ΕΛΕΝΗ Γιώργος Σεφέρης Θέμα και περιεχόμενο Το ποίημα έχει ως θέμα την εξαπάτηση των ανθρώπων από τα πολεμικά ιδανικά. Ο χαρακτήρας του ποιήματος είναι αντιπολεμικός: σε κανένα σημείο δεν επαινούνται η γενναιότητα, η παλικαριά και άλλες πολεμικές αρετές, οι υψηλοί στόχοι, η δόξα κ.ά. Αντίθετα, διεκτραγωδούνται τα δεινά και η φρίκη του πολέμου, προβάλλεται το κόστος του σε ανθρώπινες ζωές και η οδύνη των επιζώντων κυρίως όμως υπογραμμίζεται η εξαπάτηση των ανθρώπων, επειδή τα αίτια και οι υψηλοί στόχοι που προβάλλονται για την έκρηξη ενός πολέμου αποδεικνύονται δόλια, απατηλά και στην ουσία σχεδόν ανύπαρκτα. Το μυθικό υπόστρωμα του ποιήματος Ο Σεφέρης δουλεύει το ποίημά του πάνω στο μύθο της αρχαίας Ελένης. Δε στηρίζεται όμως στην ομηρική εκδοχή αλλά σ' εκείνη που δίνει ο Ευριπίδης στην ομώνυμη τραγωδία του. Γι' αυτό και παραθέτει πριν από το ποίημα ως μότο (=απόφθεγμα ή ρητό που τοποθετείται μεταξύ τίτλου και κειμένου) τρία αποσπάσματα από την Ελένη του Ευριπίδη, στα οποία ανατρέπεται η ομηρική εκδοχή του μύθου και προβάλλεται εκείνη του Ευριπίδη. Η Ελένη 1. Η ομηρική Ελένη: σύμφωνα με τον Όμηρο, ο Πάρης, ο γιος του βασιλιά της Τροίας Πρίαμου, ορίστηκε κάποτε από το Δία να κρίνει ποια από τις τρεις θεές ήταν η ωραιότερη: η Ήρα, η Αθηνά ή η Αφροδίτη. Αυτός έδωσε το βραβείο της ομορφιάς στην Αφροδίτη, που του υποσχέθηκε κρυφά ότι θα τον βοηθήσει να κατακτήσει την πιο όμορφη γυναίκα του κόσμου. Έτσι, ο Πάρης έκλεψε την Ελένη, γυναίκα του βασιλιά της Σπάρτης Μενέλαου, και την πήρε μαζί του στην Τροία. Αυτή την προσβολή δεν μπόρεσε να την ανεχτεί ο Μενέλαος και, για να αποκαταστήσει την τιμή του, ζήτησε από τον αδερφό του Αγαμέμνονα, βασιλιά των Μυκηνών, να τον βοηθήσει να πάρει πίσω τη γυναίκα του. Έτσι, οργανώθηκε μια πανελλήνια εκστρατεία, πήγαν οι Έλληνες στην Τροία, πολέμησαν δέκα χρόνια, την κυρίεψαν και πήραν πίσω την Ελένη. 1 2. Η εκδοχή του Ευριπίδη: ο Ευριπίδης στην τραγωδία του Ελένη δίνει διαφορετική εκδοχή του μύθου. Σύμφωνα με αυτήν, η Ήρα, θυμωμένη με τον Πάρη, που προτίμησε την Αφροδίτη και όχι την ίδια, θέλησε να τον εκδικηθεί. Και καθώς αυτός ταξίδευε με την Ελένη για την Τροία, η Ήρα έπλασε ένα ομοίωμα της Ελένης, το έβαλε στην αγκαλιά του Πάρη και στη συνέχεια πήρε την αληθινή Ελένη και την έστειλε με τον Ερμή στην Αίγυπτο. Εκεί την εμπιστεύτηκε στο βασιλιά Πρωτέα και την άφησε να περιμένει, ώσπου να τελειώσει ο Τρωικός πόλεμος και να γυρίσει ο Μενέλαος να την πάρει. Έτσι, στην Τροία έφτασε το είδωλο της Ελένης και οι Έλληνες πολεμούσαν δέκα χρόνια για μια ψεύτικη Ελένη. Αυτή η πράξη της Ήρας δεν είναι ανήθικη ή παράνομη για μια θεά, όπως θα ήταν για τα μέτρα της ανθρώπινης δικαιοσύνης. Εξάλλου, και στην Ιλιάδα η συμπεριφορά των θεών δεν ακολουθεί και τόσο πιστά τους ηθικούς κανόνες (ενώ στην Οδύσσεια είναι διαφορετική). Ο Τεύκρος Ο Τεύκρος ήταν ο πιο φημισμένος τοξότης του Τρωικού πολέμου. 0 αδερφός του, ο Αίαντας ο Τελαμώνιος, αυτοκτόνησε, επειδή οι Αχαιοί δεν του έδωσαν ως αριστείο αντρείας τα όπλα του νεκρού Αχιλλέα. Όταν τελείωσε ο πόλεμος και ο Τεύκρος γύρισε στην πατρίδα του, στο νησί Σαλαμίνα, ο πατέρας του Τελαμώνας δεν τον δέχτηκε, γιατί έκρινε ότι δε στάθηκε στο πλευρό του αδερφού του και σχεδόν τον θεώρησε υπεύθυνο για την αυτοκτονία εκείνου. Τότε ο
Τεύκρος, ακολουθώντας ένα χρησμό του Απόλλωνα, ο οποίος ήταν ο προστάτης του, πήγε στην Κύπρο και εκεί ίδρυσε μια πόλη, που την ονόμασε Σαλαμίνα, για να θυμάται την πατρίδα του. Αυτή είναι, ως εδώ, η προσωπική ιστορία του Τεύκρου, όπως τη δίνει ο αρχαίος μύθος. - Ο Τεύκρος, ταξιδεύοντας για την Κύπρο, πέρασε από την Αίγυπτο. Εκεί συνάντησε την Ελένη, που του αποκάλυψε ότι οι Έλληνες πολεμούσαν στην Τροία επί δέκα χρόνια για το ομοίωμά της και όχι για την ίδια. Έπρεπε λοιπόν ο Τεύκρος να περάσει από εκεί, για να μάθει την αλήθεια ως προς τη ματαιότητα του πολέμου που είχε τόσο τραγικά γι' αυτόν αποτελέσματα. Έτσι δικαιολογείται η παρουσία του Τεύκρου στην Αίγυπτο σύμφωνα με όσα δίνει ο Ευριπίδης στην τραγωδία Ελένη. Οι ιστορικοί συσχετισμοί Ο ποιητής αναφέρεται στην εποχή του Τρωικού πολέμου, γιατί η δική του εποχή παρουσιάζει κάποιες αναλογίες με εκείνη του τρωικού μύθου. Όσο κρατούσε ο Δεύτερος Παγκόσμιος πόλεμος, οι Άγγλοι διακήρυσσαν ότι πολεμούν για την ελευθερία, για την ανθρωπιά, για την αυτοδιάθεση των λαών όμως τη χρονιά που δημοσιεύεται το ποίημα, εννέα χρόνια μετά τη λήξη του πολέμου, εξακολουθούν να κρατούν την Κύπρο σκλαβωμένη, ενώ οι Έλληνες είναι έτοιμοι να ξαναπολεμήσουν, τώρα κατά των Άγγλων, για τα ίδια ιδανικά. Ο ποιητής λοιπόν αναρωτιέται: για ποιο λόγο χύθηκε τόσο αίμα; Ποιο νόημα είχαν τόσες θυσίες; Μήπως όλα ήταν μια απάτη; Αυτοί που ήταν συμπολεμιστές μας σ' εκείνο τον πόλεμο απαρνιούνται τώρα το δίκαιο αίτημα της απελευθέρωσης της Κύπρου. Μάταια λοιπόν πολεμήσαμε για τα ιδανικά της ελευθερίας; Η ταύτιση ποιητή-τεύκρου Ο τόπος (η Κύπρος) και ο χρόνος (η νύχτα) θέτουν σε κίνηση τη μνήμη και τις σκέψεις του ποιητή και τον οδηγούν στην ταύτισή του με τον Τεύκρο και γι' αυτή τη διεργασία στέκεται αφορμή ένα εξωτερικό αίτιο, το αηδόνι. Μια νύχτα λοιπόν ξαγρύπνιας ο ποιητής κάνει αναδρομή στο παρελθόν του. Σκέφτεται πως έχει γυρίσει τον κόσμο και έχει ζήσει έντονα όλα τα σημαντικά γεγονότα του καιρού του. Τώρα βρίσκεται στην Κύπρο, στον τόπο στον οποίο έφτασε κάποτε και ο Τεύκρος, φορτωμένος με τις εμπειρίες μιας πολυκύμαντης ζωής, για να ιδρύσει τη Σαλαμίνα. Αυτοί οι συνειρμοί οδηγούν το Σεφέρη στην ταύτισή του με τον ήρωα της Τροίας. Το εξωτερικό αίτιο που θέτει σε λειτουργία τη μνήμη του ποιητή είναι το νυχτερινό κελάηδημα των πολλών αηδονιών, τα οποία δεν τον αφήνουν να κοιμηθεί. Έτσι, ο Τεύκρος (= ο ποιητής) αρχίζει να μιλάει στο αηδόνι. Όλα αυτά τα σχετικά με τα αηδόνια αποτελούν ένα θαυμάσιο ποιητικό εύρημα για το ξεκίνημα του ποιήματος (το εσωτερικό αίτιο της παραπάνω διεργασίας είναι βέβαια το σφίξιμο που έχει στην ψυχή του ο ποιητής για το δράμα της Κύπρου). Σε όλο το ποίημα πίσω από τον Τεύκρο βρίσκεται ο ποιητής. Αυτό φαίνεται πιο καθαρά στα ακόλουθα σημεία: Στον πρώτο στίχο του ποιήματος διακρίνουμε τον ποιητή, που βρίσκεται στις Πλάτρες. Στους στίχους 6-7 δεν είναι μόνο ο Τεύκρος αλλά και ο Σεφέρης που προσπαθεί να ξαναφέρει στη μνήμη αγαπημένα του πρόσωπα που χάθηκαν στους πολέμους. Και ο ποιητής έζησε τη ζωή του ακούγοντας ονόματα πρωτάκουστα: καινούριους τόπους, καινούριες τρέλες των ανθρώπων (στ. 11-12). Και πίσω από το στίχο 22 βρίσκεται ο ποιητής, γιατί και η δική του μοίρα είναι ίδια με εκείνη του Τεύκρου. Στο στίχο 42 είναι καθαρός ο υπαινιγμός για το Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο και για τη Μικρασιατική καταστροφή, που αποτελούν βιώματα του ποιητή. Τέλος, οι στοχασμοί για την απάτη του πολέμου δεν ανήκουν βέβαια στον Τεύκρο αλλά στον ποιητή. 2
Το αηδόνι Το αηδόνι, η αφορμή που κινητοποιεί τη μνήμη του ποιητή, επανέρχεται συχνά από την αρχή ως το τέλος του ποιήματος συνοδευόμενο από διάφορους προσδιορισμούς και ιδιότητες. Έτσι αυτό: είναι ντροπαλό (στ. 2): κελαηδάει κρυμμένο στο φύλλωμα των δέντρων και κυρίως τη νύχτα δωρίζει τη μουσική δροσιά του δάσους... (στ. 3): η βασική ιδιότητα του αηδονιού, το κελάηδημα, δημιουργεί στην ψυχή μας, όταν βρισκόμαστε στο δάσος, ένα ευχάριστο συναίσθημα, ανάλογο με εκείνο που νιώθουμε με τη δροσιά του δάσους έχει τυφλή φωνή (στ. 6): το κελάηδημά του ακούγεται μέσα στη νύχτα, χωρίς να φαίνεται το ίδιο το πουλί ψηλαφεί μέσα στη νυχτωμένη μνήμη... (στ. 6): ακούγοντας κανείς το κελάηδημα του αηδονιού προσπαθεί να ανασύρει από τη μνήμη του παλιές μισοσβησμένες και θολές παραστάσεις είναι ποιητάρης (στ. 23), σαν τους Κύπριους λαϊκούς ριμαδόρους, που απαγγέλλουν ή τραγουδούν τους στίχους τους δημόσια είναι δακρυσμένο (στ. 54): είναι λυπημένο, ύστερα από όσα αναφέρθηκαν για τη ματαιότητα και για τα δεινά του πολέμου. Ελεύθερη απόδοση της πρώτης στροφής Το κελάηδημα του αηδονιού ακούγεται μέσα στη νύχτα, χωρίς να φαίνεται το ίδιο το πουλί καθώς αυτό κρατάει ξάγρυπνο τον Τεύκρο (= τον ποιητή), εκείνος προσπαθεί να ανιχνεύσει στη μνήμη του κάποιες ξεθωριασμένες και θολές παραστάσεις, που έχουν καταγραφεί σ' αυτήν από πολύ παλιά, καθώς και κάποια βιώματα και κάποιες εμπειρίες: να θυμηθεί τα βήματα και τις χειρονομίες ανθρώπων του παρελθόντος ή, ακόμα πιο πολύ, τις εκδηλώσεις της αγάπης τους μια από αυτές τις εικόνες, πολύ έντονη, είναι εκείνη των γυναικών της Τροίας, που τις έσερναν οι νικητές, για να τις πάρουν σκλάβες, ενώ αυτές αντιστέκονταν αναστατωμένες για την πικρή τους μοίρα και εξαγριωμένες. 3 Καινούριοι τόποι, καινούριες τρέλες Στους στίχους 11 και 12 μιλάει ο Τεύκρος και πίσω του υπάρχει ο ποιητής (ο Τεύκρος είναι το προσωπείο του ποιητή). Έτσι, και για τον Τεύκρο και για τον ποιητή είναι παρόμοια τα πρωτάκουστα ονόματα για καινούριους τόπους και για καινούριες τρέλες των ανθρώπων ή των θεών: α. Ο Τεύκρος: πήγε στα μέρη της Τροίας, έλαβε μέρος στο δεκάχρονο φονικό πόλεμο γύρω από αυτή και γνώρισε τις επεμβάσεις των θεών με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο (π.χ. η Αφροδίτη βοήθησε τον Πάρη να κλέψει την Ελένη, η Ήρα έβαλε στη θέση της Ελένης ένα είδωλο κ.ά.) έζησε την αδικία που έγινε σε βάρος του αδερφού του, του Αίαντα, εξαιτίας του Οδυσσέα και στη συνέχεια την παράνοια και την αυτοκτονία του μετά την επιστροφή του από την Τροία διώχτηκε από την πατρίδα του Σαλαμίνα, επειδή δεν έδειξε τη συμπαράσταση που έπρεπε στον αδερφό του ύστερα από χρησμό του Απόλλωνα εγκαταστάθηκε για πάντα στη μακρινή Κύπρο. β. Ο ποιητής: μικρός έφυγε από την πατρίδα του, τη Σμύρνη, και πήγε στην Αθήνα
έζησε τη ζωή του γνωρίζοντας πολλούς άλλους τόπους και ζώντας μακριά από τη χώρα του για σπουδές αλλά και λόγω των επαγγελματικών υποχρεώσεων που είχε ως διπλωμάτης και λόγω του πολέμου έζησε τον Πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο, το δράμα της Μικρασιατικής καταστροφής, το Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο, τον Εμφύλιο στην Ελλάδα. Ο προσδιορισμός του χρόνου Στους στίχους 14-16 οριοθετείται ο χρόνος της πορείας της μοίρας τόσο του Τεύκρου (μυθολογία), όσο και του ποιητή (σύγχρονη ιστορία): α. Η κακή πορεία της μοίρας του Τεύκρου αρχίζει από το στερνό σπαθί του ενός από τους δύο Αίαντες του Τρωικού πολέμου, του αδερφού του, του Αίαντα του Τελαμώνιου (ο άλλος ήταν ο Αίαντας ο Λοκρός, ο γιος του Οιλέα): από τότε δηλαδή που ο αδερφός του χρησιμοποίησε για τελευταία φορά το σπαθί του αυτοκτονώντας, γεγονός που στάθηκε αιτία να τον διώξει ο πατέρας του από τη Σαλαμίνα. Αυτό λοιπόν το σπαθί σημάδεψε τη ζωή του και στάθηκε η αρχή των συμφορών του, ενώ η άλλη Σαλαμίνα (η Σαλαμίνα της Κύπρου) ήταν η κατάληξη των περιπετειών του, ο τόπος της οριστικής του εγκατάστασης. β. Για τον ποιητή το στερνό σπαθί ενός Αίαντα είναι το τέλος του Δεύτερου Παγκόσμιου πολέμου, ενώ η άλλη Σαλαμίνα είναι ο αγώνας που πρόκειται να αρχίσουν οι Κύπριοι εναντίον των Άγγλων για την ανεξαρτησία του νησιού τους. Ήταν μοιραίο για τον ποιητή να βρεθεί και αυτός στην Κύπρο, όπως ο Τεύκρος. Το φεγγάρι Ο ποιητής στους στίχους 16-17 παρομοιάζει το φεγγάρι με την Αφροδίτη, επειδή η θεά αυτή, σύμφωνα με το μύθο για τη γέννησή της, αναδύθηκε από τον αφρό της θάλασσας και τα κύματα την έφεραν στην Πάφο της Κύπρου. Έτσι και το φεγγάρι ανατέλλει από τη θάλασσα σαν την Αναδυομένη Αφροδίτη. Ο Τεύκρος, παίρνοντας αφορμή από το φεγγάρι, που με το φως του αλλάζει τη μορφή της πλάσης (όλα τ' αλλάζει), αναρωτιέται πού είν' η αλήθεια (στ. 19-20). Το φως του φεγγαριού δίνει μια ψεύτικη εικόνα της πραγματικότητας, γιατί μέσα στο μισόφωτο και στις σκιές παραποιεί τα χρώματα, τα σχήματα και τους όγκους και μας παραπλανά, ενώ τη νύχτα στον ουράνιο χώρο με το φως του, που είναι εντονότερο από το φως των άλλων ουράνιων σωμάτων, καλύπτει τη λάμψη εκείνων και μας δίνει την εντύπωση ότι αυτά δεν υπάρχουν. Το φεγγάρι λοιπόν, που παραποιεί την αληθινή όψη των πραγμάτων, κάνει το Τεύκρο (= τον ποιητή) να αναρωτηθεί πού βρίσκεται η αλήθεια, ποια είναι η πραγματικότητα, και του θυμίζει συνειρμικά την προσωπική του ιστορία. Έτσι, μας εισάγει ο ποιητής στο θέμα του δόλου και της απάτης, το οποίο θα αναπτυχτεί στη συνέχεια. 4 Ο Τοξότης Ο Τοξότης (με κεφαλαίο το αρχικό) είναι ο γνωστός αστερισμός και αυτός φέρνει συνειρμικά στο νου του Τεύκρου την ιδιότητα που είχε ως πολεμιστής: ήταν και αυτός τοξότης και βέβαια η πιο εύστοχη λέξη που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για την αποτυχία του είναι το ρήμα ξαστοχώ (αυτός, ο τοξότης, στη ζωή του δε βρήκε το στόχο, έχει αποτύχει). Ο Τεύκρος λοιπόν, ο πιο σπουδαίος τοξότης στον Τρωικό πόλεμο, τώρα έχει αποσυρθεί εδώ, Ο ποιητής, πάλι, ανήκει στην άτυχη γενιά που έζησε μέσα σε πολέμους, σε θανάτους, σε καταστροφές, σε προσφυγιές. Αυτό είναι το συμβολικό νόημα του στίχου 22 (το ριζικό μου ενός ανθρώπου που ξαστόχησε), τόσο σχετικά με τον Τεύκρο όσο και σχετικά με τον ποιητή.
Η απάτη με την Ελένη Την ιδιότητα του φεγγαριού να δίνει απατηλή εικόνα της πραγματικότητας ο ποιητής την εκμεταλλεύεται, για να μας οδηγήσει συνειρμικά και με την παρομοίωση (σαν και μια τέτοια νύχτα) στην εξαπάτηση των Ελλήνων πολεμιστών της Τροίας (στ. 16 κ.ε.). Μια τέτοια νύχτα με φεγγαρόφωτο, σαν την αποψινή, σ' έναν άλλο τόπο, στην Αίγυπτο, άκουσαν το αηδόνι οι σκλάβες Σπαρτιάτισσες που αποτελούσαν τη συνοδεία της βασίλισσάς τους και άρχισαν να θρηνούν, προφανώς γιατί ζούσαν μακριά από την πατρίδα τους. Ανάμεσά τους βρισκόταν η πραγματική Ελένη, αυτή για την οποία νόμιζαν οι Έλληνες ότι πολεμούσαν δέκα χρόνια στην Τροία. Έτσι, από το φεγγάρι, που δίνει την απατηλή όψη στα πράγματα, οδηγείται ο λόγος αναλογικά σε μια παρόμοια νύχτα, στην οποία αποκαλύφτηκε η μεγάλη απάτη, η σχετική με την Ελένη. Η περιγραφή της Ελένης Ο Όμηρος δε δίνει κανένα περιγραφικό στοιχείο για την Ελένη, αλλά αφήνει απλώς τους γέροντες της Τροίας να εκφράσουν το θαυμασμό τους γι' αυτήν. Και αυτό το κάνει, για να πλάσει ο καθένας με τη φαντασία του και με τα δικά του κριτήρια ομορφιάς τη μορφή αυτής της γυναίκας με την εκθαμβωτική ομορφιά και για να την κρατήσει στο χώρο του μύθου. Αν υπέκυπτε στον πειρασμό να μιλήσει για μάτια, για μαλλιά και για άλλες λεπτομέρειες, θα την κατέβαζε στο πεζό επίπεδο μιας καθημερινής γυναίκας. Όμως ο Τεύκρος (= ο ποιητής) είναι υποχρεωμένος να περιγράψει την Ελένη, και μάλιστα πολύ λεπτομερειακά και παραστατικά, για να μας πείσει ότι αυτή ήταν η πραγματική, για να φέρει ολοζώντανη την εικόνα της μπροστά μας και έτσι να αποκαλυφτεί όλη η απάτη των θεών, να καταδειχτεί πειστικά ότι ο Πάρης, μ' έναν ίσκιο πλάγιαζε σα να ήταν πλάσμα ατόφιο. Το πρότυπο της γυναικείας ομορφιάς Στην περιγραφή του Τεύκρου (= του ποιητή) δίνονται κάποια στοιχεία, που συνιστούν το πρότυπο της γυναικείας ομορφιάς στα ομηρικά χρόνια. Τα χαρακτηριστικά λοιπόν της όμορφης γυναίκας εκείνων των χρόνων είναι: o το πλούσιο στήθος (με το βαθύ στηθόδεσμο) o τα λαμπερά μαλλιά (τον ήλιο στα μαλλιά) o το υψηλό ανάστημα o οι ωραίες καμπύλες στους ώμους, στους μηρούς και στα γόνατα, με τις αντίστοιχες φωτοσκιάσεις (ίσκιοι και χαμόγελα παντού) o η ωραία και λαμπερή επιδερμίδα (ζωντανό δέρμα) o τα ωραία μάτια με τα μεγάλα ματόφυλλα (τα μάτια με τα μεγάλα βλέφαρα). 5 Η πραγματική Ελένη Για να βεβαιωθεί ο Τεύκρος αναντίρρητα ότι η πραγματική Ελένη είναι αυτή που συνάντησε στην Αίγυπτο, χρησιμοποιούνται από τον ποιητή κάποιες λέξεις, φράσεις και εκφραστικοί τρόποι (στ. 28-37). Τα στοιχεία αυτά είναι τα ακόλουθα: η παράθεση πολλών τοπικών προσδιορισμών: εκεί - στα χείλια της ερήμου - εκεί -στην όχθη ενός Δέλτα η χρήση τη αφής και της ακοής: την άγγιξα - μου μίλησε η μεταφορά: στα χείλια της ερήμου (= στην άκρη της ερήμου) οι επαναλήψεις: ήταν εκεί, ήταν εκεί η επαναφορά: δεν είν' αλήθεια, δεν είν' αλήθεια ο δραματικός μονόλογο ς: δεν είν' αλήθεια... Τροία
η επίμονη και έντονη άρνηση της Ελένης: δεν είναι... - δεν είναι.. - δεν μπήκα -ποτέ δεν πάτησα - φώναζε η λεπτομερειακή και παραστατική περιγραφή του κάλλους της Ελένης: με το βαθύ... βλέφαρα (με τονισμό της «ζωντανής» επιδερμίδας). Σεφέρης και Στησίχορος Ο Σεφέρης παρουσιάζει την Ελένη να διαμαρτύρεται έντονα και να ισχυρίζεται ότι ποτέ δεν πήγε στην Τροία και παραθέτει τα (υποθετικά) λόγια της αυτούσια, σε έμμεσο ευθύ λόγο. Σ αυτό το σημείο ο ποιητής αντλεί την έμπνευσή του από τον αρχαίο λυρικό ποιητή (της χορικής ποίησης) Στησίχορο (7ος-6ος αι. π.χ.), σχεδόν μεταφράζοντας τους αρχαίους στίχους. Ο Στησίχορος απευθύνεται στην Ελένη σε β' πρόσωπο λέγοντας: Δεν είναι αληθινή αυτή η ιστορία ούτε μπήκες στα καλοφτιαγμένα πλοία ούτε έφτασες στα Πέργαμα, την ακρόπολη της Τροίας. Και ο Σεφέρης βάζει την Ελένη να λέει στον Τεύκρο: «Δεν μπήκα στο γαλαζόπλωρο καράβι. Ποτέ δεν πάτησα την αντρειωμένη Τροία.» Σύμφωνα με όσα μας πληροφορούν αρχαίοι συγγραφείς, κυρίως ο Πλάτωνας και ο Ισοκράτης, ο ποιητής Στησίχορος έγραψε ένα ποίημα για την Ελένη, στο οποίο την κακολογούσε και γι αυτή τη «βλασφημία» του τιμωρήθηκε με τύφλωση (είναι άγνωστο ποιο ήταν το περιεχόμενο της κακηγορίας). Γι' αυτό στη συνέχεια έγραψε ένα άλλο ποίημα, στο οποίο ανασκεύαζε όσα είχε γράψει στο πρώτο, πλέκοντας το εγκώμιο της Ελένης, και έτσι εξιλεώθηκε και ξαναβρήκε το φως του. Αυτό το δεύτερο ποίημα είναι η περίφημη για τους αρχαίους Παλινωδία, από την οποία προέρχονται οι τρεις στίχοι. 6 Η συνειδητοποίηση της απάτης - Συναισθήματα Ο Τεύκρος συνειδητοποιεί ότι τόσο αυτός όσο και οι συμπολεμιστές του στην Τροία έπεσαν θύματα μιας απάτης, που είχε σκηνοθετηθεί τέλεια από τους θεούς, και αυτό του δημιουργεί ορισμένα συναισθήματα. Μπροστά λοιπόν σ' αυτή την αποκάλυψη νιώθει αρχικά απορία και έκπληξη (στ. 37) και στη συνέχεια (στ. 38-41) απογοήτευση, πικρία και αγανάχτηση αισθάνεται προδομένος, καθώς διαπιστώνει ότι όλη του η ζωή στήθηκε επάνω σε ένα ψέμα - και βέβαια είναι φυσικό να κλονίζεται η πίστη του στους θεούς. Αλλά και ο ποιητής, ταυτισμένος με τον Τεύκρο, δοκιμάζει και αυτός τα ίδια συναισθήματα, γιατί τα ιδανικά της ελευθερίας, της δικαιοσύνης, της ανθρωπιάς, για τα οποία πάλεψαν οι άνθρωποι στη διάρκεια του Δεύτερου Παγκόσμιου πολέμου (στο πλευρό των Άγγλων) ήταν απατηλά. Απόδειξη γι αυτό αποτελεί η Κύπρος, που είναι ακόμη σκλαβωμένη στους ίδιους τους Άγγλους και έτοιμη να αρχίσει νέους αγώνες, με άγνωστο αποτέλεσμα. Μπροστά λοιπόν σ' αυτή την αποκάλυψη ο ποιητής νιώθει απογοήτευση, πικρία και αγανάχτηση (στ. 37-41). Η Κύπρος προσαρτήθηκε στους Άγγλους στις 5/10/1914. Αρχικά, οι Έλληνες της Κύπρου είδαν με ευχαρίστηση την αλλαγή, καθώς τερματιζόταν η τουρκική οθωμανική κακοδιοίκηση. Από την πρώτη στιγμή γεννήθηκαν ελπίδες ότι οι Άγγλοι θα παραχωρούσαν τελικά την Κύπρο στην Ελλάδα ελπίδα που όμως αποδείχτηκε ουτοπική. Το 1955 ξεκινά ο αγώνας της Ε.Ο.Κ.Α. (Εθνική Οργάνωση Κυπρίων Αγωνιστών), με πολιτικό αρχηγό τον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο (και μετέπειτα Πρόεδρο της Κυπριακής Δημοκρατίας-1960-1977), για την απελευθέρωση του νησιού από τους
Άγγλους και την ένωση με την Ελλάδα. Ο αγώνας κατέληξε σε μια ψευδεπίγραφη ανεξαρτησία το 1960. Ο απολογισμός του πολέμου Στους στίχους 42-50 παρουσιάζεται ποιητικά ο τραγικός απολογισμός του κόστους που είχε σε ανθρώπινες ζωές ο Τρωικός πόλεμος. Για την παραστατική παρουσίαση αυτού του απολογισμού ο ποιητής επιλέγει μερικά εκφραστικά μέσα, που έχουν κάποια λειτουργία και πετυχαίνουν κάποιο αισθητικό αποτέλεσμα: α. 0 Τεύκρος (= ο ποιητής) ξεκινάει με μια διαπίστωση (μεγάλος πόνος είχε πέσει στην Ελλάδα), την οποία στη συνέχεια αναλύει χρησιμοποιώντας: μεταφορές: τόσα κορμιά ριγμένα στα σαγόνια της θάλασσας, στα σαγόνια της γης (τόσα παλικάρια τα «έφαγε» η θάλασσα και το χώμα) - τόσες ψυχές δοσμένες στις μυλόπετρες (τόσες ζωές των παλικαριών χάθηκαν, όπως αλέθεται το σιτάρι στις μυλόπετρες) - για ένα λινό κυμάτισμα για μια νεφέλη μιας πεταλούδας τίναγμα το πούπουλο ενός κύκνου για ένα πουκάμισο αδειανό, για μιαν Ελένη (οι αλλεπάλληλες μεταφορές δείχνουν τη ματαιότητα του πολέμου, που έγινε για ένα τίποτε, για το είδωλο της Ελένης). Αδειανό πουκάμισο είναι το είδωλο που πήρε μαζί του ο Πάρης και που δεν ήταν το σώμα της πραγματικής Ελένης. παρομοίωση: σαν το σιτάρι. εικόνα και υπερβολή: οι ποταμοί φουσκώναν μες στη λάσπη το αίμα. Με τα παραπάνω εκφραστικά μέσα ο ποιητής παρουσιάζει πιο παραστατικά το πλήθος των νεκρών και τη φρίκη του πολέμου, και από την άλλη τη ματαιότητά του. Αν συσχετίσουμε την εποχή του Τρωικού πολέμου με εκείνη του ποιητή, θα διαπιστώσουμε ότι και ο απολογισμός του Δεύτερου Παγκόσμιου πολέμου ήταν και αυτός τραγικός: δεκάδες εκατομμύρια νεκροί και από τις δύο πλευρές, πέρα από τις υλικές καταστροφές. 7 Τα εναγώνια ερωτήματα Η συνειδητοποίηση της απάτης, του δόλου και του παραλογισμού του πολέμου καθώς και η απόγνωση στην οποία αυτός οδηγεί τους λαούς οδηγούν τον Τεύκρο (= τον ποιητή) σε τραγικά και εναγώνια ερωτήματα (στ. 51-52): α. Στη γεμάτη από την πικρία του Τεύκρου ερώτηση κι ο αδερφός μου; (δηλ. ο αδερφός μου, ο Αίαντας, πήγε και αυτός χωρίς λόγο, στα χαμένα;). β. Ο ποιητής αναρωτιέται (μαζί με τον Τεύκρο και μεταφράζοντας κατά λέξη το ίδιο ερώτημα του Ευριπίδη): τ' είναι θεός; τι μη θεός; και τι τ' ανάμεσό τους; (στ. 52). Το ερώτημα σημαίνει: Υπάρχει θεός; Και αν υπάρχει, τι είναι; Μήπως δεν υπάρχει; Πίσω από το ερώτημα διακρίνουμε το δικαιολογημένο κλονισμό της πίστης του Τεύκρου στους θεούς, αφού αυτοί όχι απλώς επέτρεψαν να γίνει τέτοιο κακό, αλλά οι ίδιοι οργάνωσαν με δόλο την τόσο μεγάλη απάτη για τους ανθρώπους. Ελεύθερη απόδοση των στίχων 54-59 Αηδόνι, που είσαι δακρυσμένο από όσα άκουσες για τα πλήθη των νεκρών από τους πολέμους αλλά και για το δόλο των θεών, φέρνω στο νου μου ότι εγώ άραξα μόνος, μακριά από την πατρίδα μου, εδώ στη μακρινή Κύπρο, που την περιτριγυρίζει η θάλασσα, όπου όρισε ο Απόλλωνας να έρθω εδώ ίδρυσα μια πόλη, που την ονόμασα Σαλαμίνα, για να θυμάμαι την πατρίδα μου - εγκαταστάθηκα λοιπόν μόνος, έχοντας δεμένη τη ζωή μου με αυτό το μύθο του Τρωικού πολέμου. Δυστυχώς όμως δεν πρόκειται για παραμύθι: η αλήθεια είναι ότι ο πόλεμος αυτός έχει γίνει και ότι οι άνθρωποι θα ξαναπέσουν στην ίδια παγίδα των θεών και θα ξαναγίνουν πόλεμοι...
Ο παλιός δόλος των θεών Στους τελευταίους στίχους του ποιήματος δε διατυπώνεται και δε διαφαίνεται καμιά ελπίδα ότι οι άνθρωποι δε θα ξαναπιάσουν τον παλιό δόλο των θεών και ότι οι σύγχρονοι δε θα ξανακούσουν ποτέ πια πως τόσος πόνος, τόση ζωή πήγαν στην άβυσσο... Καμιά ελπίδα λοιπόν ότι δε θα ξαναγίνει πόλεμος - ούτε μάταιη ευχή. Απεναντίας, ο ποιητής μάς αφήνει να εννοήσουμε ότι θα εξακολουθήσουν να γίνονται πόλεμοι, για την έκρηξη μάλιστα των οποίων θα προβάλλονται με δόλο υψηλοί στόχοι, που θα αποδεικνύονται πάντα ασήμαντοι και απατηλοί, ενώ όλες οι θυσίες θα πηγαίνουν στα χαμένα. Η εξίσωση των θυμάτων Ο ποιητής βλέπει με το ίδιο μάτι αυτούς που συμμετέχουν σε έναν πόλεμο σε οποιοδήποτε από τα αντίπαλα στρατόπεδα και αν βρίσκονται: είτε είναι Έλληνες (αναφέρονται ενδεικτικά τα αδέρφια Τεύκρος και Αίαντας) είτε Τρώες (αναφέρεται ο Πρίαμος και η γυναίκα του Εκάβη) είτε κάποιοι άλλοι που έμειναν άγνωστοι. Κύριο νόημα Οι άνθρωποι πολεμούν έχοντας κάποιους στόχους και κάποια ιδανικά, που στο τέλος αποδεικνύονται απατηλά. 8