομικής τοπικής αειφορίας έχουν αναπτυχθεί σε μικρότερη έκταση (Barbier, Markandya, and Pearce 1990, Perace and Atkinson 1992). Οι συμβολές στην ανάπτυξη μέτρων κοινωνικής τοπικής αειφορίας αναπτύχθηκαν έντονα στη διάρκεια της δεκαετίας του 90. Πιθανόν όμως το μονοσδιάστατο των δεικτών να έχει βαθύτερα αίτια και να προέρχεται τόσο από τον εννοιολογικό κατακερματισμό της έννοιας της αειφορίας όσο και από τον επιστημονικό κατακερματισμό. Συνήθως γίνεται λόγος για περιβαλλοντική αειφορία, οικονομική αειφορία, κοινωνική αειφορία ενώ στην πραγματικότητα η αειφορία χαρακτηρίζει μια συνολική κατάσταση πραγμάτων. Επίσης κάθε επιστημονική περιοχή εφαρμόζει τα δικά της συστήματα αξιών και ανάλυσης σε μια ενιαία κατά τα άλλα πραγματικότητα και επικοινωνεί ελάχιστα με τις άλλες περιοχές.
Οι περισσότεροι δείκτες εστιάζονται σε μια μόνο όψη της σχέσης οικονομίας και περιβάλλοντος. Η Διεθνής Τράπεζα έχει εκφράσει αυτή τη σχέση με το σχήμα Πίεση-Κατάσταση-Ανταπόκριση (Pressure-State- Response approach, O Connor 1995). Οι δείκτες δηλαδή αναφέρονται είτε σε ανθρώπινες πιέσεις στο περιβάλλον, είτε στην κατάσταση του περιβάλλοντος, είτε στις ανταποκρίσεις ανθρώπινων παραγόντων στην κατάσταση του περιβάλλοντος (πχ. Πολιτικές). Γενικά δεν υπάρχουν δείκτες που να συνδέουν όλες τις όψεις της σχέσης οικονομίας περιβάλλοντος όπως συμβαίνει στην πραγματικότητα. Συχνά, οι δείκτες αφορούν το πιο σπουδαίο περιβαλλοντικό μέσο σε μια περιοχή (π.χ υδατικοί πόροι). Με τον τρόπο αυτό αγνοούν τις σχέσεις και τις επιπτώσεις μεταξύ όλων των περιβαλλοντικών μέσων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η όξινη βροχή όπου ένα πρόβλημα ατμοσφαιρικής ρύπανσης οδηγεί σε υδατική ρύπανση, οξίνιση του εδάφους και των οικοσυστημάτων. Είναι συνηθισμένο επίσης οι δείκτες να αφορούν ένα συγκεκριμένο οικονομικό κλάδο, πχ γεωργία, τουρισμό, βιομηχανία. Κατά συνέπεια οι δείκτες αντανακλούν τα χαρακτηριστικά και τις ιδιαιτερότητες του συγκεκριμένου τομέα και όχι της ευρύτερης περιοχής όπου εντάσσεται.
Πηγές άντλησης δεικτών βιώσιμης ανάπτυξης Δημιουργία ολοκληρωμένων χαρτογραφικών δεδομένων συμβατών με την ΕΥΓΕΠ/Inspire Βιώσιμη οικιστική ανάπτυξη Κοινωνικοί και οικονομικοί παράγοντες Περιβάλλον Βιώσιμη οικιστική ανάπτυξη Υποδομές υγείας Κυκλοφοριακό δίκτυο Κατοικία οικιστική ανάπτυξη Σχέδια δράσης συστήματα Συμμετοχή στην τοπική αυτοδιοίκηση Εξυπηρέτηση πολιτών Διατήρηση παραδόσεων και πολιτισμού Ασφάλεια Κοινωνικές υποδομές Μετακινήσεις Οικονομική διαχείριση ΟΤΑ Διεθνής συνεργασία Κάλυψη δικτύου
Κοινωνικοί και οικονομικοί παράγοντες Αστικός πληθυσμός Κοινωνική συνοχή Προβλήματα στέγασης Αντιμετώπιση ανεργίας Επιχειρηματικότητα Περιβάλλον Οικιακά απορρίμματα Λοιπά απορρίμματα Καθαριότητα Αποκομιδή απορριμμάτων Αστική ρύπανση Νερό
Αξιοποίηση ενέργειας Σχέδια ετοιμότητας Αντιπλημμυρική προστασία Ασφάλεια Δάση Αστικό και περιαστικό πράσινο Προστασία χλωρίδας και πανίδας
Στρατηγικός Πολιτικός Σχεδιασμός Οι δείκτες αποτελούν ένα καταλυτικό εργαλείο στα πλαίσια της υλοποίησης του εκάστοτε στρατηγικού πολιτικού σχεδιασμού για τα οικιστικά συστήματα όπως αυτός οριοθετείται από τις κυβερνήσεις τόσο σε κεντρικό όσο και σε τοπικό επίπεδο. Βασικοί στόχοι-πολιτικές ενός στρατηγικού πολιτικού σχεδιασμού που αφορά τον τρόπο και τις διαδικασίες παρακολούθησης των οικισμών είναι: Περιβαλλοντική πολιτική Χωροταξική πολεοδομική χαρτογραφική πολιτική Πολιτιστική κληρονομιά Καθημερινότητα κατοίκων των οικισμών Για την επίτευξη των παραπάνω στόχων χρησιμοποιούνται δείκτες από την περιφερειακή και στατιστική επιστήμη, από τη χωρική ανάλυση, τη βιώσιμη ανάπτυξη και τη Χαρτογραφία. Όλα αυτά τελούν υπό την αίρεση των στόχων που κάθε φορά τίθενται από τις παραπάνω πολιτικές κατευθύνσεις, την πολιτική αντιμετώπισης, την αποτελεσματικότητα και αποδοτικότητα αντιμετώπισης των αναγκών.
Συμπεράσματα Η διαμόρφωση ενός ολοκληρωμένου πλαισίου δεικτών προσαρμοσμένο στην ελληνική πραγματικότητα και στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της θα συνέβαλε στα μέγιστα στην κατεύθυνση μιας εθνικής στρατηγικής για την παρακολούθηση της εξέλιξης των οικιστικών συστημάτων μέσω χρήσης παραγωγής χαρτογραφικών δεδομένων ειδικά μέσα σε συνθήκες έντονης υφεσιακής κατάστασης που σήμερα βιώνουμε τόσο σε οικονομικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο. Μια εθνική στρατηγική για το αστικό περιβάλλον θα επέτρεπε την επίλυση των εν λόγω προβλημάτων με συστηματικό και συνεπή τρόπο μέσω της εφαρμογής πλαισίου που θα στοχεύει στην ενθάρρυνση τοπικών πρωτοβουλιών οι οποίες θα βασίζονται στις βέλτιστες πρακτικές θα προσαρμόζονται σε αυτές και θα αφήνουν στους τοπικούς φορείς την επιλογή στόχων και λύσεων.