ΣΥΜΦΩΝΙΕΣ ΚΑΙ ΑΠΟΚΛΙΣΕΙΣ ΤΩΝ ΑΓΙΟΡΕΙΤΙΚΩΝ ΤΥΠΙΚΩΝ ΤΟΥ ΙΘ ΑΙΩΝΟΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΕΝΤΥΠΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΣΑΒΒΙΤΙΚΟΥ ΤΥΠΙΚΟΥ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ, ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗΣ ΤΣΙΡΩΝΗ ΓΕΡΑΣΙΜΟΥ-ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ ΣΥΜΦΩΝΙΕΣ ΚΑΙ ΑΠΟΚΛΙΣΕΙΣ ΤΩΝ ΑΓΙΟΡΕΙΤΙΚΩΝ ΤΥΠΙΚΩΝ ΤΟΥ ΙΘ ΑΙΩΝΟΣ (ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ, ΦΙΛΟΘΕΟΥ, ΑΓΙΟΥ ΠΑΥΛΟΥ ΚΑΙ ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ) ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΕΝΤΥΠΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΣΑΒΒΙΤΙΚΟΥ ΤΥΠΙΚΟΥ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΥΠΟΒΛΗΘΕΙΣΑ ΣΤΟ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΤΟΥ Α.Π.Θ. ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΑΡΧΙΜ. ΝΙΚΟΔΗΜΟΣ ΣΚΡΕΤΤΑΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2015 1

ΣΥΜΦΩΝΙΕΣ ΚΑΙ ΑΠΟΚΛΙΣΕΙΣ ΤΩΝ ΑΓΙΟΡΕΙΤΙΚΩΝ ΤΥΠΙΚΩΝ ΤΟΥ ΙΘ ΑΙΩΝΟΣ (ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ, ΦΙΛΟΘΕΟΥ, ΑΓΙΟΥ ΠΑΥΛΟΥ ΚΑΙ ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ) ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΕΝΤΥΠΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΣΑΒΒΙΤΙΚΟΥ ΤΥΠΙΚΟΥ 2

Ἀφιεροῦται στὴν Κυρὰ τῆς Ῥούμελης, τὴν Παναγία τὴν Προυσιώτισσα, μὲ τὴν εὐχὴ νὰ πρεσβεύει γιὰ τὴν ἀνάπαυση τῶν ψυχῶν τῶν ἀπ αἰῶνος Τυπικάριδων... 3

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ἡ εὐταξία στὴν ζωὴ τῆς Ἐκκλησίας, ἡ ἁρμονία ποὺ προσφέρει ἡ τάξη σὲ κάθε πτυχὴ τῆς ἐκκλησιαστικῆς μας ζωῆς, εἶναι ζητούμενο τῆς θρησκευτικῆς μας κοινωνίας, ὥστε νὰ διατηρηθεῖ ἡ ἰσοῤῥοπία μεταξὺ τῶν ῥόλων καὶ τῶν θεσμῶν ποὺ ἀναπτύσσονται σὲ αὐτήν. Ὁ Ἀπόστολος τῶν Ἐθνῶν Παῦλος προτρέπει «πάντα εὐσχημόνως καὶ κατὰ τάξιν γινέσθω» (Α Κορ. 14, 40), ἀναγνωρίζοντας πὼς ἡ τάξη εἶναι ἀπαραίτητη τόσο στὴν ζωὴ τοῦ Ἰσραήλ, ὅσο καὶ στὴν λατρεία τῆς πίστεως τοῦ Χριστοῦ. Ἐκτὸς ἀπὸ τὴν κανονικὴ εὐταξία, ποὺ ὁρίζεται ἀπὸ τοὺς θεσπισμένους ἀνὰ τοὺς αἰῶνες κανόνες, σημαντικὸ ῥόλο ἔχει καὶ ἡ λειτουργικὴ εὐταξία. Ὁ σπουδαῖος λειτουργιολόγος τῆς Ἐκκλησίας μας, ὁ ἅγιος Συμεὼν Θεσσαλονίκης, δηλώνει ὅτι «τάξις συνέχει πάντα καὶ οὐκ ἔστιν ἀκαταστασίας ὁ Θεός, ἀλλ εἰρήνης καὶ τάξεως» (Διάλογος, Κεφ. ΤΞΕ ). Τὸ εἶδος αὐτὸ τῆς εὐταξίας περιγράφεται συνήθως μέσα ἀπὸ ἔργα λειτουργικά, κυρίως τὰ Τυπικά, ποὺ ἀποτυπώνουν τὴν ἀγωνία τόσο τῆς καταγραφῆς τῆς παραδεδομένης λειτουργικῆς πράξεως, ὅσο καὶ τῆς ἁρμονίας τῆς μοναστηριακῆς βιοτῆς. Ἡ ἰδιότητα αὐτὴ τῶν Τυπικῶν ἄρχισε νὰ μὲ ἀπασχολεῖ ἀπὸ τὰ μαθητικά μου ἀκόμη χρόνια καὶ ἀναπτύχθηκε πολὺ περισσότερο κατὰ τὶς σπουδές μου στὸ Τμῆμα Θεολογίας τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Α.Π.Θ., ὅταν πλέον εἶχα τὴν δυνατότητα νὰ ἔχω πρόσβαση σὲ ἄφθονες πηγές. Στὴν συνέχεια, ἀπὸ τὸ 2005, ποὺ ἐκάρην μοναχός, καὶ ἰδίως ἀπὸ τὸ 2010, ποὺ χειροτονήθηκα πρεσβύτερος, οἱ τυπικολογικές μου ἀναζητήσεις εἶχαν ὄχι μόνο ἐπιστημονικὸ χαρακτήρα, ἀλλὰ καὶ πρακτικό, ἀφοῦ ἀπὸ τότε τὸ ἀντικείμενο τῆς ἐνασχολήσεώς μου ἀποσκοποῦσε στὴν ἐπερχόμενη πρακτική. Ἐκτὸς ἀπὸ τὴν ἐξέλιξη ποὺ παρατηρεῖται στὶς διάφορες πηγές, μοῦ προκαλοῦσε ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον ἡ 4

ἀναζήτηση τῆς παλαιοτέρας τάξεως, ὅπως καὶ ἡ κατανόηση τῆς πράξης ἢ τῆς ἐξελίξεως. Νιώθω τυχερὸς ποὺ στὸν δρόμο αὐτὸν βρῆκα συνοδοιπόρο καὶ καθοδηγητὴ τὸν καθηγητή μου, π. Νικόδημο Σκρέττα, ποὺ ἀφουγκράστηκε τὶς σχετικές μου ἀναζητήσεις, κατὰ τὴν διάρκεια τοῦ πρώτου κύκλου τῶν μεταπτυχιακῶν μου σπουδῶν, καὶ μοῦ ἀνέθεσε ἕνα ἀγαπητὸ σὲ μένα θέμα, τὴν σύγκριση Τυπικῶν, καὶ εἰδικὰ τῶν ἁγιορειτικῶν μονῶν τῆς Διονυσίου, τῆς Φιλοθέου, τῆς Ἁγίου Παύλου καὶ τῆς Κωνσταμονίτου, σὲ σχέση πάντα μὲ τὸ ἁγιοσαββιτικὸ Τυπικό. Ἡ βοήθειά του ἦταν ὑποδειγματικὴ στὴν ἐκπόνηση τῆς διπλωματικῆς ἐργασίας μου, ὅπως ἄλλωστε καὶ κατὰ τὴν διάρκεια τῶν μαθημάτων, ποὺ εἶχα τὴν χαρὰ νὰ μελετήσω, μεταξὺ ἄλλων, λειτουργικὲς διατάξεις ἀκολουθιῶν καὶ Μυστηρίων. Ὁμολογῶ ὅτι πλέον ἀρχίζω νὰ κατανοῶ τὸ εὐαγγελικὸ χωρίο ποὺ ἀναφέρεται πὼς ὁ τίτλος τοῦ καθηγητῆ δὲν ἁρμόζει στὸν κάθε ἄνθρωπο (Ματθ. 23, 10). Ἄλλος ἕνας ἄριστος ἀλείπτης βρέθηκε στὸ πρόσωπο τοῦ καθηγητοῦ π. Χρυσοστόμου Νάσση, ποὺ σὲ ὅλη αὐτὴν τὴν περίοδο μὲ καθοδήγησε μὲ τὶς πολύτιμες συμβουλές του. Κοντά του εἶχα τὴν εὐκαιρία νὰ ἔχω μία ἐμπεριστατωμένη γνωριμία μὲ τὶς ἐκδόσεις τοῦ ΤΑΣ καὶ ἄλλων Τυπικῶν, ἀλλὰ καὶ νὰ λάβω σημαντικὲς ὑποδείξεις στὴν πρώτη μου σύγκριση νεωτέρων Τυπικῶν, πρόδρομο ἀσφαλῶς τῆς παρούσης ἐργασίας. Στοὺς ἀναφερθέντες δασκάλους καὶ σὲ ὅλους τοὺς ἀδελφούς, ποὺ καθ οἱοδήποτε τρόπο βοήθησαν τὸν ἀγώνα τῆς συγγραφῆς, ἀπευθύνω ἐγκάρδιες θερμὲς εὐχαριστίες. 5

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΡΟΛΟΓΟΣ 4 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ 6 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ 9 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α. Ο ΔΕΚΑΤΟΣ ΕΝΑΤΟΣ ΑΙΩΝΑΣ ΩΣ ΑΙΩΝΑΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΤΥΠΙΚΩΝ ΣΤΟ ΑΓΙΟΝ ΟΡΟΣ 14 1. ΟΙ ΠΟΙΚΙΛΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΤΟΥ 19 ΟΥ ΑΙΩΝΟΣ 14 2. ΟΙ ΤΥΠΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΞΕΙΣ ΤΟΥ ΑΓΙΩΝΥΜΟΥ ΟΡΟΥΣ 21 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β. ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΩΝ ΥΠΟ ΕΞΕΤΑΣΙΝ ΤΥΠΙΚΩΝ 30 1. ΤΟ ΤΥΠΙΚΟ ΤΗΣ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ 31 2. ΤΟ ΤΥΠΙΚΟ ΤΗΣ ΦΙΛΟΘΕΟΥ 32 3. ΤΟ ΤΥΠΙΚΟ ΤΗΣ ΑΓΙΟΥ ΠΑΥΛΟΥ 33 4. ΤΟ ΤΥΠΙΚΟ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ 35 5. ΤΟ ΤΥΠΙΚΟ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΣΑΒΒΑ 39 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ. ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΓΕΝΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΞΕΙΣ ΤΩΝ ΥΠΟ ΕΞΕΤΑΣΙΝ ΤΥΠΙΚΩΝ 41 1. ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ 41 2. ΓΕΝΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΞΕΙΣ 42 3. ΕΝΑΡΞΗ ΤΩΝ ΤΥΠΙΚΩΝ ΔΙΑΤΑΞΕΩΝ 44 4. ΤΕΛΕΣΗ ΑΓΡΥΠΝΙΩΝ 47 6

5. ΣΤΙΧΟΛΟΓΙΑ ΨΑΛΤΗΡΙΟΥ 56 6. ΚΡΟΥΣΗ ΣΗΜΑΝΤΗΡΩΝ 61 7. ΑΝΑΓΝΩΣΜΑΤΑ ΚΑΙΝΟΔΙΑΘΗΚΙΚΑ & ΠΑΤΕΡΙΚΑ 67 8. ΟΙ ΤΕΛΟΥΜΕΝΕΣ ΘΕΙΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ 72 9. Η ΣΤΙΧΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΒΙΒΛΙΚΩΝ ΩΔΩΝ 75 10. ΤΑΞΙΣ ΘΥΜΙΑΣΕΩΣ 80 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ. ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ΑΚΟΛΟΥΘΙΩΝ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΟΝ ΕΟΡΤΑΣΙΜΟ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ 87 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε. ΘΕΜΑΤΑ ΜΗΝΟΛΟΓΙΟΥ 94 1. Ο ΑΓΙΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΜΗΝΟΣ 94 2. Η ΤΕΛΕΣΗ ΚΑΙ Η ΜΕΤΑΛΗΨΗ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΓΙΑΣΜΟΥ 97 3. Η ΑΚΟΛΟΥΘΙΑ ΤΗΣ Α ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 104 4. Η ΥΨΩΣΗ ΤΟΥ ΤΙΜΙΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ 108 5. Η ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΣΚΕΠΗΣ 109 6. ΤΑ ΜΕΘΕΟΡΤΑ ΚΑΙ Η ΑΠΟΔΟΣΙΣ ΤΩΝ ΕΙΣΟΔΙΩΝ 111 7. Η ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΕΟΡΤΑΣΜΟΥ ΤΗΣ ΥΠΑΠΑΝΤΗΣ 114 8. ΟΙ ΠΑΡΑΚΛΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΔΕΚΑΠΕΝΤΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 119 9. ΤΑ ΜΕΘΕΟΡΤΑ ΚΑΙ Η ΑΠΟΔΟΣΗ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ 121 10. ΟΙ ΚΑΤΑΒΑΣΙΕΣ ΤΟΥ ΟΛΟΥ ΕΝΙΑΥΤΟΥ 123 11. ΟΙ ΕΠΙΣΗΜΟΤΕΡΕΣ ΜΝΗΜΕΣ ΑΓΙΩΝ 127 12. ΤΟ ΧΡΩΜΑ ΤΩΝ ΑΜΦΙΩΝ 129 13. ΤΑ ΙΕΡΑ ΜΝΗΜΟΣΥΝΑ ΚΑΙ ΟΙ ΣΧΕΤΙΚΕΣ ΕΡΙΔΕΣ 132 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤ. ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΤΕΣΣΑΡΑΚΟΣΤΗΣ 137 7

1. ΟΙ ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ 137 2. Η ΔΟΞΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΕΥΑΓΓΕΛΙΩΝ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗΣ 140 3. Η ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΤΟΥ ΤΕΤΡΑΕΥΑΓΓΕΛΟΥ 141 4. Η ΠΕΡΙΦΟΡΑ ΤΟΥ ΕΠΙΤΑΦΙΟΥ 144 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ζ. ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΠΕΝΤΗΚΟΣΤΑΡΙΟΥ 147 1. Η ΤΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ 147 2. ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΩΝ ΑΚΟΛΟΥΘΙΩΝ ΤΗΣ ΔΙΑΚΑΙΝΗΣΙΜΟΥ 150 3. Η ΤΕΤΑΡΤΗ ΤΗΣ ΑΠΟΔΟΣΕΩΣ ΤΟΥ ΠΑΣΧΑ 153 4. Η Θ ΩΡΑ ΤΟΥ ΣΑΒΒΑΤΟΥ ΤΗΣ ΔΙΑΚΑΙΝΗΣΙΜΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΠΟΔΟΣΕΩΣ ΤΟΥ ΠΑΣΧΑ 155 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η. ΟΙ ΠΡΟΣ ΜΟΝΑΧΟΥΣ ΔΙΑΤΑΞΕΙΣ 158 1. ΟΙ ΠΡΟΤΡΟΠΕΣ 158 2. ΤΑ ΕΠΙΤΙΜΙΑ 161 3. ΟΙ ΑΡΓΙΕΣ 162 4. ΟΙ ΝΗΣΤΕΙΕΣ 163 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Θ. ΦΡΑΣΤΙΚΕΣ ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ 166 1. ΟΙ ΕΥΧΕΣ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ 166 2. ΚΑΠΟΙΕΣ ΓΕΝΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΞΕΙΣ 169 3. ΚΑΠΟΙΕΣ ΕΙΔΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΞΕΙΣ 171 ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙ ΜΕΡΟΥΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΩΝ 181 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 183 8

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΤ ΘΗΕ ΣΤ ΤΑΣ ΤΔ ΤΚ ΤΜΕ ΤΠ ΤΡ ΤΦ ΤΞ Ἁγιορειτικὸν Τυπικόν Θρησκευτικὴ καὶ Ἠθικὴ Ἐγκυκλοπαιδεία Σύστημα Τυπικοῦ (πρωτοπρ. Κων/νου Παπαγιάννη) Τυπικὸ Ἁγίου Σάββα Τυπικὸ Ἱερᾶς Μονῆς Διονυσίου Τυπικὸ Ἱερᾶς Μονῆς Κωνσταμονίτου Τυπικὸ Μεγάλης τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας (Βιολάκη) Τυπικὸ Ἱερᾶς Μονῆς Ἁγίου Παύλου Τυπικὸ οἰκονόμου Γεωργίου Ῥήγα Τυπικὸ Ἱερᾶς Μονῆς Φιλοθέου Τυπικὸ Ξενοφῶντος 9

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Μέσα ἀπὸ τὴν παρούσα μελέτη, θὰ ἐπιχειρήσουμε τὴν προσέγγιση διαφόρων Τυπικῶν περασμένων αἰώνων, ποὺ ἡ λειτουργική τους ἀξία εἶναι ἐμφανής, καθὼς βρίσκονται ἀκόμη σὲ λειτουργικὴ χρήση. Θὰ ἀσχοληθοῦμε, λοιπόν, μὲ τέσσερα Τυπικὰ τῆς ἀθωνικῆς χερσονήσου, ποὺ ἀπέχουν χρονικά, τὸ πρῶτο μὲ τὸ τελευταῖο, ἀκριβῶς ἕναν αἰώνα, ἀπὸ τὶς ἀρχὲς τοῦ 19 ου αἰ. ἕως τὶς ἀρχὲς τοῦ 20 ου. Ἀσφαλῶς, μιλᾶμε γιὰ τὰ Τυπικὰ τῶν ἱερῶν μονῶν τῆς Φιλοθέου, τῆς Κωνσταμονίτου, τῆς Ἁγίου Παύλου καὶ τῆς Διονυσίου. Ἡ προσέγγιση αὐτὴ δὲν ἔχει νὰ κάνει μόνο μὲ τὶς συγκλίσεις καὶ τὶς ἀποκλίσεις ποὺ συναντᾶμε σὲ αὐτά εἶναι φυσικό, ὅταν ἐξετάζουμε συγκεκριμένο γεωγραφικὸ περιβάλλον, ποὺ οἱ ἐπιῤῥοές του διαχέονται στὰ πέριξ κέντρα, νὰ συναντήσουμε ἀρκετὲς ὁμοιότητες, ἰδιαιτέρως δὲ ὅταν ἀναφερόμαστε στὴν ἴδια, περίπου, ἐποχή. Ἄλλωστε, καὶ οἱ ὅποιες διαφοροποιήσεις εἶναι ἰδίωμα τοῦ χαρακτήρα, ἂν μᾶς ἐπιτρέπεται ἡ λέξη, ποὺ τὸ κάθε μοναστήρι ἔχει. Μεγαλύτερο ἐνδιαφέρον παρουσιάζει αὐτὴ ἡ παρατήρηση ὁμοιοτήτων καὶ διαφορῶν τῶν ἁγιορειτικῶν Τυπικῶν, ὅταν συγκριθοῦν μὲ τὸ Τυπικὸ τοῦ Ἁγίου Σάββα, ἕνα Τυπικὸ ποὺ θεωρεῖται σταθμὸς στὰ λειτουργικὰ δρώμενα. Καὶ εἶναι σημαντικό, γιατὶ χαρακτηρίζεται ὡς βάση τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἀκολουθίας, ἀφοῦ, μὲ τὶς ἔντυπες ἐκδόσεις του, ἀποκρυσταλλώθηκε τὸ μοναχικὸ τυπικό, ποὺ εἶχε, πρὸ πολλοῦ, ἐξοβελήσει τὸ ἀσματικὸ τυπικὸ τῶν ἐνοριῶν. Ἡ παρατήρηση εἶναι ἀκόμα πιὸ σπουδαία, ἂν σκεφθεῖ κανεὶς τὴν ἀπόσταση ποὺ χωρίζει τὰ ἁγιορειτικὰ τυπικὰ ἀπὸ τὸ παλαιστινιακό. Εἶναι ἀπόσταση γεωγραφική, μιὰς καὶ τὰ δύο αὐτὰ κέντρα, τῶν Ἱεροσολύμων καὶ τοῦ Ἁγίου Ὀρους, δὲν μποροῦσαν νὰ ἀλληλεπιδραθοῦν εὔκολα, καθὼς ἦταν δύσκολη ἡ συνάντησή τους, λόγῳ ἀποστάσεως. Ἡ σπουδαιότερη ἐπίδραση τοῦ 10

ΤΑΣ στὴν συνείδηση τοῦ Ἁγίου Ὄρους ἐπῆλθε, πιθανότατα, μέσῳ τοῦ κειμένου τοῦ Τυπικοῦ, ἀπὸ πολλὰ χειρόγραφα ἤ, μεταγενέστερα, ἀπὸ τὶς ἔντυπες ἐκδόσεις του. Καταλυτικὸ ῥόλο ὡς πρὸς τὴν τοπικὴ ἀπόσταση ἔχει ὁ χρόνος. Ἀπὸ τὴν μία, τὸ διάστημα τῶν ἀρκετῶν αἰώνων τῆς ἐντύπου κυκλοφορίας τοῦ ΤΑΣ, ἀλλὰ ταυτόχρονα καὶ τὸ ἀκόμα μεγαλύτερο διάστημα κυκλοφορίας διαφόρων χειρογράφων ἐκδόσεών του, εἶναι ἱκανὸ διάστημα ὥστε νὰ ἀσκηθοῦν οἱ ἐπιῤῥοές του στὰ μοναστικὰ κέντρα τοῦ Ἄθωνος. Ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρά, εἶναι διάστημα ποὺ δικαιολογεῖ τὴν ὕπαρξη ἀποκλίσεων, καὶ μάλιστα σημαντικῶν. Κυρίαρχο στοιχεῖο τοῦ χαρακτήρα τοῦ κάθε Τυπικοῦ εἶναι ὁ ἀνθρώπινος παράγοντας. Εἶναι τόσο σπουδαῖος ὁ ῥόλος του, ποὺ πολλὰ φαινόμενα ἀποκλίσεων τῶν διατάξεών μας ὀφείλονται σὲ αὐτόν. Σαφῶς, σημαντικὸς εἶναι ὁ ῥόλος τοῦ προεστῶτος τῆς κάθε μονῆς, ποὺ συνήθως ταυτίζεται μὲ τὸν ἡγούμενο. Ὁ ἑκάστοτε προεστὼς φυσικὸ εἶναι νὰ παρουσιάζεται ἢ πιὸ αὐστηρὸς ἢ πιὸ ἐλαστικὸς ἀπὸ τὸν προηγούμενο. Ὅμως, ὁ Τυπικάρης τῆς κάθε μονῆς -ἤ, ἔστω, ὁ ἐντεταλμένος μοναχὸς ποὺ καταγράφει ἢ διαμορφώνει τὸ Τυπικό- βάζει κάποια ὅρια, ποὺ πρέπει νὰ τηρεῖ ὁ προεστώς, ἀλλὰ καὶ οἱ ἀδελφοί, ὥστε νὰ διατηρηθοῦν οἱ ἱσοῤῥοπίες στὴν ἀδελφότητα. Οἱ τελευταῖοι εἶναι αὐτοὶ πού, μὲ τὴν προθυμία τους ἢ τὴν ἀκηδία τους, διατηροῦν σὲ χρήση τὸ Τυπικὸ τῆς μονῆς. Στὴν προσπάθειά μας νὰ ἐντοπίσουμε τὰ σημεῖα συγκλίσεως καὶ ἀποκλίσεως τῶν πέντε προαναφερθέντων Τυπικῶν, θὰ δοῦμε, ἐν πρώτοις, κάποια ἱστορικὰ στοιχεῖα ποὺ ἐπηρέασαν τὴν σκέψη τοῦ 19 ου αἰ., μὲ ἀποτέλεσμα νὰ ἔχουμε ἐπιδράσεις ἀκόμη καὶ στὴν θεολογικὴ σκέψη, ἐνῶ θὰ κάνουμε καὶ μία ἀναδρομὴ στὰ Τυπικὰ τοῦ Ἁγίου Ὄρους, ἐπιχειρώντας νὰ κατανοήσουμε τοὺς λόγους ποὺ ἔκαναν τὴν ἀθωνικὴ πολιτεία ἢ τὴν ἑκάστοτε ἀρχὴ νὰ ἐπιδιώξει τὴν σύνταξη τέτοιων διατάξεων. Στὴν συνέχεια, θὰ γίνει μία παρουσίαση τῶν ὑπὸ ἐξέτασιν Τυπικῶν. Ἀρχίζοντας ἀπὸ τὰ ἀθωνικὰ Τυπικά, θὰ δοῦμε ὅσα στοιχεῖα μᾶς εἶναι γνωστά, σχετικά μὲ τὴν χρονολογία συγγραφῆς, τὸν συγγραφέα ἢ καταγραφέα, τὸν ἡγούμενο τῆς ἐποχῆς ἐκείνης, ἀλλὰ καὶ ἄλλα πρόσωπα ποὺ ἔπαιξαν ῥόλο σημαντικὸ στήν, ὁμολογουμένως, κορυφαία προσπάθεια καταγραφῆς τῆς τάξεως τῆς κάθε μονῆς. Τὰ στοιχεῖα ποὺ παρουσιάζουμε ἀποῤῥέουν εἴτε ἀπὸ τὸ ἴδιο τὸ 11

Τυπικό, εἴτε ἀπὸ διάφορες σημειώσεις ποὺ εὐγενικὰ μᾶς προσέφεραν κάποια ἀπὸ τὰ μοναστήρια. Μὲ σκοπὸ τὴν σύγκριση τῶν διατάξεών μας, θὰ ἐξετάσουμε κάποια θέματα ποὺ ἀφοροῦν ἐξιδιασμένα δομικὰ στοιχεῖα τῶν ἀκολουθιῶν, ὅπως εἶναι οἱ γενικὲς διατάξεις καὶ οἱ διατάξεις τῆς ἀγρυπνίας, ἡ στιχολογία τοῦ ψαλτηρίου, ἡ σήμανση γιὰ τὶς ἀκολουθίες, σὲ συνδυασμὸ μὲ κάποια ἄλλα στοιχεῖα, ἐξωτερικὰ ἢ περισσότερο οὐσιαστικά. Σύνηθες εἶναι νὰ ἔχουν τὸν ῥόλο προθεωρίας, καὶ εἴτε καταγράφονται στὴν ἀρχὴ τοῦ Τυπικοῦ, εἴτε ἔχουν τὸν ῥόλο αὐτόν. Ἡ παρουσίαση πινάκων μὲ παράλληλα κείμενα τῶν Τυπικῶν μας κρίθηκε ἀπαραίτητη, σὲ κάποιες περιπτώσεις. Σὲ ξεχωριστὸ κεφάλαιο παρατίθενται θέματα ποὺ συναντᾶμε στὴν λειτουργικὴ πράξη μέσα στὸ μηνολόγιο. Πρόκειται γιὰ τελετὲς ποὺ τελοῦνται μία φορὰ τὸν χρόνο ἢ κατ ἐπανάληψιν. Σημαντικὸ εἶναι πὼς τὰ Τυπικά μας συνήθως παραθέτουν τὶς πληροφορίες αὐτὲς διάσπαρτες μέσα στὸ ἔτος καὶ σπανιώτερα σὲ ἴδιο κεφάλαιο. Ἐκτὸς ἀπὸ αὐτά, παρουσιάζουμε καὶ κάποιες ἀναφορὲς τῶν Τυπικῶν μας στὸ χρῶμα τῶν ἱερῶν ἀμφίων, ποὺ ὅμως σχετίζονται καὶ μὲ τὴν περίοδο τοῦ Τριωδίου καὶ τοῦ Πεντηκοσταρίου. Ἄλλως τε, ἰδιάζοντα στοιχεῖα τῶν περιόδων αὐτῶν δὲν θὰ μποροῦσαν νὰ λείπουν ἀπὸ τὸ κείμενό μας. Ἔχοντας ὑπ ὄψιν ὅτι τὰ Τυπικά μας προέρχονται ἀπὸ ἱερὲς μονὲς καὶ ἀπευθύνονται κυρίως σὲ μοναχούς, κάνουμε καὶ μία σύντομη ἀναφορὰ στὶς διατάξεις ποὺ ἀπευθύνονται στὴν συμπεριφορὰ τῶν μοναχῶν. Ὡς παιδαγωγός, ὁ Τυπικάρης ἄλλοτε προτρέπει τοὺς μοναχούς, ἀκόμα καὶ τοὺς προεστῶτες, νὰ ἔχουν τὴν ἀνάλογη συμπεριφορὰ ἐντὸς καὶ ἐκτὸς τοῦ Ναοῦ ἄλλοτε τοὺς ἐπιτιμᾶ γιὰ τὰ λάθη τους, εἴτε πρὸς διόρθωσιν, εἴτε πρὸς ἐκφοβισμό, εἴτε ἁπλὰ γιὰ τιμωρία. Ἀναφερόμαστε καὶ στὰ στοιχεῖα τῶν Ἀργιῶν καὶ τῶν Νηστειῶν, ποὺ εἶναι συνδεδεμένα μὲ τὴν καθημερινότητα καὶ μὲ τὴν εὔρυθμο λειτουργία τῆς ἀδελφότητος. Ἐν κατακλεῖδι, παραθέτουμε ἕνα κεφάλαιο μὲ παράλληλα κείμενα, ἔτσι ὥστε νὰ συγκρίνουμε πιὸ διεξοδικὰ τὶς ὁμοιότητες καὶ τὶς διαφορὲς τῶν Τυπικῶν μας, ἀκόμη καὶ στὴν ἔκφραση. Ὡς παραδείγματα λαμβάνουμε τὶς εὐχὲς τῆς Λιτῆς καὶ τῆς Ἀρτοκλασίας ποὺ συναντᾶμε στὸν μεγάλο ἑσπερινό, τὴν εὐχὴ εὐλογήσεως τῆς σταφυλῆς, ὅπως καὶ κάποιες διαταξεις ποὺ ἀφοροῦν 12

τὴν ἐν τῷ ναῷ εὐταξία, τὴν παραμονὴ τοῦ προεστῶτος καὶ τῶν ἀδελφῶν στὴν μονή, τὴν παρακίνηση τῶν μοναχῶν νὰ ἀγαποῦν τὴν ἀκολουθία καὶ τὴν ἡσυχία. Τέλος, παραθέτουμε κάποιες διατάξεις τῆς ἑορτῆς τῆς Ὑπαπαντῆς, τῆς Ὑψώσεως τοῦ Τιμίου Σταυροῦ, καθὼς καὶ τῆς ἐκδημίας τῶν μοναχῶν. Ἂν τολμούσαμε νὰ ποῦμε πὼς ἡ προσπάθειά μας ἐξαντλεῖ τὶς ὅποιες συγκλίσεις ἢ ἀποκλίσεις τῶν Τυπικῶν μας, ἀδιαμφισβήτητα θὰ εἴχαμε φτάσει σὲ ὕβρη. Ὑπάρχει μία πληθώρα διατάξεων, ποὺ εἶναι φυσικὸ νὰ δημιουργεῖ δυσκολία στὴν πλήρη καταλογογράφισή τους, ὁπότε καὶ στὴν σύγκρισή τους. Ταυτόχρονα, δὲν μπορεῖ κανεὶς νὰ συγκρίνει στοιχεῖα μὲ μόνο κριτήριο τὴν μὴ παράθεση στοιχείων, γιατὶ τὸ κάθε Τυπικὸ ἔχει τὴν δική του νοοτροπία καὶ καταγράφει ὅσα θεωρεῖ ἀπαραίτητα. Σὲ ἄλλες, πάλι, περιπτώσεις, ἐξάγουμε συμπεράσματα ἀπὸ αὐτὸ ποὺ φαίνεται νὰ ἐννοεῖται, χωρὶς νὰ γνωρίζουμε πάντα ἂν ἡ εἰκασία μας εἶναι βάσιμη. Αὐτὸ τὸ σημειώνουμε σὲ διάφορα χωρία τοῦ κειμένου μας. Στὸ τέλος κάθε ἐπὶ μέρους θέματος σημειώνουμε συμπεράσματα, σχετικὰ μὲ τὴν σύγκλιση ἢ ἀπόκλιση τῶν Τυπικῶν στὸ θέμα αὐτό. Στὸν Ἐπίλογο παραθέτουμε κάποια γενικὰ συμπεράσματα, βασιζόμενοι στὰ ἐπὶ μέρους. Προτιμήσαμε τὴν μέθοδο αὐτήν, γιατὶ τὴν θεωρήσαμε πιὸ εὐχάριστη καὶ εὐκολοπρόσληπτη ὡς πρὸς τὴν μελέτη τῶν θεμάτων μας. Νὰ σημειώσουμε ὅτι τὰ πάμπολα ὀρθογραφικὰ λάθη -ἀπὸ τὸ εἰ τύχῃ μέχρι τὸ Σοφία ὀρθή- ἄλλοτε τὰ διορθώσαμε ἀθόρυβα, ἄλλοτε τὰ καταγράψαμε ὡς ἔχουν, ἀνάλογα μὲ τὴν περίσταση. Σὲ κάποιες περιπτώσεις, ποὺ τὸ περιεχόμενο ἑνὸς κειμένου εἶναι ἄσχετο μὲ τὸν τίτλο ποὺ δίνεται ἀρκετὰ νωρίτερα στὸ τμῆμα αὐτό, ἐπιλέξαμε εἴτε νὰ μὴν παραθέσουμε τίτλο κεφαλαίου, εἴτε νὰ προσθέσουμε ἐμεῖς, ἐντὸς παρενθέσεως, τὶς πρῶτες, συνήθως, λέξεις τοῦ χωρίου. 13

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Ο ΔΕΚΑΤΟΣ ΕΝΑΤΟΣ ΑΙΩΝΑΣ ΩΣ ΑΙΩΝΑΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΤΥΠΙΚΩΝ ΣΤΟ ΑΓΙΟΝ ΟΡΟΣ 1. ΟΙ ΠΟΙΚΙΛΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΤΟΥ 19 ΟΥ ΑΙΩΝΟΣ Ἐὰν θὰ ἐπιθυμούσαμε νὰ ἐντοπίσουμε τοὺς παράγοντες ἐκείνους, ποὺ ἐπέδρασαν στὴν διαμόρφωση τῆς λειτουργικῆς συνειδήσεως τοῦ 19 ου αἰῶνος, τότε σίγουρα θὰ πρέπει νὰ ἀνατρέξουμε στὶς ἀλλαγὲς τοῦ ἀμέσως προηγουμένου αἰῶνος. Καὶ δὲν μιλάμε μονάχα γιὰ τὶς ποικίλες συνθῆκες τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ χώρου, ἀλλὰ καὶ γιὰ τὶς πολιτικὲς συνθῆκες τῆς ἐποχῆς, ποὺ σίγουρα ἄσκησαν τὴν δική τους ἐπιῤῥοὴ στὰ ἐκκλησιαστικὰ πράγματα. Στὸν πολιτικὸ τομέα, βρισκόμαστε στὴν προεπαναστατικὴ περίοδο, ποὺ κύριο χαρακτηριαστικό της ἦταν ὁ πολιτικὸς ἀναβρασμός οἱ ζυμώσεις τῆς περιόδου αὐτῆς εἶχαν ὡς ἀποτέλεσμα τὴν ἑλληνικὴ ἐπανάσταση. Ἡ καταπίεση ἀπὸ τὸν ὀθωμανὸ κατακτητή, ἡ ἔλλειψη τῆς ἐλευθερίας, ἡ στέρηση τῆς δυνατότητας ἐκφράσεως τοῦ θρησκευτικοῦ συναισθήματος, εἶναι λίγες μόνο ἐκφάνσεις τῆς ζωῆς τοῦ κατακτημένου Ἕλληνα. Ἀσφαλῶς, ἡ πολιτικὴ σκέψη, ποὺ ἴσως σὲ μεγάλο βαθμὸ νὰ ταυτίζεται μὲ τὴν ἐπαναστατική, ἔτσι ὅπως παρακινήθηκε ἀπὸ τὶς ἐπιδράσεις ποὺ δέχτηκε ὁ ἑλληνικὸς λαὸς μὲ τὸ ἐμπόριο σὲ περιοχὲς τῆς Εὐρώπης, τὴν περίοδο αὐτή, ἦταν φυσικὸ νὰ ἐπιδράσει καὶ στὴν γενικότερη νοοτροπία τοῦ ἀνθρώπου. Ὅλη ἡ Εὐρώπη βρισκόταν σὲ μία παρόμοια κατάσταση. Παράλληλα, ὁ δέκατος ὄγδοος αἰώνας χαρακτηρίζεται ἀπὸ σημαντικὴ ἐξέλιξη στὴν κοινωνικὴ σκέψη. Ἂν ἡ Ἀνατολὴ δέχθηκε ἐπιδράσεις ἀπὸ τὴν Δύση στὴν σύγχρονη ἱστορία, τότε, κατὰ τὴν περίοδο αὐτήν, παρατηροῦνται ἀρκετὲς ἀπὸ αὐτές. Ἀπὸ τὴν μία, ἡ δυτικὴ ἀναγέννηση, μὲ τὸν Δυτικὸ Διαφωτισμό, 14

γοήτευσε ἀρκετοὺς Ἕλληνες, ποὺ ἔσπευσαν νὰ μαθητεύσουν σὲ σχολὲς τὶς Δύσεως ἢ ἐπηρεάστηκαν ἔντονα ἀπὸ αὐτόν 1. Οἱ σχολὲς τῆς Δύσεως, στὴν Ἰταλία, τὴν Γαλλία, τὴν Γερμανία καὶ τὴν Αὐστρία ἔγιναν ὁ πόθος τῶν σπουδῶν τοῦ τότε Νεοέλληνος καὶ ἀντικατέστησαν σὲ κύρος τὴν Μεγάλη τοῦ Γένους Σχολή, ποὺ βρισκόταν ὑπὸ τὴν ἐποπτεία τοῦ Οἰκουμενικοῦ θρόνου, μὲ ἀποτέλεσμα νὰ μεταφερθοῦν οἱ ἰδέες τοῦ διαφωτισμοῦ πιὸ εὔκολα στὴν Ἑλλάδα 2. Ἀπὸ τὴν ἄλλη, δὲν ἦταν ἀπαραίτητο νὰ σπουδάσει κάποιος στὴν Δύση γιὰ νὰ γευθεῖ τὸν διαφωτισμό. Τὰ κείμενα τοῦ κινήματος αὐτοῦ μπορούσαν κάλλιστα νὰ ἐξαπλωθοῦν στὶς ευρωπαϊκὲς μεσογειακὲς χῶρες, μέσῳ τοῦ προαναφερθέντος ἐμπορίου. Καὶ μπορεῖ ἡ στροφὴ στοὺς ἀρχαίους Ἕλληνες καὶ ἡ γνώση τῶν Εὐρωπαίων διαφωτιστῶν νὰ μὴν ἐπηρεάζει ἄμεσα τὴν λειτουργικὴ σκέψη τῆς ἐποχῆς, ὡς τόσο δόθηκε στοὺς Λατίνους ἡ εὐκαιρία διεισδύσεως ἔναντι τῶν ὀρθοδόξων. Ἡ λατινικὴ Ἐκκλησία εἶχε ἀπὸ καιρὸ προσπαθήσει νὰ διεισδύσει στὴν ὀρθόδοξο κοινότητα. Ὄχι μόνο πολιτικά, ἀλλὰ καὶ δογματικά, θεολογικά. Ἡ οὐνία εἶναι τὸ κυριώτερο, ἴσως, παράδειγμα προσηλυτισμοῦ τῶν ὀρθοδόξων, ἀπὸ τὴν πλευρὰ τῆς ῥωμαιοκαθολικῆς Ἐκκλησίας 3. Παράλληλα, ἔχουμε καὶ ἄλλες θεολογικὲς ἐπιδράσεις στὴν ἀνατολή, ποὺ ἔχουν τὰ θεμέλιά τους στὴν θεολογία τῶν Λατίνων ἢ τὴν Θεολογία τῶν Διαφωτιστῶν. Εἶναι γνωστὸ πὼς ἀρκετοὶ θεολόγοι τῆς Ἀνατολῆς σπούδασαν Θεολογία στὴν Δύση, χωρὶς αὐτὸ νὰ σημαίνει ἀπαραίτητα πὼς ἀποδέχονταν ὅλοι τὴν δυτικὴ Θεολογία, ἀλλὰ οὔτε καὶ ὅτι δὲν ἐπηρεάστηκαν κάποιοι ἀπὸ αὐτήν. 1 Γιὰ τοὺς φορεῖς τοῦ διαφωτισμοῦ, ἀλλὰ καὶ τοὺς κυριωτέρους ἀντιπάλους του, δὲς Κ. Δημαρᾶ, «Οἱ φορεῖς τοῦ Διαφωτισμοῦ καὶ οἱ κύριοι ἀντίπαλοί του», στὸ Ἱστορία τοῦ ἑλληνικοῦ ἔθνους, τ. 11, ἐκδ. Ἐκδοτικῆς Ἀθηνῶν, 2 2000, σελ. 352-356. 2 Χρυσοστόμου, Μητροπολίτου Μεσσηνίας, «Ἡ συμβολὴ τῶν λογάδων-κληρικῶν τοῦ Γένους στὴν ἀνάπτυξη τῶν θετικῶν ἐπιστημῶν», στὸ Ἡ συμβολὴ τῶν Ἑλλήνων κληρικῶν στὸν ἑλληνικὸ διαφωτισμὸ καὶ στὴν ἀναγέννηση τῶν θετικῶν ἐπιστημῶν, Πρακτικὰ ἡμερίδος (5 Νοεμβρίου 2009), ἐκδ. Ἐπικοινωνιακῆς καὶ Μορφωτικῆς Ὑπηρεσίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήναι 2011, σελ. 62. 3 Γνωστὸ εἶναι πὼς ἀπὸ τὸ 1215 ἔχουμε προσηλυτισμὸ τῆς Σικελίας ἀπὸ τοὺς Δυτικούς ἀπὸ τὸν 16 ο αἰ. ἔχουμε προσηλυτισμὸ τῆς Πολωνίας καὶ τῆς ἀνατολικῆς Εὐρώπης. Δὲς σχετικὰ Δαμασκηνοῦ, Μητροπολίτου Ναυπακτίας καὶ Εὐρυτανίας, Εἰσήγησις εἰς τὴν ΙΓ Σύνοδον τῆς Ἱεραρχίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος (Περὶ Οὐνίας), Πειραιεῦς 1959, σελ. 4. 15

Ὡς τόσο, μόλις ἦρθε ἡ ὥρα νὰ πάρουν θέση πρὸς τὴν δυτικὴ Θεολογία, ἄλλοι ἀπαρνήθηκαν καὶ ἄλλοι ὑποστήριξαν τὶς νεοφερμένες θεωρίες. Ἡ διαλογικότητα τῆς ἐποχῆς, ποὺ χαρακτηρίζεται ἀπὸ τὴν σύγκρουση τῶν ἰδεολογιῶν Ἀνατολῆς καὶ Δύσεως, ἔκανε ἀρκετοὺς Ἕλληνες νὰ μελετήσουν τὶς νέες ἰδέες -κοινωνικές, πολιτικές, θρησκευτικές- ἐνῶ, ταυτόχρονα, ἡ ἐνασχόληση μὲ τὶς νέες ἀντιλήψεις, ἄλλοτε προσέλκυε τοὺς ὀρθοδόξους, σὲ μικρότερο ἢ μεγαλύτερο βαθμό, καὶ ἄλλοτε τοὺς ἐνίσχυε καὶ ἐνδυνάμωνε, μὲ ἀποτέλεσμα νὰ γίνουν κορυφαῖοι θεολόγοι 4. Ἀκόμα καὶ ἡ ἠθικὴ τοῦ ὀρθοδόξου χριστιανοῦ τοῦ ἑλλαδικοῦ κλίματος ἔχει ἀλλοτριωθεῖ ἀρκετά. Εἶναι φυσικὸ πὼς ἀρκετοὶ αἰῶνες ὑποδουλώσεως σὲ λαὸ μὲ διαφορετικὴ θρησκεία, ἀλλὰ καὶ μὲ διαφορετικὴ παράδοση καὶ νοοτροπία, θὰ δημιουργοῦσαν ἀγωνιώδη προσπάθεια νὰ διατηρηθοῦν, ὅσο αὐτὸ ἦταν δυνατόν, οἱ συνδετήριοι κρίκοι τοῦ ἑλληνισμοῦ 5. Οἱ δυτικὲς ἐπιῤῥοὲς στὸν καθημερινὸ τρόπο ζωῆς τῶν Ἑλλήνων, ἀλλὰ καὶ οἱ παρερμηνεῖες σὲ θέματα θεολογικά, βρήκαν ὡς ἀντίποδα τὴν συγγραφὴ κανονικῶν κειμένων ἀπὸ τοὺς ὀρθοδόξους, μὲ σπουδαιότερο, κατὰ τὴν ἐποχὴ ποὺ μελετοῦμε, τὸ Πηδάλιο 6. Μέσα ἀπὸ αὐτό, διαφαίνεται ὁ πόθος καὶ ἡ προσπάθεια διασώσεως τοῦ ὀρθοδόξου φρονήματος, χωρὶς αὐτὸ νὰ σημαίνει πὼς παρασιωπᾶται ὁ φόβος, ποὺ σίγουρα θὰ βοηθήσει, σὲ κάποιον βαθμό, ὥστε ὁ λαὸς τοῦ Θεοῦ νὰ μὴν παρεκκλίνει ἀπὸ τὴν ὀρθή του πίστη. Ἀπὸ λειτουργικῆς ἀπόψεως, δὲν θὰ πρέπει νὰ μᾶς ξαφνιάζει τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ ὑπὸ ἐξέταση περίοδος παρέλαβε στοιχεῖα παρακμιακὰ ἀπὸ τὴν προγενεστέρα ἐποχή. Καὶ αὐτὸ εἶναι ἀπολύτως φυσιολογικό. Ὅταν ὁ ὀρθόδοξος λαός, ἀπὸ τὸν ἁπλὸ χριστιανὸ μέχρι τὸν ἱερέα ἢ καὶ τὸν ἐπίσκοπο μίας περιοχῆς, ἀκόμα καὶ ὁ μοναστηριακὸς κύκλος, ἅπασα ἡ λατρευτικὴ δηλαδὴ κοινότητα, 4 ἀρχιμ. Νικοδήμου Σκρέττα, «Κολλυβάδες καὶ θεία λατρεία», στὸ Πρόσωπα καὶ Σταθμοί, Ὁρόσημα στὴ διαμόρφωση τῆς θείας λατρείας, Πρακτικὰ ΙΒ Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου Στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων (Βόλος, 27-29 Σεπτεμβρίου 2010) [Σειρὰ «Ποιμαντικὴ Βιβλιοθήκη» 28], ἐκδ. Ἀποστολικῆς Διακονίας, Ἀθήνα 2014, σελ. 460 κ.ἑ. 5 ἀρχιμ. Νικοδήμου Σκρέττα, «Κολλυβάδες καὶ θεία λατρεία», ὅ.π., σελ. 458. 6 Σχετικὰ μὲ τὸ Πηδάλιο, τὴν πληθώρα τῶν νομοκανονικῶν κειμένων καὶ συλλογῶν ποὺ συντάσσονται στὸν χῶρο τῆς Ἐκκλησίας, μέχρι τὸν 19 ο αἰ., ἀλλὰ καὶ τὴν μεταξύ τους σχέση, βλ. Θεοδώρου Γιάγκου, «Τὸ Πηδάλιον σὲ σχέση μὲ παλαιότερες νομοκανονικὲς συλλογές», στὸ Κανόνες καὶ Λατρεία, ἐκδ. Δεδούση, Θεσσαλονίκη 2001, σελ. 167 κ.ἑξ. 16

ἀπέχουν θεολογικά, ἠθικὰ καὶ πνευματικὰ ἀπὸ τὸν Θεό, πῶς μπορεῖ νὰ ἀκμάζει ἡ λατρεία; Τελικά, ἡ λατρευτικὴ ζωὴ καὶ ἁρμονία εἶναι προαπαιτούμενο τῆς ἁγιότητος ἢ μήπως ἀποτέλεσμα αὐτῆς; Τὰ δύο αὐτὰ στοιχεῖα φαίνεται νὰ συνυφαίνονται ἁρμονικὰ μεταξύ τους 7. Στὴν προσπάθεια, λοιπόν, νὰ διαφυλαχθεῖ ἀκέραιο τὸ ὀρθόδοξο φρόνιμα, μποροῦμε νὰ νοήσουμε καὶ τὴν προσπάθεια ἐνισχύσεως τῆς λατρείας. Μία προσπάθεια ἀρκετὰ δύσκολη, ὅταν μάλιστα ἡ ὀρθοδοξία δὲν βρίσκεται ἑνωμένη κάτω ἀπὸ τὸ πρίσμα δόγματος καὶ ζωῆς. Εἶναι ἀξιοπρόσεκτο ὅτι ὁ ὀρθόδοξος μοναχισμός, κατὰ τὴν ὑπὸ ἐξέτασιν περίοδο, χαρακτηρίζεται ὡς ἐκκοσμικευμένος, ποὺ ἀπέχει ἀρκετὰ ἀπὸ τὴν ἠσυχαστικὴ μοναστικὴ παράδοση τῶν προηγουμένων αἰώνων 8. Ἔτσι, λοιπόν, ἡ πολιτική, κοινωνική, θρησκευτικὴ καὶ ἠθικὴ ζωὴ τῶν Ἑλλήνων σχοινοβατοῦσε ἀνάμεσα στὸ παλιὸ καὶ στὸ νέο, στὴν παράδοση καὶ στὴν νεωτερικότητα 9. Ἡ ἀνατολικὴ Ἐκκλησία, ἴσως ὄχι τόσο ἡ διοίκησή της 10, ὅσο τὸ πλήρωμά της, βρισκόταν μπροστὰ σὲ ἕνα μεγάλο δίλημμα εἴτε θὰ ἀντιδροῦσε στοὺς θρησκευτικοὺς νεωτερισμοὺς καὶ θὰ ἐπιδίωκε νὰ διαφυλάξει τὴν θεολογικὴ παράδοσή της, αὐτὴν ποὺ παρέλαβε ἀπὸ τοὺς προγενεστέρους πατέρες καὶ εἶχε χρέος νὰ παραδώσει στοὺς μεταγενεστέρους, εἴτε θὰ ἀποδεχόταν τὸ πνεῦμα ποὺ οἱ Λατίνοι καλλιεργοῦσαν καὶ υἱοθετοῦσαν, δίχως ἰδιαίτερη ἀντίσταση. Ἐκτὸς τοῦ ὅτι θὰ προδίδανε τὸ δόγμα τῆς ὀρθοδοξίας καὶ θὰ ἀποδέχονταν, πιθανότατα, τὴν θρησκευτικὴ ἀδιαφορία ἢ τὸν ἀθεϊσμό 11. 7 «Ἡ τάξη, ἡ ἁρμονία καὶ ὁ εἱρμὸς τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ σώματος ἐν συνόλῳ καὶ στὸ προσωπικὸ ἐπίπεδο εἶναι καταστάσεις ποὺ ἀντικατοπτρίζουν, χάριτι, τὴν ἐνδοτριαδικὴ ἀγαπητικὴ σχέση κοινωνίας καὶ ὑπηρετοῦν στὴν ἐνεργοποίηση τῆς ἐν κοινωνίᾳ θεώσεως τοῦ ἀνθρώπου» (πρωτοπρ. Χρυσοστόμου Νάσση, Ἡ τελεσιουργία τοῦ Μυστηρίου τῆς Εὐχαριστίας, ἐκδόσεις Μυγδονία, Θεσσαλονίκη 2007, σελ. 137). 8 Χαριλάου Τζώγα, «Ἡ περὶ μνημοσύνων ἔρις ἐν Ἁγίῳ Ὄρει κατὰ τὸν ΙΗ αἰῶνα», στὸ Ἐπιστημονικὴ Ἐπετηρὶς Θεολογικῆς Σχολῆς Θεσσαλονίκης [Παράρτημα ἀρ. 3], Θεσσαλονίκη 1969, σελ. 7. 9 ἀρχιμ. Νικοδήμου Σκρέττα, Ἡ Θεία Εὐχαριστία καὶ τὰ προνόμια τῆς Κυριακῆς κατὰ τὴν διδασκαλία τῶν κολλυβάδων, ἐκδ. Μυγδονία, Θεσσαλονίκη, 3 2008, σελ. 15. 10 Τὰ διοικητικὰ στελέχη τῆς Ἐκκλησίας, οἱ ἐπίσκοποι ἀλλὰ καὶ οἱ κληρικοὶ γενικότερα, εἶχαν δεχθεῖ σὲ ἔντονο βαθμὸ τὴν πολεμικὴ τῶν διαφωτιστῶν. Δὲς σχετικὰ στὸ ἔργο τοῦ Π. Γεωργαντζῆ, Οἱ ἀρχιερεῖς καὶ τὸ εἰκοσιένα (ἀντίδραση ἢ προσφορά;), Ξάνθη 1985. 11 Βλ. πρωτοπρ. Γεωργίου Μεταλληνοῦ, Ἡ Τουρκοκρατία. Οἱ Ἕλληνες στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία [σειρὰ «Αἶπος» 3], ἐκδ. Ἀκρίτας, Ἀθήνα 2 1989, σελ. 152. 17

Ὡς μία ὀργανωμένη προσπάθεια νεοελληνικοῦ διαφωτισμοῦ, ποὺ ὡς βάση του εἶχε τὸν πλοῦτο τῆς ἑλληνικῆς σοφίας καὶ τῆς ὀρθοδόξου παραδόσεως, θεωρεῖται τὸ κίνημα τῶν κολλυβάδων πατέρων 12. Ἡ θρησκευτικὴ ἀναγέννηση, τὴν ὁποία ἐπιχείρησαν, δὲν βασίστηκε σὲ κείμενα μὲ ῥιζοσπαστικὲς ἰδέες. Τοὐναντίον, ἡ καινοτομία τους ὀφείλεται στὴν ἀναζήτηση καὶ ἀναβίωση τῆς παραδόσεως 13. «Τὸ κίνημά τους, ὡς κίνημα σύνθεσης θεολογίας, μυσταγωγίας καὶ λατρείας, κίνημα κατ ἐξοχὴν ἀναμορφωτικό, ἀναγεννητικό, ἡσυχαστικό, φιλοκαλικὸ καὶ λειτουργικό, ὑπῆρξε γιὰ τοὺς δεινοὺς ἐκείνους καιρούς, ἀλλὰ καὶ γιὰ τὸ σήμερα μία ἐκ τῶν μεγίστων εὐεργεσιῶν τοῦ Θεοῦ πρὸς τὸ Γένος, τὸν μοναχισμὸ καὶ τὴν Ἐκκλησία» 14. Οἱ κολλυβάδες, ἔχοντας κάνει πρωτίστως βίωμα τὴν ὀρθοδοξία, μετέφρασαν καὶ συνέγραψαν ἔργα θεολογικά 15, ἠθικά 16, λειτουργικά 17, 12 Ὡς Κολλυβάδες ἢ φιλοκαλικοὶ χαρακτηρίζεται μία πληθώρα ἐκκλησιαστικῶν ἀνδρῶν, οἱ κυριότεροι τῶν ὁποίων εἶναι οἱ ἅγιοι Μακάριος Νοταρᾶς, Νικόδημος Ἁγιορείτης, Ἀθανάσιος Πάριος, Νήφων ὁ Κοινοβιάρχης, ἀλλὰ καὶ οἱ Νεόφυτος Καυσοκαλυβίτης, Χριστόφορος Προδρομίτης, Ἰάκωβος Πελοποννήσιος, Παΐσιος Καλλιγράφος, Παρθένιος ὁ Ζωγράφος ὁ ἐκ Φουρνᾶ, Ἀγάπιος Κύπριος κ.ἄ., ἐκ τῆς εὐρυτέρας χορείας τῶν Κολλυβάδων. Βλ. σχετ. ἀρχιμ. Νικοδήμου Σκρέττα, «Κολλυβάδες καὶ θεία λατρεία», ὅ.π., σελ. 461. 13 Γιὰ τὶς ἐπιμέρους πτυχὲς τοῦ λειτουργικοῦ ἀνανεωτικοῦ ἔργου τῶν κολλυβάδων, καὶ συγκεκριμένα γιὰ τὰ θέματα τῆς συχνότητος τῆς Θείας Μεταλήψεως, τῆς ἑρμηνείας ποικίλων πτυχῶν τῆς Λατρείας, τὴν διατήρηση τῆς λατρευτικῆς τάξεως καὶ τὸν ἐμπλουτισμὸ τοῦ ἑορτολογίου, βλ. Γεωργίου Φίλια, Παράδοση καὶ ἐξέλιξη στὴ Λατρεία τῆς Ἐκκλησίας, ἐκδ. Γρηγόρη, Ἀθήνα 2006, σελ. 210-219. 14 ἀρχιμ. Νικοδήμου Σκρέττα, «Κολλυβάδες καὶ θεία λατρεία», ὅ.π., σελ. 469. 15 Ἀθανασίου Παρίου, Ἐπιτομή, εἴτε Συλλογὴ τῶν θείων τῆς πίστεως δογμάτων, Λειψία 1806 Νικοδήμου Ἁγιορείτου, Συμβουλευτικὸν ἐγχειρίδιον, ἤτοι περὶ φυλακῆς τῶν πέντε αἰσθήσεων, ἐκδ. Νεκτάριος Παναγόπουλος, Ἀθήνα 1999 Νικοδήμου Ἁγιορείτου, Ἀόρατος πόλεμος, ἐκδ. «Φῶς», Ἀθῆναι 1977. 16 Νικοδήμου Ἁγιορείτου, Χριστοήθεια τῶν Χριστιανῶν, ἐκδ. Β. Ῥηγοπούλου (φωτοαναστατικὴ τῆς ὑπὸ Σωτηρίου Ν. Σχοινᾶ γενομένης τετάρτης ἐκδόσεως), Θεσσαλονίκη 1974 Νικοδήμου Ἁγιορείτου, Πνευματικά Γυμνάσματα, ἐκδ. Ῥηγοπούλου, Θεσσαλονίκη 1991. 17 Νικοδήμου Ἁγιορείτου, Περὶ τῆς συνεχοῦς μεταλήψεως, ἐκδ. Σχοινᾶ, Βόλος 1971 Νικοδήμου Ἁγιορείτου, Ἑορτοδρόμιον. Ἤτοι ἑρμηνεία εἰς τοὺς ᾀσματικοὺς κανόνας τῶν Δεσποτικῶν καὶ Θεομητορικῶν ἑορτῶν, τ. Α ( 3 1987), τ. Β ( 3 1987), τ. Γ ( 3 1987), ἐκδ. «Ὀρθόδοξος Κυψέλη», Θεσσαλονίκη Νικοδήμου Ἁγιορείτου, Νέα Κλῖμαξ, ἤτοι Ἑρμηνεία εἰς τοὺς ἑβδομήκοντα πέντε ἀναβαθμοὺς τῆς Ὀκτωήχου, ἐκδ. Ῥηγοπούλου, Θεσσαλονίκη 2010 Νικοδήμου Ἁγιορείτου, Κῆπος Χαρίτων, ἤτοι Ἑρμηνεία Γλαφυρὰ εἰς τὰς Θ ᾨδὰς τῆς Στιχολογίας, ἐκδ. Β. Ῥηγοπούλου, Θεσσαλονίκη 3 1979. 18

ἑρμηνευτικά 18, κανονικὰ 19 καὶ ἁγιολογικά 20. Καὶ μάλιστα, ἡ προσέγγιση στὰ κείμενα αὐτὰ γίνεται μὲ τρόπο ἱερό. Τὰ ἔργα τους ἀναζωογονοῦν τὴν θεολογικὴ φιλολογία, ἀποτελοῦν τὴν πρώτη ὁρμητικὴ ἐκδήλωσή της στὰ χρόνια της τουρκοκρατίας καὶ φέρνουν τὸ προδρομικὸ μήνυμα, τὴν ὀρθόδοξη ἔκφανση τῆς ἐποχῆς τοῦ ἑλληνικοῦ διαφωτισμοῦ 21. Ἂς μὴ λησμονοῦμε ὅτι ἡ θεία λατρεία δίδει νόημα στὸν ἠσυχαστικὸ βίο καὶ ἀποτελεῖ τὸ κέντρο τῆς πνευματικῆς ζωῆς τῶν ἠσυχαστῶν 22. Ἡ ὀρθοδοξία βιώνεται ἐμπειρικῶς, μέσα ἀπὸ τὶς πηγές της, τοὺς βίους ὅσων ἔζησαν ὀρθοδόξως (τῶν ἁγίων μας), τὶς καταγραφὲς τῶν προσωπικῶν ἐμπειριῶν καὶ βιωμάτων τους (τὰ συγγραφικὰ ἔργα τῶν πατέρων), τὴν ἑρμηνευτικὴ προσέγγιση τῆς λατρείας, μέσα ἀπὸ τὴν χρήση τῶν Τυπικῶν 23 καὶ 18 Νικοδήμου Ἁγιορείτου καὶ Εὐθυμίου Ζιγαβηνοῦ, Ἑρμηνεία εἰς τοὺς ρν ψαλμοὺς τοῦ προφητάνακτος Δαβίδ, τ. Α (1972), τ. Β (1996), τ. Γ (1983), ἐκδ. «Ὀρθόδοξος Κυψέλη», Θεσσαλονίκη Νικοδήμου Ἁγιορείτου, Ἑρμηνεία εἰς τὰς ΙΔ Ἐπιστολὰς τοῦ Ἀποστόλου Παύλου, ἐκδ. «Ὀρθόδοξος Κυψέλη», Θεσσαλονίκη 3 1989 Νικοδήμου Ἁγιορείτου, Ἑρμηνεία εἰς τὰς ἑπτὰ καθολικὰς ἐπιστολάς, ἐκδ. «Ὀρθόδοξος Κυψέλη», Θεσσαλονίκη 1986 Ἀγαπίου Λάνδου, Βιβλίον καλούμενον Κυριακοδρόμιον, ἤγουν Διδαχαί, καὶ ὁμιλίαι εἰς τὰς Κυριακὰς ὅλου τοῦ ἐνιαυτοῦ, Βενετία 1882 Μακαρίου Νοταρᾶ, Εὐαγγελικὴ σάλπιγξ, Ἀθῆναις 1867. 19 Νικοδήμου Ἁγιορείτου καὶ Ἀγαπίου ἱερομονάχου, Πηδάλιον τῆς νοητῆς Νηὸς τῆς μιᾶς, ἁγίας, καθολικῆς καὶ ἀποστολικῆς Ἐκκλησίας, ἐκδ. «Ἀστήρ», Ἀθῆναι 7 1970 Χριστοφόρου Προδρομίτου, Κανονικόν (βλ. σχετ. Γιάγκου Θεοδώρου, Χριστοφόρου Προδρομίτου, Κανονικόν [Σειρὰ «Κανονικὰ καὶ Λειτουργικὰ» 4], ἐκδ. Μυγδονία, Θεσσαλονίκη 2007) Νεοφύτου Καυσοκαλυβίτου, Ἐπιτομὴ Ἱερῶν Κανόνων, ἐπιμελείᾳ Θεοδωρήτου ἱερομονάχου Ἁγιορείτου (Ἀπάνθισμα, τ. Α ), ἐκδ. «Ἀστήρ», Ἀθῆναι 2002. 20 Λ.χ., Νικοδήμου Ἁγιορείτου, Συναξαριστὴς τῶν δώδεκα μηνῶν τοῦ ἐνιαυτοῦ, τόμοι 3, ἐκδ. «Δόμος», 2005. 21 Ἀπόσπασμα ἀπὸ τὸ βιβλίο τοῦ Ἀπόστολου Βακαλόπουλου, Ἱστορία τοῦ Νέου Ἑλληνισμοῦ, τ. Γ, Θεσσαλονίκη 1968. Πηγή: http://www.oodegr.com/oode/papismos/istorika/ antagwnismos_dyt_idewn1.htm. Προσπελάστηκε τὴν 20 Δεκεμβρίου 2013. 22 Παναγιώτη Σκαλτσῆ, «Ὁ ἡσυχασμὸς στὸ Ἅγιον Ὄρος κατὰ τοὺς 15 ο -16 ο αἰῶνες. Τὸ παράδειγμα τοῦ Μακαρίου Μακρῆ, τοῦ Συμεὼν Θεσσαλονίκης καὶ τοῦ Θηκαρᾶ», στὸ Τὸ Ἅγιον Ὄρος στὸν 15 ο καὶ 16 ο αἰώνα, Πρακτικὰ ΣΤ Διεθνοῦς Ἐπιστημονικοῦ Συνεδρίου (Θεσσαλονίκη, 25-27 Νοεμβρίου 2011), ἔκδοσις Ἁγιορειτικῆς Ἑστίας, Θεσσαλονίκη 2012, σελ. 222. 23 Στὸ πλαίσιο τῆς ὑπακοῆς τῶν τυπικῶν μποροῦμε νὰ νοήσουμε πολλὰ θέματα τῆς Θεολογίας τῶν Κολλυβάδων. Ἡ ἔριδα περὶ τῶν μνημοσύνων, ἂν πρεπει νὰ τελοῦνται μνημόσυνα τὶς Κυριακὲς ἢ ὄχι, ἐκτὸς τοῦ ὅτι προκαλεῖ ποικίλα θεολογικὰ προβλήματα, καταστρατηγεῖ τὶς τυπικὲς διατάξεις αἰώνων. Τὰ τυπικὰ εἶναι μέρος τῆς λατρευτικῆς κοινότητος, καὶ μάλιστα ἀποτέλεσμα πράξεως αἰώνων. Ἐκτὸς τοῦ ὅτι ἀλλάζει ἡ δομὴ τῆς ἀκολουθίας καὶ συμψάλλονται τὰ ἀναστάσιμα μὲ τὰ νεκρώσιμα, ταυτόχρονα ἀλλάζει χαρακτήρα ἡ λειτουργικὴ ζωὴ τῆς κοινότητος. Πῶς μπορεῖ -καὶ γιὰ ποιὸν λόγο- νὰ συναθροίζεται ἡ 19

ἄλλων λειτουργικῶν βιβλίων, ἀλλὰ συνάμα καὶ τὴν πορεία σύμφωνα μὲ τοὺς κανόνες τῆς Ἐκκλησίας μας 24. Στὸ πλαίσιο αὐτῆς τῆς προσωπικῆς ἐμπειρίας, δὲν μπορεῖ νὰ νοηθεῖ ὡς τυχαῖο καὶ ἄνευ σημασίας τὸ γεγονὸς ὅτι πολλοὶ κολλυβάδες ἦταν οἱ πνευματικοὶ ἀλεῖπτες τῶν μαρτύρων, αὐτοὶ ποὺ τοὺς προετοίμαζαν, ἠθικὰ κὰι πνευματικά, γιὰ τὸ μαρτύριο 25, γιὰ τὴν ὁλοκλήρωση, τὸ «τελείωμα» 26. Παρ ὅλο ποὺ τὸ ἔργο τῶν κολλυβάδων πατέρων ὁδήγησε στὴν ἀνάδειξη τοῦ λογικοῦ νοήματος τῆς λατρείας, ποὺ δημιουργεῖ ἦθος λειτουργικὸ καὶ παρακινείται καὶ ὁρίζεται ἀπὸ τοὺς κανόνες τῶν Τυπικῶν 27, δὲν μποροῦμε νὰ ποῦμε πὼς ὑπῆρχε τὸ ἴδιο λειτουργικὸ ἦθος στὸν ἑλλαδικὸ χῶρο τὴν ἐποχὴ αὐτή. Ἂς μὴν λησμονοῦμε πὼς εἶχαν περάσει ἀρκετοὶ αἰῶνες σκλαβιᾶς σὲ ἔθνος βάρβαρο, ἀλλόθρησκο καὶ ἀλλόφυλλο, ποὺ τὰ στοιχεῖα ἀποκλίσεως μᾶλλον ὑπερεῖχαν ἀπὸ τὰ σημεῖα συγκλίσεως σὲ ἐπίπεδο πολιτισμικὸ καὶ κοινωνικό. κοινότητα μίας σκήτως, λ.χ., στὸν κοιμητηριακὸ Ναὸ κάθε Σάββατο, κατὰ τὰ ἑθισμένα, τὴν στιγμὴ ποὺ τὰ μνημόσυνα τελοῦνται τὴν ἑπομένη στὸ Κυριακό; 24 ἀρχιμ. Νικοδήμου Σκρέττα, Ἡ Θεία Εὐχαριστία καὶ τὰ προνόμια τῆς Κυριακῆς κατὰ τὴν διδασκαλία τῶν κολλυβάδων, ὅ.π., σελ. 44. 25 ἀρχιμ. Νικοδήμου Σκρέττα, ὅ.π., σελ. 27. 26 Ἐντρυφώντας στὴν βιβλιοθήκη τῆς ἱερᾶς μονῆς Προυσιωτίσσης καὶ λαμβάνοντας συνάμα στοιχεῖα ἀπὸ τὴν προφορική της παράδοση, μποροῦμε νὰ ποῦμε πὼς διαφαίνεται σὲ μεγάλο βαθμὸ ἡ προσωπικὴ αὐτὴ ἐμπειρία τῶν Κολλυβάδων Πατέρων μὲ τοὺς ἁγίους, ποὺ μόλις ἀναφέραμε. Ὁ ἱερομόναχος Κύριλλος Καστανοφύλλης (1775-1835), ποὺ καταγόταν ἀπὸ τὴν γειτνιάζουσα στὴν μονὴ κώμη τῆς Καστανέας Εὐρυτανίας, εἶχε, ἐπὶ σειρὰ ἐτῶν, διοικήσει καὶ καθοδηγήσει πνευματικῶς τὴν ἀδελφότητα τῆς μονῆς καὶ εἶναι ἕνα τυπικὸ παράδειγμα Κολλυβᾶ. Ὅταν βρισκόταν στὸ Ἅγιον Ὄρος, εἶχε τὴν εὐκαιρία νὰ συνεργαστεῖ μὲ τὸν ἅγιο Νικόδημο, γενόμενος, μάλιστα, διορθωτὴς καὶ καλλιγράφος τῶν ἔργων του. Τότε εἶχε γίνει πνευματικὸς ἀλείπτης τοῦ ἁγίου Γερασίμου τοῦ ἐκ Μεγάλου Χωρίου Εὐρυτανίας, ποὺ μαρτύρησε τὸ 1812. Ἀλλὰ καὶ λίγο ἀργότερα, ὅταν ἐπέστρεψε στὴν ἰδιαίτερη πατρίδα του, φρόντισε, γύρω στὸ 1819, τὴν ἀνακομιδὴ τοῦ λειψάνου τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ ἐξ Ἀγαρηνῶν, τοῦ ἐν Βραχωρίῳ (ἤτοι Ἀγρινίῳ) μαρτυρήσαντος, ἀπὸ τὸν τόπο τῆς ταφῆς του στὸ Ἀγρίνιο σὲ κρύπτη τῆς ἱερᾶς μονῆς Προυσοῦ. Αὐτὴ ἡ ἁγιοφιλία του, σὲ συνδυασμὸ μὲ τὶς ἐνέργειές του νὰ ἁγιοκατατάξει τοὺς πατέρες καὶ ἀδελφοὺς τῆς μονῆς, ἦταν προσπάθεια ὅλης του τῆς ζωῆς. Αὐτὸ ἀπαιτοῦσε προσωπικὴ προσπάθεια καὶ προσωπικὴ ἐμπειρία. Ἡ ἀδιαφορία τῶν λοιπῶν μοναχῶν, ὡς τόσο, τὸν ἀνάγκασε, πρὸς τὴν δύση τοῦ βίου του, νὰ ὁμολογήσει πὼς «καὶ τὸν Μοναχὸν ἀπώλεσα, καὶ μοναχοὺς οὐκ ἐποίησα». Τὰ πάντα στὴν κολλυβαδικὴ νοοτροπία κινοῦνται γύρω ἀπὸ τὴν σωτηρία καὶ τὴν παιδαγωγία τοῦ συνανθρώπου. Σχετικὲς μὲ τὸν Κύριλλο Καστανοφύλλη πληροφορίες, δὲς στὸ ἀρχιμ. Δοσιθέου, Κύριλλος ὁ Καστανοφύλλης, ἐκδ. Γρηγόρη, ἐν Ἀθήναις, 1965. 27 ἀρχιμ. Νικοδήμου Σκρέττα, Ἡ Θεία Εὐχαριστία καὶ τὰ προνόμια τῆς Κυριακῆς κατὰ τὴν διδασκαλία τῶν κολλυβάδων, ὅ.π., σελ 39. 20

Αὐτὲς οἱ ἀλλαγὲς στὴν καθημερινὴ ζωὴ τοῦ Ἕλληνος δὲν θὰ μποροῦσαν νὰ ἀφήσουν ἀνεπηρέαστη τὴν λατρευτικὴ ζωὴ τοῦ χριστιανοῦ. Ὁ ὀρθόδοξος χριστιανός, κυρίως ὁ ῥασοφόρος, ἀλλὰ καὶ ὁ λαϊκός, ἔχει συνυφάνει μὲ κάθε δυνατὴ ἁρμονία τὴν λατρευτικὴ ζωὴ -τὴν ἐκκλησιαστικὴ ἀκολουθία εἰδικότερα- στὴν καθημερινή του ζωή. Ὅταν, ὅμως, ἡ καθημερινότητα δέχεται ἐπιῤῥοὲς ἀπὸ παράγοντες ἐξωγενεῖς, ὅπως εἶναι οἱ συνθῆκες τῆς κατοχῆς ἀπὸ τὸν ὀθωμανικὸ ζυγό, εἶναι φυσικὸ νὰ ἀνατραπεῖ αὐτὴ ἡ ἰσοῤῥοπία καὶ νὰ ἐκκοσμικευθεῖ καὶ ἡ λατρεία. Πάντως, ἂς μὴν λησμονοῦμε ὅτι βρισκόμαστε σὲ μία περίοδο κατοχῆς. Ὁ καθηγητὴς Ἰωάννης Φουντούλης χαρακτηρίζει τὴν περίοδο τῆς Τουρκοκρατίας ὡς περίοδο πτωχείας καὶ λειτουργικῆς συντηρήσεως 28. Καὶ ποιὸν ἄλλο χαρακτήρα θὰ μποροῦσε νὰ ἔχει μία περίοδος, ἡ ὁποία παρήκμαζε λειτουργικῶς, εἶχε ἄκρα τυπολατρεία καὶ δεχόταν ἀνατρεπτικὲς ἐκτροπές 29 ; Οἱ σκληρὲς δοκιμασίες τῆς περιόδου αὐτῆς ὁδήγησαν σὲ στατικότητα καὶ συντήρηση, περιορίζοντας τὴν δημιουργικὴ συνέχεια καὶ ἐξέλιξη 30. Ἄλλωστε, σχετικὴ παρακμὴ ὑπάρχει ἀπὸ τὸν Θ αἰ. στὰ λειτουργικὰ πράγματα, ἡ ὁποία, εὐτυχῶς, δὲν συνδυάστηκε μὲ στασιμότητα 31. 2. ΟΙ ΤΥΠΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΞΕΙΣ ΤΟΥ ΑΓΙΩΝΥΜΟΥ ΟΡΟΥΣ Στὸ πλαίσιο αὐτό, λοιπόν, δὲν θὰ πρέπει νὰ μᾶς ξαφνιάζει ἡ πληθώρα τῶν τυπικῶν διατάξεων τῆς ἀθωνικῆς χερσονήσου, ποὺ ἀποτυπώνονται καὶ καταγράφονται κατὰ τὸν 19 ο αἰ. Εἶναι, ἆρα γε, μία ἀκόμη προσπάθεια ἐναντιώσεως σὲ κάθε τι τὸ ξένο 32, καὶ ἐδῶ συγκεκριμμένα στὸν δυτικόφρονα πολιτισμό, ποὺ κλονίζει τὴν λατρευτικὴ κοινότητα τῆς ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας; Εἶναι, μήπως, μία ἀποτύπωση τῆς καθημερινῆς ζωῆς τοῦ Ἕλληνος, ποὺ συνεχίζει νὰ διατηρεῖ τὸ ἰδίωμα τοῦ χριστιανοῦ, τοῦ ὀρθοδόξου χριστιανοῦ, παρὰ 28 Ἰωάννου Φουντούλη, Λειτουργικὰ Θέματα, τ. Ζ, Θεσσαλονίκη 1986, σ. 19. 29 ἀρχιμ. Νικοδήμου Σκρέττα, Ἡ Θεία Εὐχαριστία καὶ τὰ προνόμια τῆς Κυριακῆς κατὰ τὴν διδασκαλία τῶν κολλυβάδων, ὅ.π., σελ. 40. 30 Ἰωάννου Φουντούλη, Λειτουργικὴ Α, Θεσσαλονίκη 3 2000, σελ. 33. 31 Βλ. σχετικὰ Ἰωάννου Φουντούλη, Λειτουργικὴ Α, ὅ.π., σελ. 31 καὶ Παναγιώτου Σκαλτσῆ, Γάμος καὶ Θεία Λειτουργία, ἐκδ. Π. Πουρναρᾶ, Θεσσαλονίκη 1998, σελ.163. 32 «Αἱ καρατήσασαι μετριοπαθέστεραι ἀντιλήψεις καὶ ἡ παγίωσις τῶν μοναχικῶν τυπικῶν περιέστειλαν τὰς ἐν τῇ θείᾳ λατρείᾳ ἀκρότητας», σημειώνει ὁ καθηγητὴς Φουντούλης. Δὲς σχετικὰ Ἡ εἰκοσιτετράωρος ἀκοίμητος δοξολογία, διατριβὴ ἐπὶ διδακτορίᾳ, ἐκδ. Ἀστήρ, Θεσσαλονίκη 1963, σελ. 108. 21

τὴν κατοχή του στὸν τουρκικὸ ζυγό; Ἢ νὰ εἶναι ἕνα κίνητρο ἀναγεννήσεως, λειτουργικῆς ἀναζωογονήσεως 33, ἑνὸς γένους ὀρθοδόξων Ἑλλήνων, ποὺ εἶχε λημονήσει τὴν ἀξία τῶν λατρευτικῶν συνάξεων τῆς πίστεώς του καὶ ποὺ μόλις ἄρχισε νὰ ἐπιστρέφει στὶς ῥίζες του, στὴν παράδοση δηλαδή 34, ὕστερα ἀπὸ τὴν κατήχηση τῶν Κολλυβάδων πατέρων; Μᾶλλον, εἶναι ὅλα αὐτά. Βέβαια, οἱ τυπικὲς διατάξεις δὲν ἔπαψαν ποτὲ νὰ καταγράφονται στὴν ἀθωνικὴ χερσόνησο 35. Ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τοῦ πρώτου τυπικοῦ τοῦ Ἁγίου Ὄρους, τοῦ ἁγίου Ἀθανασίου, μέχρι καὶ σήμερα, ἔχουμε συνεχεῖς καταγραφὲς τῶν τυπικῶν διατάξεων τῆς κάθε μοναστηριακῆς κοινότητος. Αὐτὸ ἀποδεικνύει πὼς ἡ κάθε μονὴ εἶναι ἕνας ζωντανὸς ὀργανισμός, ποὺ δέχεται ἐπιδράσεις ἀπὸ διάφορες συνθῆκες, ποὺ ἀξιολογεῖ, σὲ κάθε ἐποχή, τὸ ὑλικό της, τοὺς πατέρες καὶ ἀδελφούς της, καὶ ἀναλόγως εἶναι πιὸ αὐστηρὴ ἢ πιὸ ἐλαστική. Διαφυλάσσει, ὡς τόσο, ὅσα βρῆκε καὶ τὰ παραδίδει στὶς ἑπόμενες γενεές, ἂν καὶ συχνὰ παρατηροῦνται ῥαγδαῖες ἀλλαγές. Τὸ πρῶτο Τυπικὸ τοῦ Ἁγίου Ὄρους, τὸ Τυπικὸ τοῦ ἁγίου Ἀθανασίου τοῦ Ἀθωνίτου, θὰ περίμενε κανεὶς νὰ εἶναι ἕνα Τυπικὸ ποὺ καταγράφει τὴν μέχρι τὴν ἐποχὴ τοῦ ἁγίου διαμορφωθεῖσα τυπικὴ διάταξη τοῦ ἁγιωνύμου Ὄρους. Καὶ ὅμως εἶναι ἕνα Τυπικὸ μὲ σημαντικὲς ἀλλαγὲς καὶ μὲ ἀρκετοὺς νεωτερισμοὺς 33 Ἡ ἔννοια τῆς λειτουργικῆς ἀναγεννήσεως καταγράφεται πολὺ ὡραία ἀπὸ τὸν καθηγητὴ Φίλια. Ἀφοῦ γίνει διαφοροποίηση μεταξὺ παραδόσεως καὶ συντηρητικότητας, τονίζεται πὼς ἡ ἀνανέωση τῆς παραδόσεως εἴτε σημαίνει τὸν ἐμπλουτισμό της μὲ δεδομένα σύγχρονα, εἴτε σημαίνει τὴν μεταβολὴ κάποιων ἐπιμέρους στοιχείων της. Βλ. σχετικὰ Γεωργίου Φίλια, Παράδοση καὶ ἐξέλιξη στὴ Λατρεία τῆς Ἐκκλησίας, ὅ.π., σελ. 11-18 41. 34 Σύμφωνα μὲ τὸν καθηγητὴ Ἰωάννη Φουντούλη, «ἡ παράδοση δὲν εἶναι προσκόλληση στὸ τώρα τῆς λειτουργικῆς ζωῆς, οὔτε στὴ φανταστικὰ ἰδεώδη πράξη μιᾶς δῆθεν ἀποστολικῆς ἐποχῆς. Ἀλλ ἀντίθετα εἶναι μιὰ δυναμικὴ ἀναμόχλευση τῆς ὅλης λειτουργικῆς ζωῆς τῶν μακρῶν αἰώνων τῆς παραδόσεως, μιὰ ἔντονη ἀγωνία γιὰ τὸ σήμερα τῆς ἐκκλησιαστικῆς λειτουργικῆς ζωῆς, ἂν εἶναι γνήσιο γέννημα τοῦ μακροῦ χθές, δηλαδὴ τῆς παραδόσεως». Δὲς σχετικὰ «Παράδοση καὶ Θεία Λατρεία», στὸ Τόμος ἑόρτιος χιλιοστῆς ἑξακοσιοστῆς ἐπετείου Μεγάλου Βασιλείου, Θεσσαλονίκη 1981, σελ. 22. 35 Μπορεῖ νὰ ὑπάρχει πάντοτε καταγραφὴ τῶν τυπικῶν διατάξεων, ὡς τόσο πρέπει νὰ δώσουμε βάση στὴν ἀλλαγὴ τοῦ περιεχομένου τους. Ὁ χαρακτήρας τῶν πρώτων κτητορικῶν Τυπικῶν εἶναι κυρίως διοικητικός, ἐνῶ τὸ λειτουργικὸ στοιχεῖο πλεονάζει πολὺ μεταγενέστερα στὰ πλήρη λειτουργικὰ Τυπικά. 22

σὲ σχέση μὲ τὴν παράδοση τοῦ χώρου αὐτοῦ 36. Ὅσο καὶ ἂν ξαφνιάζει τὸ γεγονὸς αὐτό, ἔχει ἐξήγηση ἱστορική. Ὁ ἅγιος Ἀθανάσιος ἔζησε, τὰ πρῶτα του μοναστικὰ χρόνια, στὴν περιοχὴ τῆς Μικρᾶς Ἀσίας, ἔχοντας δεχθεῖ ἐπιῤῥοὲς ἀπὸ τὴν παράδοση τῆς Κωνσταντινουπόλεως. Ὅταν ἐγκαταστάθηκε στὸ Ἅγιον Ὄρος, ἔτυχε τῆς συνδρομῆς τοῦ αὐτοκράτορος Νικηφόρου Φωκᾶ, ἱδρύοντας τὴν πρώτη κοινοβιακὴ μονή. Τὸ μέγεθός της ὑπέρογκο, ὄχι μόνο γιὰ τὰ δεδομένα τῆς ἐποχῆς ἐκείνης, ἀλλὰ ἀκόμα καὶ σὲ σχέση μὲ τὰ σημερινὰ πρότυπα, ὁπότε ἦταν φυσικὸ νὰ λάβει καὶ ἀντίστοιχο ὄνομα ὀνομάστηκε Μεγίστη Λαύρα. Βέβαια, ὡς ὑπόδειγμα γιὰ τὴν ὀργάνωση καὶ λειτουργία τοῦ μεγάλου αὐτοῦ μοναστηριοῦ εἶχε τὸ διοικητικὸ σύστημα τῆς μονῆς Στουδίου 37. Ἔγραψε, λοιπόν, τρία τυπικολογικὰ ἔργα, τὸ Τυπικὸν (ἢ Κανονικὸν ἢ Διαθήκη) 38, τὴν Διατύπωση 39 καὶ τὴν Ὑποτύπωση 40. Τὸ διοικητικὸ αὐτὸ σύστημα ἐπικυρώθηκε ἀπὸ τὸν Νικηφόρο Φωκᾶ μὲ χρυσόβουλο, τὸ ἔτος 963/964 καὶ ἡ Μεγίστη Λαύρα ἀναγνωρίστηκε ὡς ἐλευθέρα καὶ αὐτοδιοίκητος 41. 36 Οἱ βιογράφοι τοῦ ἁγίου ἀναφέρουν πὼς αὐτὸς δέχθηκε τὴν ἀντίδραση καὶ τὴν πολεμικὴ ἀπὸ τοὺς παλαιοὺς ἀθωνίτες ἀσκητές. Ὡς αἴτιο καταγράφεται ὅτι ὁ ἅγιος κατέλυσε «τοὺς ἀρχαίους τύπους καὶ ὅρους». Προφανῶς καὶ δὲν πρόκειται μόνο γιὰ τὴν μετατροπὴ τῆς ἐρήμου τοῦ Ἄθωνος σὲ πολιτεία καλογήρων, οὔτε μόνο γιὰ τὶς ἐπιβλητικὲς οἰκοδομὲς ποὺ ἀνήγειρε, μὲ σκοπὸ νὰ καλύψει αὐτὰ τὰ δεδομένα. Σαφῶς καὶ ἦταν πέτρα σκανδάλου τὸ Τυπικὸ τοῦ ἁγίου Ἀθανασίου μία κοσμοπολίτικη μοναστικὴ παράδοση, φερμένη ἀπὸ τὴν Κωνσταντινούπολη κυρίως, ποὺ ἀπέχει ἀρκετὰ ἀπὸ τὸ αὐστηρὸ ἀσκητικὸ τυπικὸ τῶν μέχρι τότε πατέρων τῆς χερσονήσου. Ἀντιπροσωπευτικὰ ἀναφέρουμε ὅτι τὸ Τυπικὸ τοῦ ἁγίου Ἀθανασίου ἀγνοεῖ τὴν νηστεία τῆς Δευτέρας καὶ τοῦ δεκαπενταυγούστου, ἐπιτρέπει τὴν κατάλυση τῆς νηστείας κατὰ τὴν περίοδο τοῦ Πεντηκοσταρίου καὶ προβλέπει τριήμερο κατάλυση ἰχθύος κατὰ τὴν ἑορτὴ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ. Δὲς σχετικὰ Θεοδώρου Γιάγκου, «Ἡ ἐπίδραση τοῦ ἔργου τοῦ ἁγίου Ἀθανασίου Ἀθωνίτη στὸν ὀρθόδοξο μοναχικὸ κόσμο», στὸ Κανόνες καὶ Λατρεία, ἐκδ. Δεδούση, Θεσσαλονίκη 2001, σελ. 271-272, ὅπου καὶ ἡ σχετικὴ βιβλιογραφία. 37 Παν. Παναγιωτάκου, «Ἄθως, ὀργάνωση τῆς μοναχικῆς πολιτείας», στὴ ΘΗΕ, τ. 1, Ἀθῆναι 1962, στ. 890. 38 Ph. Meyer, Athos die Haupturkunden, Verlag Adolf M. Hakkert, Amsterdam 1965, σελ. 101-122. 39 Ph. Meyer, Athos die Haupturkunden, ὅ.π., σελ. 123-130. 40 Γιὰ τὰ κείμενα αὐτά, δὲς Ph. Meyer, Athos die Haupturkunden, ὅ.π., σελ. 130-140. Δὲς ἐπίσης, γιὰ τὰ τρία αὐτὰ κείμενα τοῦ ἁγίου Ἀθανασίου, καὶ Νικοδήμου Μπιλάλη, μοναχοῦ, Ὅσιος Ἀθανάσιος ὁ Ἀθωνίτης, τ. Β, Τὰ εὑρισκόμενα κείμενα (Τυπικόν, Διατύπωσις, Ὑποτύπωσις κ.ἄ.), ἐκδ. Παρουσία, Ἀθήνα 2000, σελ. 82-249. 41 Παν. Παναγιωτάκου, «Ἄθως, ὀργάνωση τῆς μοναχικῆς πολιτείας», ὅ.π., στ. 890. 23

Μετὰ ἀπὸ μόλις λίγα χρόνια, καὶ ἔχοντας δεῖ οἱ λοιποὶ μοναχοὶ τοῦ Ὄρους τὰ ὀφέλη τῆς ὀργανώσεως τοῦ μοναχικοῦ βίου ἀπὸ τὴν πολιτεία, ἀπευθύνθηκαν στὸν Αὐτοκράτορα γιὰ τὴν νομοθετικὴ διοργάνωση τοῦ μοναχικοῦ τους πολιτεύματος. Ἔτσι, τὸ 972, ὁ Αὐτοκράτορας Ἰωάννης Τσιμισκῆς ἀποστέλλει τὸν ἡγούμενο τῆς μονῆς τῶν Στουδίων Ευθύμιο στὸ Ἅγιον Ὄρος. Στὸν ναὸ τοῦ Πρωτάτου, στὶς Καρυές, συγκάλεσε τοὺς ἡγουμένους τοῦ Ἁγίου Ὄρους καὶ ἀπὸ κοινοῦ συνέταξαν τὸν Πρῶτο Τύπο τοῦ ἀθωνικοῦ μοναχικοῦ πολιτεύματος, τὸν γνωστὸ Τράγο 42, ὁ ὁποῖος περιέχει εἰκοσι ὀχτώ κεφάλαια 43. Πρόκειται γιὰ μία καταγραφὴ τῶν ἀγράφων, μέχρι τότε, ἐθίμων τῶν ἀγιορειτῶν μοναχῶν, σὲ σχέση μὲ τὶς νέες ἀνάγκες τῶν μοναστηριακῶν ἱδρυμάτων 44. Ὕστερα ἀπὸ ἀρκετὲς δεκαετίες, τὸ 1046, καὶ ἐνῶ ὁ ἀριθμὸς τῶν μονῶν ἀναφέρεται πὼς ἔφτασε τὶς 180, ἔγινε νέο αἴτημα τῶν ἀθωνιτῶν πατέρων γιὰ ἀνακαίνιση τοῦ μοναχικοῦ τους πολιτεύματος. Τότε ὁ Αὐτοκράτορας Κωνσταντῖνος Θ ὁ Μονομάχος ἀπέστειλε τὸν ἡγούμενο τῆς ἱερᾶς μονῆς Τζιντλιλούκη 45, Κοσμᾶ, ὁ ὁποῖος, ἀφοῦ συγκάλεσε τοὺς ἡγουμένους στὸν Ναὸ τοῦ Πρωτάτου, συνέταξε τὸ Δεύτερο Τυπικὸ τοῦ Ἁγίου Ὄρους 46, ποὺ καὶ αὐτὸ ἐπικυρώθηκε μὲ αὐτοκρατορικὸ χρυσόβουλο 47. Οἱ ἑπόμενοι αἰῶνες χαρακτηρίζονται ἀπὸ ἵδρυση καὶ ἄλλων μονῶν καὶ ἀπὸ τὴν ἐξαρτηματοποίηση τῶν κελλιῶν καὶ τῶν σκήτεων ἀπὸ τὰ μοναστήρια, κάτι ποὺ ἔθιγε τὴν ἐξουσία τοῦ Πρώτου. Μὲ χρυσόβουλο τοῦ 1312/1313, ὁ αὐτοκράτορας Ἀνδρόνικος Β ὁ Παλαιολόγος δίδει κύρος στὸν Πρῶτο 48 καὶ τὸ 42 Ἡ ὀνομασία του ὀφείλεται στὸ ὑλικὸ στὸ ὁποῖο ἐγράφη, τὸ δέρμα τράγου. Φυλάσσεται στὸ ἀρχεῖο τῆς ἱερᾶς κοινότητος, στὶς Καρυὲς τοῦ Ἁγίου Ὄρους. Γιὰ τὸ κείμενο, βλ. Ph. Meyer, Athos die Haupturkunden, ὅ.π., σελ.141-151. 43 Παν. Παναγιωτάκου, «Ἄθως, ὀργάνωση τῆς μοναχικῆς πολιτείας», ὅ.π., στ. 890-891. 44 Μιλτιάδου Καραβοκύρου, Τοῦ Ἁγίου Ὄρους τὰ δίκαια καὶ προνόμια κατὰ τὰ χρυσόβουλλα τῶν ἱδρυτῶν αὐτῶν, ἐν Κωνσταντινουπόλει, τύποις Ἀριστοβούλου Ἀναστασιάδου, 1913, Τμῆμα 2, κεφ, Β, σελ. 11-12. 45 Ἡ περιοχὴ αὐτή, ποὺ βρίσκεται κοντὰ στὴν Κωνσταντινούπολη, ἀναφέρεται καὶ ὡς Τσιντσιλούκη. 46 Ph. Meyer, Athos die Haupturkunden, ὅ.π., σελ. 151-162. 47 Παν. Παναγιωτάκου, «Ἄθως, ὀργάνωση τῆς μοναχικῆς πολιτείας», ὅ.π., στ. 891. Δὲς καὶ Μιλτιάδου Καραβοκύρου, Τοῦ Ἁγίου Ὄρους τὰ δίκαια καὶ προνόμια κατὰ τὰ χρυσόβουλλα τῶν ἱδρυτῶν αὐτῶν, ὅ.π., Τμῆμα 2, Κεφ. Γ, σελ. 12-13. 48 Παν. Παναγιωτάκου, «Ἄθως, ὀργάνωση τῆς μοναχικῆς πολιτείας», ὅ.π., στ. 892. Συγκεκριμένα, ὁρίζεται νὰ γίνεται ἡ χειροθεσία τοῦ ὑπὸ τῶν ἡγουμένων ἐκλεγμένου Πρώτου 24

1394 ἀποφασίζεται νέος τύπος μοναχικοῦ πολιτεύματος, μὲ τὴν συνεργασία, μάλιστα τῶν μητροπολιτῶν Θεσσαλονίκης καὶ Βεροίας. Τὸ τρίτο αὐτὸ Τυπικὸ ὀνομάζεται καὶ Ὅρος καὶ Τόμος 49 καὶ Τύπος 50 καὶ ἐπικυρώθηκε ἀπὸ τὸν Μανουὴλ Β Παλαιολόγο 51. Στὸ διάβα τῶν αἰώνων, καὶ μὲ τὴν πίεση τῶν κοινωνικῶν καὶ ἰδεολογικῶν καταστάσεων στὸ ἁγιώνυμο Ὄρος, ὅπως, λ.χ., τῆς ἰδιοῤῥυθμίας, τῆς ἐξαρτήσεως μονυδρίων καὶ ἀσκητῶν-κελλιωτῶν, θὰ ἔχουμε τὴν ἔκδοση πολλῶν ἀκόμα Τυπικῶν, κατὰ τὰ ἔτη 1405 52, 1574 53, 1783 καὶ 1810 54. Μιὰς καὶ τὸ ἕκτο καὶ ἕβδομο Τυπικὸ ἀνήκουν στὴν ὑπὸ ἐξέταση περίοδο, δὲν θὰ μείνουν ἐκτὸς μικρῆς, ἔστω, ἐρεύνης. Τὸ πρῶτο ἀπὸ αὐτά, τὸ ἕκτο κατὰ σειρὰ τῶν ἀθωνικῶν Τυπικῶν, γράφηκε καὶ ἐπικυρώθηκε στὰ τέλη τοῦ 18 ου αἰῶνος. Γιὰ μία ἀκόμη φορά, οἱ Ἀθωνίτες ἀξίωσαν νέα διαῤῥύθμιση τοῦ μοναχικοῦ τους πολιτεύματος, ἐπὶ πατριαρχίας Γαβριὴλ τοῦ Δ. Ὡς σημαντικότερη τροποποίηση θεωρεῖται ἡ εἰσαγωγὴ τοῦ καινοφανοῦς διοικητικοῦ θεσμοῦ τῆς Ἱερᾶς Ἐπιστασίας. Ἡ ἐπικύρωσή του, ὅπως καὶ τοῦ προηγουμένου Τυπικοῦ τοῦ 1574, ἔγινε ἀπὸ τὸν οἰκουμενικὸ θρόνο 55. Τὸ ἕβδομο Τυπικὸ τοῦ Ἁγίου Ὄρους ἀπέχει ἀπὸ τὸ προηγούμενο μόλις εἴκοσι ἑπτὰ χρόνια. Διακρίνεται ἀπὸ σημαντικὴ τροποποίηση τῆς ὀργανώσεως καὶ τῆς ἀσκήσεως τῆς διοικητικῆς ἐξουσίας στὴν κοινότητα τοῦ Ἄθωνος καὶ καθιερώνεται ὁ θεσμὸς τῆς Ἱερᾶς Κοινότητος τοῦ Ἁγίου Ὄρους, χωρὶς νὰ ἀπὸ τὸν Οἰκουμενικὸ Πατριάρχη, ἀλλὰ καὶ δίνεται κύρος στὴν μέχρι τότε ἐξουσία του. Τὸ κείμενο τῆς σχετικῆς τάξεως στὸ Ph. Meyer, Athos die Haupturkunden, ὅ.π., σελ. 194. 49 «Ὅρος καὶ τύπος» χαρακτηρίζεται στὸ κειμενο τοῦ Καραβοκύρου Τοῦ Ἁγίου Ὄρους τὰ δίκαια καὶ προνόμια κατὰ τὰ χρυσόβουλλα τῶν ἱδρυτῶν αὐτῶν, ὅ.π., Τμῆμα 2, Κεφ. Γ, σελ. 13. 50 Ph. Meyer, Athos die Haupturkunden, ὅ.π., σελ. 195-203. 51 Παν. Παναγιωτάκου, «Ἄθως, ὀργάνωση τῆς μοναχικῆς πολιτείας», ὅ.π., στ. 892. 52 Τὸ Δ Τυπικὸ εἶναι, στὴν οὐσία, συμπλήρωση τοῦ τρίτου, ἀπὸ τὸν ἴδιο αὐτοκράτορα, καὶ εἶναι ἡ τελευταία νομοθετικὴ πράξη τῆς βυζαντινῆς αὐτοκρατορίας γιὰ τὸ Ἅγιον Ὄρος. Τὸ κείμενο δὲς Ph. Meyer, Athos die Haupturkunden, ὅ.π., σελ. 203-210. 53 Ἐπικυρώθηκε ἀπὸ σιγίλλιο τοῦ οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου Ἰερεμίου τοῦ Β. Γιὰ τὸ κείμενο βλ. Ph. Meyer, Athos die Haupturkunden, ὅ.π., σελ. 215-218. 54 Παν. Παναγιωτάκου, «Ἄθως, ὀργάνωση τῆς μοναχικῆς πολιτείας», ὅ.π., στ. 892-894. 55 Γιὰ τὸ κείμενο βλ. Ph. Meyer, Athos die Haupturkunden, ὅ.π., σελ. 243-248. Βλ. καὶ Παν. Παναγιωτάκου, «Ἄθως, ὀργάνωση τῆς μοναχικῆς πολιτείας», ὅ.π., στ. 893. 25

παραβλέπεται ὁ θεσμὸς τῆς Ἱερᾶς Ἐπιστασίας. Ὁ θεσμὸς τοῦ Πρώτου ἀνήκει, πλέον, στὴν ἱστορία 56. Στὸ σημεῖο αὐτό, πρέπει νὰ τονιστεῖ ὅτι τὸ ἕβδομο αὐτὸ Τυπικὸ ἐπικυρώθηκε ὄχι ἀπὸ τὴν πνευματικὴ ἀρχή, τὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο, ἀλλὰ ἀπὸ τὸν Τοῦρκο διοικητὴ τῆς Θεσσαλονίκης. Εἶναι ἡ πρώτη φορά, μετὰ τὴν πτώση τῆς ἀνατολικῆς αὐτοκρατορίας, ποὺ ἐπικυρώνεται Τυπικὸ ἀπὸ τὴν πολιτικὴ ἀρχή. Αὐτὸ εἶναι ἔνδειξη, ἂν ὄχι ἀπόδειξη, ὅτι οἱ μοναχοὶ τοῦ Ἁγίου Ὄρους πάντα ἐπιζητοῦσαν τὴν συνδρομὴ τῆς οἱαδήποτε πολιτικῆς ἀρχῆς, ἔτσι ὥστε νὰ λάβουν κύρος οἱ ἀποφάσεις τους, ἀλλὰ συνάμα νὰ ἔχουν καὶ κάποιον οὐδέτερο κριτὴ ποὺ θὰ ἐπιβάλει τὴν τάξη, ὅταν προκύψει κάποια διαφωνία μεταξὺ μονῶν. Αὐτὸ ἴσως δεικνύει καὶ ἡ σπουδὴ τῆς συντάξεως καὶ ἐπικυρώσεως τοῦ Τράγου, λίγα μόλις χρόνια μετὰ τὸ Τυπικὸ τοῦ ἁγίου Ἀθανασίου τοῦ Ἀθωνίτου, ὅπως εἴδαμε. Νὰ σημειώσουμε ἐδῶ ὅτι, κατὰ τὸν 19 ο αἰ., ἔχουμε ἄλλο ἕνα Τυπικό, ποὺ συντάχθηκε ὕστερα ἀπὸ πρόταση τῆς αὐτοκρατορικῆς ὀθωμανικῆς κυβερνήσεως, τὸ 1876. Ὡς τόσο, δὲν ἦταν τῆς πλήρους ἀρεσκείας τῶν ἀθωνικῶν μονῶν, ὁπότε καὶ δὲν τηρήθηκε σὲ τέλειο βαθμό 57. Γιὰ τὸν λόγο αὐτό, τὸ 1910 συντάχθηκε καὶ ἐπικυρώθηκε νέος κανονισμός, μὲ τὸ ὄνομα Τυπικόν 58. Στὴν συνέχεια, μὲ τὴν ἔνταξη τῆς ἀθωνικῆς χερσονήσου στὸ ἑλληνικὸ κράτος, ἔχουμε τὸν Καταστατικὸ Χάρτη τοῦ Ἁγίου Ὄρους, τοῦ 1924/1926. Αὐτὴ ἡ ἀγωνία τῆς ἐπικυρώσεως τῶν Τυπικῶν διατάξεων σαφῶς ἐπέδρασε καὶ στὴν ἐσωτερικὴ ζωὴ τῆς κάθε μονῆς. Οἱ προϊστάμενοι τῶν μονῶν εἶναι φυσικὸ νὰ ἐπιζητοῦσαν τὸ κύρος τῶν ἐσωτερικῶν τους κανονισμῶν, γιατὶ μὲ τὸν τρόπο αὐτὸν ἔχουν κύρος καὶ οἱ ἴδιοι. Ἄλλωστε, ἡ ἰδιοῤῥυθμία ποὺ ταλάνιζε τὰ μοναστήρια, καὶ ἡ ὁποία ἦταν ἤδη γεγονὸς ἀπὸ τὰ τέλη τοῦ 16 ου καὶ 56 Παν. Παναγιωτάκου, «Ἄθως, ὀργάνωση τῆς μοναχικῆς πολιτείας», ὅ.π., στ. 894. 57 Τὸ Τυπικὸ αὐτὸ ὀνομάζεται «Κανονισμὸς τῶν ἐν Ἁγίῳ ὄρει Μοναστηρίων, τῶν ὑπαγομένων εἰς τὴν πνευματικὴν διοίκησιν τοῦ ἐν Κωνσταντινουπόλει Ῥωμαϊκοῦ Πατριαρχείου». Καταχωρήθηκε στὴν συλλογὴ τῶν ὀθωμανικῶν Κωδίκων μὲ τὸ ὄνομα Δοστοὺρ καὶ περιέχει 153 ἄρθρα. 58 Ἀποτελεῖται ἀπὸ 246 ἄρθρα. Δὲς σχετικὰ Μιλτιάδου Καραβοκύρου, Τοῦ Ἁγίου Ὄρους τὰ δίκαια καὶ προνόμια κατὰ τὰ χρυσόβουλλα τῶν ἱδρυτῶν αὐτῶν, ὅ.π., Τμῆμα 2, Κεφ. ΣΤ, σελ. 13-14. 26

τὶς ἀρχὲς τοῦ 17 ου αἰ., ἐπέδρασε ὄχι μόνο στὴν διοίκηση κάθε μοναστικῆς κοινότητος, ἀλλὰ καὶ στὴν λειτουργικὴ πράξη. Ὅλοι αὐτοὶ οἱ λόγοι, κοινωνικοί, θεολογικοί, ἐθνικοί, ἦταν φυσικὸ νὰ ὠθήσουν στὴ δημιουργία Τυπικῶν, εἴτε στὸ σύνολο τοῦ Ἁγίου Ὄρους, εἴτε καὶ ἐπὶ μέρους, σὲ κάθε μοναστήρι του. Μάλιστα, παρατηροῦμε πὼς ὅσο ἡ μοναχικὴ ζωὴ ἔφθινε, γιὰ τοὺς λόγους ποὺ ἔχουν ἤδη περιγραφεῖ, τόσο ὑπῆρχε ἡ ἀγωνία τῆς διασφαλίσεως τῆς τάξεως, τῆς δημιουργίας ἀσφαλιστικῶν δικλείδων τρόπον τινά. Μία μεγάλη συλλογὴ μὲ Τυπικὰ τοῦ 19 ου αἰ. συναντᾶμε στὸ μνημειῶδες ἔργο τοῦ Aleksej Dmitrievskij. Ῥῶσσος μελετητὴς ὁ ἴδιος, ἀφιέρωσε μεγάλο μέρος τῆς ζωῆς του στὸ νὰ συλλέγει Τυπικὰ καὶ Ἀκολουθίες μὲ εὐχολογιακὸ περιεχόμενο, ἀντιγράφοντας ὁ ἴδιος τὶς τυπικὲς διατάξεις καὶ τὶς εὐχὲς ἀπὸ χειρογράφους κώδικες τοῦ ἁγιωνύμου Ὄρους. Ἐξέδωσε, στὴν συνέχεια, τρεῖς τόμους μὲ τὸ περιεχόμενο τῆς ἐρεύνης του δύο μὲ Τυπικὰ 59 καὶ ἕνα μὲ Εὐχολόγια 60. Τὸ ἔργο του καλύπτει μία μεγάλη χρονικὴ περίοδο (ἀπὸ τὸν 9 ο ἕως καὶ τὸν 19 ο αἰ.) καὶ ἀποτελεῖ μία σημαντικὴ ἔντυπο πηγὴ πολλῶν κειμένων. Μεταξὺ αὐτῶν, εἶναι καὶ ἀρκετὰ Τυπικά, συνοπτικὰ ὅμως, μονῶν τοῦ Ἄθωνος 61. Μπορεῖ νὰ μὴν μᾶς προσφέρουν μία σφαιρικὴ εἰκόνα τῆς τυπικολειτουργικῆς ἢ διοικητικῆς καταστάσεως τῆς περιόδου αὐτῆς, λόγῳ τῆς μικρῆς ἐκτάσεώς τους, εἶναι, ὡς τόσο, σημεῖα τῆς γενικότερης ἀνακατατάξεως, τῆς γενικότερης ζυμώσεως τῆς ἐποχῆς. 59 Τὰ Τυπικὰ ἐμπεριέχονται στὸν πρῶτο καὶ τὸν τρίτο τόμο τοῦ ἔργου του δὲς Aleksej Dmitrievskij, Opisanie liturgitseskich rukopisej, Vol I, ἔκδ. Georg Olms Verlagsbuchhandlung Hildesheim, 2 1965 (ἀνατύπωση τῆς ἐκδόσεως τοῦ 1895) καὶ Aleksej Dmitrievskij, Opisanie liturgitseskich rukopisej, Vol III, ἔκδ. Georg Olms Verlagsbuchhandlung Hildesheim, 2 1965 (ἀνατύπωση τῆς ἐκδόσεως τοῦ 1917). 60 Τὰ εὑρεθέντα εὐχολόγια καταγράφηκαν στὸν β τόμο. Βλ. σχετικά Aleksej Dmitrievskij, Opisanie liturgitseskich rukopisej, Vol II, ἔκδ. Georg Olms Verlagsbuchhandlung Hildesheim, 2 1965 (ἀνατύπωση τῆς ἐκδόσεως τοῦ 1901). 61 Ἐνδεικτικὰ ἀναφέρουμε τὶς τυπικὲς διατάξεις τῶν μονῶν Παντελεήμονος, Παντοκράτορος, Μεγίστης Λαύρας, Βατοπαιδίου, Καρακάλλου, Κωνσταμονίτου, Διονυσίου, Δοχειαρίου, Κουτλουμουσίου, Ξενοφῶντος, Ἰβήρων, Σίμωνος Πέτρας, Ξηροποτάμου, Φιλοθέου, Χιλανδαρίου καὶ Ζωγράφου, Παύλου καὶ Γρηγορίου, ἀλλὰ καὶ τοῦ Πρωτάτου καὶ τῶν Σκήτεων τοῦ ἁγίου Ἀνδρέου καὶ τῆς ἁγίας Ἄννης. 27

Ὅσον ἀφορᾶ τὰ λειτουργικὰ τυπικά, θὰ μπορούσαμε, ἴσως, νὰ μνημονεύσουμε δύο ἀκόμα λόγους, γιὰ τοὺς ὁποίους αὐτὰ ἀνθοῦν κατὰ τὸν 19 ο αἰ. Κατὰ τὴν περίοδο αὐτή, σημειώθηκαν ἰσχυρὲς τάσεις ἀποκλίσεως ἀπὸ τὶς προγενέστερες τυπικὲς διατάξεις. Οἱ τάσεις αὐτὲς ἀπέβλεπαν στὴν προσαρμογὴ τοῦ μοναχικοῦ τυπικοῦ στὶς συνθῆκες καὶ ἀνάγκες τῶν ἐνοριῶν τῶν ἀστικῶν κέντρων, καὶ ἰδίως τῆς Πόλεως 62, δημιουργώντας τὰ Τυπικὰ τοῦ Κωνσταντίνου 63 καὶ τοῦ Βιολάκη 64. Ὁπότε, ὑπὸ τὸ πρίσμα τῆς προσπάθειας διαφυλάξεως τῆς ἁγιορειτικῆς τάξεως, ἢ ἀκόμα καὶ τῆς προσαρμογῆς στὰ νέα λειτουργικὰ δεδομένα, θὰ μποροῦσαν νὰ θεωρηθοῦν τὰ τυπικὰ τῆς περιόδου αὐτῆς. Κεφαλαιώδης ἦταν, στὸ μέχρι τότε χρονικὸ διάστημα, ἡ ὕπαρξη καὶ χρήση τοῦ Τυπικοῦ τοῦ Ἁγίου Σάββα ἀπὸ τὶς μονὲς τοῦ Ἁγίου Ὄρους. Παρ ὅλο ποὺ προσφάτως ἔγινε ἐπανέκδοσή του, ἀπὸ δύο μάλιστα σεβάσμιες μονὲς καὶ μὲ λειτουργικῶς ἀρίστους ἐπιμελητές 65, ὑπῆρχε ἕνα τεράστιο ἐκδοτικὸ κενό, μὲ τὴν ἔλλειψη νέων ἐκδόσεων τοῦ Τυπικοῦ τοῦ Ἁγίου Σάββα. Ἡ τελευταία πρὸ τῆς ὑπὸ ἐξέτασιν περιόδου ἔκδοση πραγματοποιήθηκε τὸ 1771 66! Τὸ λειτουργικὸ αὐτὸ κενὸ ὀφείλεται, σὲ μεγάλο βαθμό, στὴν ὕπαρξη κτιτορικῶν τυπικῶν στὶς ἱερὲς μονές, τὰ ὁποία εἶχαν μὲν ὡς βάση τους τὸ 62 Πρωτοπρ. Χρυσοστόμου Νάσση, «Προθεωρία τοῦ Τυπικοῦ τῶν ἐνοριῶν τῆς Κωνσταντινουπόλεως στὶς ἀρχὲς τοῦ 19 ου αἰώνα. Οἱ τυπικὲς διατάξεις τοῦ Ἀποστόλου Κώνστα τοῦ Χίου», στὸ Εἰς μαρτύριον τοῖς ἔθνεσι, τόμος χαριστήριος εἰκοσαετηρικὸς εἰς τὸν Οἰκουμενικὸν Πατριάρχην κ.κ. Βαρθολομαῖον, Θεσσαλονίκη 2011, σελ. 577. 63 Τυπικὸν Κωνσταντίνου, 1 1838. 64 Τυπικὸν Βιολάκη, 1 1888. 65 Ἡ πρώτη ἔκδοση, μὲ ὑπομνηματιστὴ καὶ ἐπιμελητὴ τὸν πολιὸ Γέροντα καὶ Καθηγούμενο τῆς μονῆς τῆς Τατάρνης Εὐρυτανίας, ἀρχιμ. Δοσίθεο, ἔχει τίτλο Τυπικὸν τοῦ ὁσίου καὶ θεοφόρου πατρὸς ἡμῶν Σάββα τοῦ ἡγιασμένου, διορθωθὲν μεθ ὅσης ἐπιμελείας καὶ ὑπομνηματισθὲν τὸ κατὰ δύναμιν ὑπὸ ἀρχιμ. Δοσιθέου, ἡγουμένου τῆς ἱερᾶς Σταυροπηγιακῆς Μονῆς Παναγίας Τατάρνης, ἔκδοσις τῆς αὐτῆς ἱερᾶς μονῆς, 2009. Ἡ δευτέρα ἔκδοση ἔγινε ἀπὸ τὴν Λαύρα τοῦ Ἁγίου Σάββα στὰ Ἱεροσόλυμα καὶ ἐπιμελήθηκε ἀπὸ τὸν σεβαστὸ καθηγητή μας π. Νικόδημο Σκρέττα (Τυπικὸν τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἀκολουθίας τῆς ἐν Ἱεροσολύμοις ἁγίας Λαύρας τοῦ ὁσίου καὶ θεοφόρου πατρὸς ἡμῶν Σάββα, ἐπιμελείᾳ ἀρχιμ. Νικοδήμου Σκρέττα, ἐν Ἱεροσολύμοις, 2012). Στὴ συνέχεια, ἔχουμε ὑπ ὄψιν μας τὸ κείμενο τῆς ἐν Ἱεροσολύμοις ἐκδόσεως (στὸ ἐξῆς, ΤΑΣ), ποὺ δὲν διαφέρει σὲ πολλὰ σημεῖα ἀπὸ αὐτὸ τῆς ἐκδόσεως τῆς μονῆς Τατάρνης (στὸ ἐξῆς, ἀρχιμ. Δοσιθέου, ΤΑΣ). 66 ΤΑΣ 1 1545, 2 1603, 3 1615, 4 1643, 5 1685, 6 1738, 7 1771. 28