ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑΤΟΣ Σελίδα 5 από 10 ΔΙΔΑΓΜΕΝΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Α. Από το κείμενο που σας δίνεται να μεταφράσετε τα αποσπάσματα: «Ἔτι ἐκ τῶν αὐτῶν πάντες ἂν ἐγίνοντο ἀγαθοὶ ἢ κακοί» και «πράττοντες γὰρ τὰ ἐν τοῖς συναλλάγμασι ἐκ τῶν ὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονται». Ακόμα για τους ίδιους λόγους και με τα ίδια μέσα και γεννιέται κάθε αρετή και φθείρεται, και κατά τον ίδιο τρόπο και κάθε τέχνη γιατί από το παίξιμο της κιθάρας γίνονται και οι καλοί και οι κακοί κιθαρίστες. Με ανάλογο τρόπο (γίνονται) και οι οικοδόμοι και όλοι οι υπόλοιποι γιατί χτίζοντας με καλό τρόπο σπίτια, θα γίνουν καλοί οικοδόμοι, (χτίζοντας) όμως με κακό τρόπο (θα γίνουν) κακοί. Γιατί, αν δεν ήταν έτσι (τα πράγματα), καθόλου δε θα χρειαζόταν ο δάσκαλος, αλλά όλοι θα ήταν εκ γενετής καλοί ή κακοί. γιατί κάνοντας όσα συμβαίνουν στη συναλλαγή μας με τους άλλους ανθρώπους γινόμαστε άλλοι δίκαιοι και άλλοι άδικοι, κάνοντας όμως όσα έχουν μέσα τους το στοιχείο του φόβου και συνηθίζοντας να φοβόμαστε ή να έχουμε θάρρος (γινόμαστε) άλλοι ανδρείοι και άλλοι δειλοί. Κατά τον ίδιο τρόπο συμβαίνουν και όσα έχουν σχέση με τις επιθυμίες και την οργή γιατί άλλοι γίνονται σώφρονες και πράοι ενώ άλλοι ασυγκράτητοι και οξύθυμοι, οι πρώτοι με το να συμπεριφέρονται σ αυτές τις περιστάσεις με αυτόν τον συγκεκριμένο τρόπο, και οι άλλοι με τον αντίθετο τρόπο. Και με έναν λόγο από όμοιες ενέργειες διαμορφώνονται τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας. Β1. «Μαρτυρεῖ δὲ... πολιτεία πολιτείας ἀγαθὴ φαύλης»: βασιζόμενοι στο συγκεκριμένο χωρίο να παρουσιάσετε το πρόσθετο επιχείρημα που αντλεί ο Αριστοτέλης από τον χώρο της πόλης προκειμένου να αποδείξει ότι «οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται». Ο Αριστοτέλης, στην προσπάθειά του να προσκομίσει πρόσθετα αποδεικτικά στοιχεία σχετικά με τον επίκτητο χαρακτήρα των ηθικών αρετών παρουσιάζει το νέο του επιχείρημα που αντλεί από τον χώρο της πόλης και συγκεκριμένα αναφέρεται στο έργο των νομοθετών. Ο Σταγειρίτης φιλόσοφος πιστεύει πως τα παραδείγματα ή τα επιχειρήματα που αντλούνται από ζωτικούς χώρους της ανθρώπινης δραστηριότητας, όπως είναι ο χώρος της πολιτικής, είναι πιο κοντά στην καθημερινή εμπειρία και μπορούν έτσι να φωτίζουν καλύτερα την κάθε θεωρητική άποψη. Η αντίληψη αυτή του Αριστοτέλη απηχεί την πραγματικότητα της αρχαίας ελληνικής πόλεως όπου η ατομική ηθική ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με την κοινωνική ηθική της πόλεως. Η αρχαία πόλις ως μια κοινωνία ηθική, αυτάρκης και ελεύθερη έθετε ως στόχο την επίτευξη της ευδαιμονίας των μελών της μέσω της αυτάρκειας που τους
εξασφάλιζε. Άλλωστε ο απώτερος στόχος της πόλεως που ήταν η ευδαιμονία - σύμφωνα με την τελεολογική σκέψη του Αριστοτέλη -ταυτιζόταν απόλυτα με τον ατομικό στόχο του καθενός πολίτη ξεχωριστά και ο τελευταίος μόνο εντός των ορίων της πόλεως μπορούσε να πραγματώσει την ατομική του ευδαιμονία. Το επιχείρημα που φέρνει ως μαρτυρία «Μαρτυρεῖ δὲ» εισάγεται με τον προσθετικό "καί" και αφορά το έργο του νομοθέτη. Ο φιλόσοφος επισημαίνει ότι επιδίωξη κάθε νομοθέτη με την άσκηση του νομοθετικού του λειτουργήματος είναι η ηθική αρτίωση των πολιτών, που επιτυγχάνεται με τον εθισμό τους μέσω των νόμων στην εκδήλωση ηθικά ορθών συμπεριφορών («οἱ γὰρ νομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς»). Στο επιχείρημα αυτό εντοπίζεται και η γενικότερη αντίληψη των αρχαίων Ελλήνων ότι το άτομο δεν λειτουργεί για χάρη του εαυτού του αλλά για χάρη του κοινού καλού. Η προσπάθεια λοιπόν του νομοθέτη να καταστήσει τους πολίτες ενάρετους αποδεικνύει ότι οι ηθικές ιδιότητες δεν ενυπάρχουν στον άνθρωπο από τη στιγμή της γέννησής του αλλά αναπτύσσονται εκ των υστέρων. Διαφορετικά αν οι ηθικές αρετές ήταν έμφυτες, όλες οι ενέργειες των νομοθετών να κάνουν τους πολίτες καλούς θα ήταν μάταιες, αφού όλοι θα γεννιόντουσαν με ή χωρίς αυτές και οποιαδήποτε προσπάθεια δε θα μπορούσε να μεταβάλλει αυτά τα χαρακτηριστικά. Έτσι αποδεικνύεται αφενός ότι οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως και αφετέρου ότι δεν αποκτώνται αλλιώς παρά με τη διαρκή άσκηση και την επανάληψη των ηθικών πράξεων. Συνάγεται λοιπόν εύλογα το συμπέρασμα ότι η ηθική αρετή δεν είναι έμφυτη αλλά επίκτητη ιδιότητα. Ο Αριστοτέλης επισημαίνει ωστόσο ότι κάποιοι νομοθέτες πετυχαίνουν τον στόχο τους και κατορθώνουν να βοηθήσουν τους πολίτες στην άσκηση της αρετής με τον τρόπο που πρέπει, ενώ κάποιοι άλλοι αποτυγχάνουν να ασκήσουν σωστά τους πολίτες στην αρετή «ὅσοι δὲ μὴ εὖ αὐτὸ ποιοῦσιν ἁμαρτάνουσιν». Γι αυτό άλλωστε τα πολιτεύματα διακρίνονται σε καλά και σε λιγότερο καλά «καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτεία πολιτείας ἀγαθὴ φαύλης». Ο φιλόσοφος βέβαια δεν πιστεύει ότι υπάρχουν παντελώς κακά πολιτεύματα, αφού πρωταρχικός στόχος όλων των νομοθετών, και άρα και των πολιτευμάτων μέσα στα οποία δρουν, είναι να κάνουν τους πολίτες ενάρετους ασκώντας τους στην ηθική αρετή, προκειμένου να φτάσουν στον ύψιστο στόχο, την ευδαιμονία. Το κριτήριο διάκρισης των πολιτευμάτων σε καλά και σε λιγότερο καλά αφορά το βαθμό επιτυχίας του έργου των νομοθετών. Ο βαθμός επίτευξης του πρωταρχικού στόχου -ηθική αρτίωση των πολιτών μέσω της επενέργειας των νόμων- καθορίζει και τη συνολική αξία του έργου του νομοθέτη, καθώς και την ποιότητα του πολιτεύματος που αυτός συνέταξε. Κατά τον Σταγειρίτη φιλόσοφο, ένα πολίτευμα θεωρείται λιγότερο ή περισσότερο καλό, λιγότερο ή περισσότερο επιτυχημένο, ανάλογα με τη βοήθεια -μικρή ή μεγάλη- που παρέχει στους πολίτες προκειμένου να φτάσουν στην κατάκτηση της ηθικής αρετής. Το φαύλο πολίτευμα είναι το ανεπαρκές, το οποίο όμως είναι υποφερτά καλό σε σχέση με το εντελώς ανύπαρκτο, αλλά συγκριτικά με το καλό πολίτευμα είναι λιγότερο καλό. Κύριο έργο των νομοθετών επομένως, είναι να κάνουν, με τους νόμους, τους πολίτες Σελίδα 6 από 10
ηθικούς, ενάρετους, να τους σταθεροποιήσουν στο δρόμο της αρετής για να είναι η πολιτεία αγαθή. Β2. Αφού επισημάνετε την ταύτιση της ηθικής με την κοινωνική αρετή να αναπτύξετε τον συλλογισμό με τον οποίο ο Αριστοτέλης καταλήγει στο συμπέρασμα: «Καὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶν ὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονται» και να αναφέρετε το είδος του. Ο Αριστοτέλης αφού συνέδεσε την ηθική αρετή με την πολιτική σε προηγούμενο σημείο του έργου του, επιχειρεί σε αυτό το σημείο να δώσει την κοινωνική διάσταση της ηθικής αρετής. Σκοπός του μάλιστα είναι να καταδείξει ότι η ηθική νοείται μόνο ως κοινωνική αρετή. Η ατομική ηθική, όπως την εννοεί ο Αριστοτέλης, αποκομμένη από τον παράγοντα της κοινωνίας, βρίσκεται στην κατάσταση του δυνάμει. Αντίθετα μέσα από τη συναναστροφή και τη σχέση του ανθρώπου προς τον πλησίον του και την κοινωνία διαπλάθεται το ήθος του και η ηθική του είναι συντονισμένη με το περιβάλλον του ως ἐνεργείᾳ διάθεση. Με τη νέα ηθική διάσταση που δημιουργεί η στροφή του ανθρώπου προς την κοινωνία, αυτός μεταμορφώνεται ως προσωπικότητα ολοκληρωτικά με την ενεργητική στάση του απέναντι στους συμπολίτες του, γιατί με την αναγνώριση των αμοιβαίων δικαιωμάτων και υποχρεώσεών του απέναντί τους, προσαρμόζει το «Εγώ» του και τις αρετές του δυναμικά προς την κοινωνική πραγματικότητα, η οποία αποτελεί και το αντικειμενικό μέτρο σταθμίσεως των δικαιωμάτων και των υποχρεώσεων του ατόμου απέναντι στους άλλους. «Συνάλλαγμα», κατά τον Αριστοτέλη, δε σημαίνει μόνο το «συναλλάττεσθαι» αλλά επιπλέον δηλώνει τις ιδιωτικές σχέσεις των πολιτών. Η καθημερινή ζωή είναι βέβαια ζωή στην κοινωνία και ακριβέστερα στην πολιτικά οργανωμένη κοινωνία. Έχοντας ήδη καταδείξει ότι ο τρόπος άσκησης μιας βάναυσης ή καλής τέχνης, σωστός ή λανθασμένος, καθορίζει και την ποιότητα, θετική ή αρνητική του εθιζόμενου ως τεχνίτη, ο Σταγειρίτης φιλόσοφος εφαρμόζει με αναλογικό τρόπο το συμπέρασμα του συλλογισμού αυτού στο πεδίο της ηθικής δράσης«οὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει» και των ψυχικών καταστάσεων «ὁμοίως δὲ καὶ τὰ περὶ τὰς ἐπιθυμίας ἔχει καὶ τὰ περὶ τὰς ὀργάς». Το πρώτο παράδειγμα που χρησιμοποιεί ο φιλόσοφος προκειμένου να ενισχύσει την άποψή του για τη σημασία της ηθικής πράξης στην απόκτηση της ηθικής αρετής αναφέρεται στις κοινωνικές σχέσεις των ανθρώπων. Ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι μαθαίνουν να συναλλάσσονται, αυτός καθορίζει και την ποιότητα του χαρακτήρα τους ως προς αυτό. Αν μαθαίνουν να είναι δίκαιοι στις συναλλαγές τους, γίνονται δίκαιοι, αν όχι, άδικοι. Η διαμόρφωση του ήθους γίνεται υπόθεση του ίδιου του ανθρώπου, ο οποίος και έχει την ευθύνη των πράξεών του «γινόμεθα οἳ μὲν δίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοι».(1η προκείμενη). Το δεύτερο παράδειγμα αναφέρεται στην αρχή της ανδρείας «πράττοντες δὲ τὰ ἐν τοῖς δεινοῖς καὶ ἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖν οἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοί». Από τη Σελίδα 7 από 10
στάση που τηρεί κάποιος στους κινδύνους διαμορφώνει και τη συμπεριφορά του. Αν, δηλαδή, μαθαίνουν οι άνθρωποι να αντιμετωπίζουν ψύχραιμα και με σθένος τις δυσκολίες, χωρίς βέβαια να αγνοούν τους κινδύνους, γίνονται ανδρείοι, αν όχι δειλοί. Η ανδρεία ορίζεται από τον φιλόσοφο ως «μεσότης περὶ φόβους καὶ θάρρη». Είναι κατεξοχήν ανδρική αρετή και έχει σχέση με το "θυμό". Η αφοβία είναι το κύριο γνώρισμα της αρετής αυτής. Ο φιλόσοφος υπογραμμίζει ότι δεν πρέπει ο άνθρωπος να φοβάται τη φτώχεια, την αρρώστια ούτε καθετί που δεν είναι αποτέλεσμα της ηθικής αναξιότητας του ανθρώπου ή δεν άπτεται της προσωπικής του ευθύνης. Αντίθετα φόβο πρέπει να προκαλεί η απειλή της κατάφωρης παραβίασης των ηθικών αρχών. (2η προκείμενη). Το τρίτο παράδειγμα το έχει αντλήσει ο φιλόσοφος από τον τομέα των επιθυμιών. Με αυτό ο Αριστοτέλης εξηγεί ότι ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι τον ίδιο τον εαυτό τους και μάλιστα τις επιθυμίες τους, καθορίζει τον χαρακτήρα τους. Αν μαθαίνουν να τιθασεύουν και να εκλογικεύουν τις επιθυμίες τους, γίνονται συνετοί, αν όχι ασύδοτοι «ὁμοίως δὲ καὶ τὰ περὶ τὰς ἐπιθυμίας ἔχει... οἳ μὲν γὰρ σώφρονες... γίνονται, οἳ δ ἀκόλαστοι..., οἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ἐν αὐτοῖς ἀναστρέφεσθαι, οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσί.». Το τέταρτο παράδειγμα σχετίζεται με τις παρορμήσεις και τις φυσικές ορμές του ανθρώπου. Έτσι, άλλοι αποδεικνύονται πράοι και άλλοι οργίλοι και οξύθυμοι ανάλογα με τον τρόπο που διαχειρίζονται τα ορμέμφυτά τους «καὶ τὰ περὶ τὰς ὀργάς...πρᾶοι...καὶ ὀργίλοι». (3η προκείμενη). Έχοντας παραθέσει παραδείγματα στις τρεις αυτές προκείμενες του συλλογισμού του, στο σημείο αυτό ο φιλόσοφος διατυπώνει το ακόλουθο συμπέρασμα συνοψίζοντας κατά την προσφιλή του συνήθεια το περιεχόμενο των παραπάνω επισημάνσεών του: τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα, οι μόνιμες ηθικές ποιότητες, δηλαδή οι έξεις, αποκτώνται με την επανάληψη ομοίων ενεργειών ή πράξεων, όμοιες με το νόημα των ομοειδών προς τις έξεις πράξεων. Είναι αυτονόητο βέβαια ότι μεταξύ ἐνεργειῶν και ἕξεων υφίσταται μια διαρκής σχέση αμοιβαίας εξάρτησης και επίδρασης οι ηθικές συμπεριφορές διαμορφώνουν τον ανθρώπινο χαρακτήρα, αλλά και ο ανθρώπινος χαρακτήρας καθορίζει με τη σειρά του το είδος των ηθικών συμπεριφορών που αυτός υιοθετεί κατά τη διάρκεια της ζωής του. Ο συλλογισμός είναι επαγωγικός γιατί μέσα από τα παραδείγματα (ειδικό) καταλήγει στο γενικό συμπέρασμα «Καὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶν ὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονται». Γι αυτό πρέπει οι ενέργειες του ανθρώπου να έχουν συγκεκριμένη ποιότητα. Εφόσον οι έξεις δημιουργούνται από τις αντίστοιχες ενέργειες, ιδιαίτερη έμφαση πρέπει να δοθεί στην παιδεία για την κατάκτηση της ηθικής αρετής «Διὸ δεῖ τὰς ἐνεργείας ποιὰς ἀποδιδόναι κατὰ γὰρ τὰς τούτων διαφορὰς ἀκολουθοῦσιν αἱ ἕξεις». Σελίδα 8 από 10
Β3. Να αναφέρετε σε ποια μέρη διακρίνεται η ανθρώπινη ψυχή σύμφωνα με τον Αριστοτέλη και ποιο είδος ανθρώπινης αρετής αντιστοιχεί στο καθένα από αυτά. Βλ. σχολικό βιβλίο, σελ. 152 («Πριν απ όλα όμως ο Αριστοτέλης κατέληξε να διακρίνει τις ανθρώπινες αρετές σε ηθικές και διανοητικές») Β4α). Να γράψετε από ένα ομόρριζο στα νέα ελληνικά (απλό ή σύνθετο) χρησιμοποιώντας τα θέματα του ρήματος «φέρω» που ακολουθούν. φωρ-:φωριαμός οισ-:οισοφάγος φορ-:φόρεμα ενεκ-:διένεξη φερ -:φερέγγυος β). Να γράψετε από ένα συνώνυμο της αρχαίας ελληνικής για τις παρακάτω λέξεις: μαρτυρεῖ, ποιοῦσιν, φαύλης, φοβεῖσθαι, ἀκολουθοῦσιν. μαρτυρεῖ: ὁμολογεῖ, βεβαιοῖ ποιοῦσιν: πράττουσι(ν), δρῶσι(ν) φαύλης: ἀχρείας, κακῆς, αἰσχρᾶς φοβεῖσθαι: ὀκνεῖν, δεδοικέναι, ὀρρωδεῖν ἀκολουθοῦσιν :ἕπονται ΑΔΙΔΑΚΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Γ1. Να μεταφράσετε το κείμενο που σας δίνεται. Τέτοια, αφού είπε, έθεσε σε ψηφοφορία το ζήτημα στην εκκλησία των Λακεδαιμονίων ο ίδιος, επειδή ήταν έφορος. Και είπε ότι δεν μπορεί να διακρίνει τη βοή, ποια δηλαδή είναι μεγαλύτερη (γιατί αποφασίζουν με βοή και όχι με ψήφο), αλλά επειδή ήθελε να τους εξωθήσει περισσότερο στον πόλεμο, αφού παρουσιάσουν φανερά τη γνώμη τους, είπε: «όποιος από εσάς, Λακεδαιμόνιοι, νομίζει ότι έχουν παραβιαστεί οι συνθήκες ειρήνης και ότι οι Αθηναίοι αδικούν, να μετακινηθεί σε εκείνο το σημείο», δείχνοντας σε αυτούς κάποιο μέρος, «και όποιος νομίζει ότι δεν έχουν παραβιαστεί στο άλλο μέρος». Σηκώθηκαν και χωρίστηκαν στα δύο και ήταν πολύ περισσότεροι εκείνοι οι οποίοι νόμιζαν ότι οι συνθήκες έχουν παραβιαστεί. Αφού προσκάλεσαν και τους συμμάχους, είπαν ότι αυτοί θεωρούν ότι οι Αθηναίοι αδικούν και ότι θέλουν, αφού καλέσουν και όλους τους συμμάχους, να θέσουν σε ψηφοφορία (το θέμα), για να κάνουν τον πόλεμο, αφού αποφασίσουν από κοινού, αν φανεί καλό (να πολεμήσουν). Σελίδα 9 από 10
Γ2. Για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου να γράψετε τον τύπο που σας ζητείται: ψήφῳ: την κλητική του ίδιου αριθμού: (ὦ) ψῆφε μείζων: τον ίδιο τύπο στον υπερθετικό βαθμό: μεγίστη μᾶλλον: τον θετικό βαθμό του επιρρήματος: μάλα ὅτῳ: την ονομαστική πληθυντικού αριθμού του ουδετέρου γένους: ἅτινα, ἅττα πάντας: τη δοτική πληθυντικού αριθμού του θηλυκού γένους: ταῖς πάσαις ἐπεψήφιζεν: το γ ενικό πρόσωπο της οριστικής του μέλλοντα στην ίδια φωνή: ἐπιψηφιεῖ διαγιγνώσκειν: το β ενικό πρόσωπο της προστακτικής του αορίστου β στην ίδια φωνή: διάγνωθι ὁρμῆσαι: τον ίδιο τύπο στον ενεστώτα: ὁρμᾶν βούλεσθαι: το α πληθυντικό υποτακτικής παθητικού αορίστου: βουληθῶμεν ἀναστάντες: το β πληθυντ. ευκτικής αορίστου β στην ίδια φωνή: ἀνασταίητε/-αῖτε Γ3. α) Να χαρακτηριστούν συντακτικά οι παρακάτω όροι και να αναφέρετε ποιον όρο προσδιορίζουν: ὢν, βοῇ, ἐς τὸ πολεμεῖν, ὑμῶν, αὐτοῖς. ὢν: αιτιολογική μετοχή, συνημμένη στο ενν. υποκείμενο του ρήματος οὗτος βοῇ: δοτική ως επιρρηματικός προσδιορισμός του τρόπου στο κρίνουσι ἐς τὸ πολεμεῖν: εμπρόθετος προσδιορισμός του σκοπού στο απαρέμφατο ὁρμῆσαι ὑμῶν: γενική διαιρετική στο ὃτῳ αὐτοῖς: έμμεσο αντικείμενο στη μετοχή δείξας β) «ὅτῳ μὲν ὑμῶν, ὦ Λακεδαιμόνιοι, δοκοῦσι λελύσθαι αἱ σπονδαὶ καὶ οἱ Ἀθηναῖοι ἀδικεῖν, ἀναστήτω ἐς ἐκεῖνο τὸ χωρίον»: να μετατρέψετε τον ευθύ λόγο σε πλάγιο με εξάρτηση από τη φράση «Οὗτος ἐκέλευσεν» Οὗτος ἐκέλευσεν ὃτῳ μέν τῶν Λακεδαιμονίων δοκοῖεν λελύσθαι αἱ σπονδαὶ καὶ οἱ Ἀθηναῖοι ἀδικεῖν, ἀναστῆναι ἐς ἐκεῖνο τὸ χωρίον. Σελίδα 10 από 10