9 ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας 2009 - Πρακτικά, Τόμος Ι ΤΡΙΣΔΙΑΣΤΑΤΗ ΑΡΙΘΜΗΤΙΚΗ ΠΡΟΣΟΜΟΙΩΣΗ της ΧΕΙΜΕΡΙΝΗΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑς ΣΤΟΝ πατραϊκο Κολπο Φουρνιώτης Ν.Θ., Χορς Γ.Μ. Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών, Πανεπιστήμιο Πατρών, nfou@upatras.gr, ghorsch@upatras.gr Περίληψη Στην παρούσα εργασία εφαρμόζεται ο τρισδιάστατος αριθμητικός κώδικας πεπερασμένων όγκων MIKE 3 FM (HD) για τη μελέτη της βαρότροπης υδροδυναμικής κυκλοφορίας στον Πατραϊκό κόλπο. Οι προσομοιώσεις επικεντρώνονται στην υδροδυναμική συμπεριφορά του κόλπου υπό την επίδραση των ανέμων που συνήθως πνέουν στην περιοχή, καθώς και τη διάδοση της παλίρροιας. Εξετάζονται διάφορα σενάρια φόρτισης του υδροδυναμικού συστήματος και τα αριθμητικά αποτελέσματα συγκρίνονται με υπάρχουσες μετρήσεις στον Πατραϊκό κόλπο και ιδιαίτερα μετρήσεις ρευμάτων στο στενό Ρίου-Αντίρριου. Οι προσομοιώσεις ρευμάτων στην περιοχή του στενού συμφωνούν με τις μετρήσεις. Για τα παλιρροϊκά ρεύματα προκύπτουν τιμές, κυρίως στην περιοχή του στενού, αρκετά μεγαλύτερες από εκείνες της συνήθους ανεμογενούς ροής. Οι ταχύτητες αυτές είναι από τις μεγαλύτερες ταχύτητες θαλασσίων ρευμάτων που απαντώνται στον ελληνικό χώρο. Λέξεις κλειδιά: ανεμογενής ροή, παλιρροϊκή κυκλοφορία, κώδικας MIKE 3 FM (HD). THREE-DIMENSIONAL NUMERICAL SIMULATION OF WINTER CIRCULATION IN THE GULF OF PATRAS Fourniotis N.T., Horsch G.M. Department of Civil Engineering, University of Patras, nfou@upatras.gr, ghorsch@upatras.gr Abstract The three-dimensional finite volume code MIKE 3 FM (HD) was applied to simulate the barotropic hydrodynamic circulation in the Gulf of Patras. The simulations focused on the circulation induced by the dominant in the region winds, as well as by the tide. Various combinations of the forcing were tested and the numerical results were compared with existing field measurements, which consist mostly of measurements of currents in the region of the Rio-Antirio straits. The simulations were found to agree with these measurements. The tidal currents at the straits were found to be much stronger than the currents induced by the usual winds, and are among the strongest found in Greek waters. Keywords: wind-driven flow, tide-induced circulation, MIKE 3 FM (HD). 1. Εισαγωγή Οι κλειστές θάλασσες και οι κόλποι, όπου η ανανέωση των υδάτων είναι περιορισμένη, είναι ιδιαίτερα ευάλωτοι στη θαλάσσια ρύπανση. Συνεπώς, η ορθολογική διαχείριση της χρήσης των υδάτων αυτών προϋποθέτει την κατανόηση της υδροδυναμικής κυκλοφορίας. Αυτά ισχύουν και για τον Πατραϊκό κόλπο, όπου η κατανόηση της υδροδυναμικής κυκλοφορίας μπορεί να χρησιμοποιηθεί επιπροσθέτως και για τη μελέτη της στερεομεταφοράς, η οποία έχει ιδιαίτερη σημασία σε ορισμένες περιοχές, όπως η περιοχή του νέου λιμένα Πατρών. Στην παρούσα εργασία, η ανάλυση της υδροδυναμικής συμπεριφοράς του Πατραϊκού κόλπου πραγματοποιείται μέσω της εφαρμογής του τρισδιάστατου αριθμητικού κώδικα MIKE 3 FM (HD) (DHI, 2007). Οι προσομοιώσεις αφορούν τη βαρότροπη κυκλοφορία, η οποία αναπτύσσεται κατά τους χειμερινούς μήνες όταν τα νερά του κόλπου είναι πρακτικώς ομογενή (Παπαηλιού, 1982) και οφείλεται στις παλίρροιες και στη δράση του ανέμου. Με βάση τις προσομοιώσεις, καταγράφονται χαρακτηριστικά της κυκλοφορίας που προκύπτει από συνδυασμούς διαφόρων φορτίσεων. -473-
9 th Symposium on Oceanography & Fisheries, 2009 - Proceedings, Volume Ι 2. Εφαρμογή του κώδικα MIKE 3 FM (HD) στην προσομοίωση της κυκλοφορίας του Πατραϊκού Κόλπου Ο Πατραϊκός κόλπος βρίσκεται στην περιοχή της Δυτικής Ελλάδας, μεταξύ της Στερεάς Ελλάδας και της Πελοποννήσου. Είναι ένας σχετικά ρηχός, διαμπερής κόλπος με μέγιστο βάθος 135 m και μέσο βάθος 56 m, που συνδέει το βαθύτερο Κορινθιακό κόλπο με το Ιόνιο Πέλαγος. Ο τρισδιάστατος κώδικας πεπερασμένων όγκων, MIKE 3 FM (HD) (DHI, 2007), εφαρμόζεται για τη μελέτη της κυκλοφορίας των υδάτων του Πατραϊκού. Η διακριτοποίηση του πεδίου επιλύσεως, η διαμόρφωση των ανοικτών ορίων και η εφαρμογή των αρχικών και οριακών συνθηκών έχουν καθορισθεί κατάλληλα (Φουρνιώτης & Χορς, 2008), με βάση αριθμητικές προσομοιώσεις για πολλούς συνδυασμούς φορτίσεων του υδροδυναμικού συστήματος. Επιγραμματικά, ο κάνναβος απαρτίζεται από 10169 τρίγωνα (οριζόντια) και 10 στρώματα (κατακόρυφα). Για προσομοίωση 6 ημερών απαιτήθηκαν 50 ώρες σε Pentium 4, 3.2 GHz PC. Η ανεμογενής ροής στον Πατραϊκό Κόλπο χωρίς τη δράση της παλίρροιας έχει μελετηθεί σε προηγούμενες εργασίες (Fourniotis & Horsch 2007; Fourniotis & Horsch, 2008), με σκοπό την κατανόηση της δομής της ροής, τον υπολογισμό της παροχής της ανταλλαγής των υδάτων μεταξύ του Πατραϊκού και του Κορινθιακού στο στενό Ρίο-Αντίρριο, καθώς και τον υπολογισμό του χρόνου ανανέωσης των υδάτων. Στην παρούσα εργασία μελετάται η επίδραση της παλιρροϊκής φόρτισης στον κόλπο της Πάτρας, καθώς και η συνδυασμένη δράση ανέμου και παλίρροιας στη λεκάνη του Πατραϊκού κατά τη χειμερινή περίοδο, όπου ο κόλπος θεωρείται ομογενής, αφού δεν εμφανίζει στρωμάτωση. Όλες οι προσομοιώσεις ξεκίνησαν από τετριμμένες αρχικές συνθήκες. Για την κατασκευή οριακών συνθηκών των ανοικτών ορίων αξιοποιούνται συνιστώσες παλίρροιας που προέκυψαν από αρμονική ανάλυση του Αχιλλεόπουλου (1990) μετρήσεων της χειμερινής περιόδου του 1982 (Παπαηλιού, 1982). Στη διατριβή του Αχιλλεόπουλου (1990) προσδιορίζονται οκτώ αρμονικές συνιστώσες αστρονομικής παλίρροιας ημι-ημερήσιου και ημερήσιου τύπου και συγκεκριμένα οι Q 1, O 1, K 1, P 1, M 2, N 2, K 2, S 2 που προκύπτουν από αρμονική ανάλυση δεδομένων παλιρροϊκών σταθμών που εγκαταστάθηκαν στις θέσεις Μαυρομύτη (πλησίον δυτικού ανοικτού ορίου) και Ρίο (πλησίον ανατολικού ανοικτού ορίου). Η παλιρροϊκή φόρτιση που προκύπτει από τη σύνθεση των παραπάνω αρμονικών επιβάλλεται καθ όλο το μήκος των ανοικτών ορίων του πεδίου επιλύσεως. 3. Αποτελέσματα Από τις αριθμητικές προσομοιώσεις προκύπτει αύξηση του εύρους της παλίρροιας καθώς αυτή διαδίδεται μέσα στον Πατραϊκό κόλπο από το ανοικτό όριο του Ιονίου προς τη θέση του στενού. Αντίστοιχη αύξηση του εύρους της παλίρροιας έχει ήδη παρατηρηθεί και από τους Tsimplis (1994) και Αχιλλεόπουλο (1990) με βάση μετρήσεις του εύρους της θαλάσσιας στάθμης που πραγματοποιήθηκαν σε χαρακτηριστικές θέσεις του κόλπου και συγκεκριμένα στην είσοδο (ανοικτό όριο Ιονίου), στον λιμένα Πατρών, στην περιοχή του στενού Ρίου-Αντιρρίου καθώς και στην έξοδο του κόλπου (όρμος Ναυπάκτου). Συναφώς, αξίζει να σημειωθεί ότι η αύξηση αφορά την περιοχή έως πριν το στενό, ενώ κατά τη διάβαση των παλιρροϊκών ρευμάτων διαμέσω του στενού οι προσομοιώσεις επιβεβαιώνουν την, αναμενόμενη για (υδραυλικά) υποκρίσιμη ροή, έντονη τοπική πτώση της στάθμης της ελεύθερης επιφάνειας. Αντίστοιχη πτώση προκύπτει σύμφωνα με τις προσομοιώσεις και για την ανεμογενή ροή. Στην περιοχή του στενού υπάρχουν και οι μόνες διαθέσιμες μετρήσεις ρευμάτων στον Πατραϊκό κόλπο, οι οποίες μπορεί να χρησιμοποιηθούν και για σύγκριση με τα αποτελέσματα των προσομοιώσεων. Συγκεκριμένα, οι Χατζηθεοδώρου et al. (1992) έχουν παρουσιάσει μετρήσεις των ιδιαίτερα μεγάλων, για τον ελληνικό χώρο, τιμών των ρευμάτων, οι οποίες κατά τη φάση των συζυγιών φθά- -474-
9 ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας 2009 - Πρακτικά, Τόμος Ι νουν τα 2 m/s. Οι προσομοιώσεις αναπαράγουν τις υψηλές αυτές τιμές. Προκειμένου όμως να επιτευχθεί και ποσοτική συμφωνία των αριθμητικών τιμών της προσομοίωσης με τις μετρήσεις πεδίου των ρευμάτων, απεδείχθη απαραίτητη η προσεκτική διακριτοποίηση της γεωμετρίας του στενού, η οποία έγινε με βάση λεπτομερέστερο χάρτη του ΥΠΕΧΩΔΕ, δεδομένου ότι ο χάρτης της Υδρογραφικής Υπηρεσίας δεν περιέχει αρκετά βάθη για επαρκή διακριτοποίηση στης περιοχής αυτής. Η δομή της κυκλοφορία των υδάτων στον Πατραϊκό μεταβάλλεται εμφανώς κατά τη φάση της αλλαγής από πλημμυρίδα σε άμπωτη και τανάπαλιν και ειδικότερα στην περιοχή του στενού Ρίου- Αντιρρίου κατά τη φάση εισόδου των υδάτων από τον Πατραϊκό προς τον Κορινθιακό και αντίστροφα. Όπως προκύπτει από την αριθμητική προσομοίωση και παρατίθεται ως στιγμιότυπο στην Εικόνα 1(α), όταν το νερό μπαίνει από τον Πατραϊκό κόλπο στο στενό Ρίου-Αντιρρίου και στη συνέχεια κατευθύνεται προς τον Κορινθιακό κόλπο (μετάβαση από άμπωτη σε πλημμυρίδα), δημιουργούνται δύο στρόβιλοι στη δυτική πλευρά του στενού, ένας κυκλωνικός και ένας αντικυκλωνικός. Στη συνέχεια, κατά την είσοδο του νερού στον Κορινθιακό κόλπο σχηματίζονται επιπλέον δύο στρόβιλοι, ένας κυκλωνικός, καλά σχηματισμένος, νότιο-ανατολικά του ορίου Μόρνος-Δρέπανο και ένας αντικυκλωνικός στο βόρειο-ανατολικό τμήμα του στενού και συγκεκριμένα στην περιοχή του Αντιρρίου. Κατά την έξοδο του νερού από τον Κορινθιακό και την είσοδό του στον Πατραϊκό (μετάβαση από πλημμυρίδα σε άμπωτη) σχηματίζονται κυκλωνικοί στρόβιλοι. Ο ένας ανατολικά του στενού Ρίου-Αντιρρίου επηρεάζοντας όλο το εύρος του κόλπου της Ναυπάκτου και κυρίως τις βόρειες ακτές της Ναυπάκτου, όπου παρατηρούνται αρκετά σημαντικές ταχύτητες. Ο δεύτερος κυκλωνικός στρόβιλος εμφανίζεται στα ανατολικά του στενού, στην πλευρά του Πατραϊκού κόλπου, προκαλώντας επίσης μεγάλες ταχύτητες στις βόρειες ακτές του, Εικόνα 1(β). Εικ. 1: Πεδίο ροής επιφανειακών ρευμάτων κατά τη φάση της αλλαγής (α) από άμπωτη σε πλημμυρίδα, (β) από πλημμυρίδα σε άμπωτη, σε κατάσταση άπνοιας. Η δημιουργία στροβίλων κατά την αλλαγή της διεύθυνσης των υδάτων- εισροή από Πατραϊκό προς Κορινθιακό και αντίστροφα- είναι αποτέλεσμα της μορφολογίας της περιοχής και χαρακτηριστικών της ροής όπως είναι η ανάκλαση του παλιρροϊκού κύματος στην εγγύς περιοχή του στενού και στο δυτικό τμήμα του Κορινθιακού κόλπου, στην περιοχή του όρμου της Ναυπάκτου (Piper et al., 1982; Lascaratos et al., 1989;Αχιλλεόπουλος 1990; Χατζηθεοδώρου et al., 1992). Αντίστοιχη δομή της κυκλοφορίας των υδάτων, στην εγγύς περιοχή του στενού, έχει παρατηρηθεί και από την Παντίσκα (2007) κατά την εφαρμογή δισδιάστατου αριθμητικού μοντέλου για τη μελέτη της κυκλοφορίας των υδάτων στον Πατραϊκό κόλπο. Η δράση του βορειοανατολικού ανέμου προσδίδει μια διαφορετική μορφή στην υδροδυναμική -475-
9 th Symposium on Oceanography & Fisheries, 2009 - Proceedings, Volume Ι κυκλοφορία του Πατραϊκού κόλπου. Κατά τη φάση της πλημμυρίδας, και ενώ τα νερά εισέρχονται από το Ιόνιο στον κόλπο, η σταθερή δράση του βορειοανατολικού ανέμου υποχρεώνει την κίνηση των υδάτων κατά την κατεύθυνσή του ανέμου πλησίον των ακτών. Η αναστροφή αυτή της ροής κοντά στις ακτές, σε σχέση με τη ροή της πλημμυρίδας, προκαλεί τη δημιουργία δύο στροβίλων που κυριαρχούν σε ολόκληρο τον κόλπο και υποχρεώνουν τα ύδατα σε περιστροφική κίνηση, αντικυκλωνική κοντά στις νότιες ακτές και κυκλωνική στις βόρειες. Η φορά της περιστροφής των στροβίλων υπαγορεύεται από τις μεγάλες ανεμογενείς ταχύτητες της πλησιέστερης ακτής. Συγκεκριμένα, δημιουργούνται ένας κυκλωνικός στρόβιλος με κέντρο τη θαλάσσια περιοχή απέναντι από τις εκβολές του ποταμού Ευήνου, και ένας αντικυκλωνικός στη θαλάσσια περιοχή απέναντι από την περιοχή του νέου λιμένα Πατρών. Περιστροφικές κινήσεις των υδάτων στον Πατραϊκό κόλπο κατά την είσοδο ύδατος από το Ιόνιο πέλαγος (πλημμυρίδα) και την έξοδό του από τον κόλπο μέσω της βόρειας ακτογραμμής, έχουν καταγραφεί από ερευνητές όπως οι Παπαηλιού (1982), Lascaratos et al. (1989) και Αχιλλεόπουλος (1990), με βάση παρατηρήσεις που έγιναν κυρίως κατά τους θερινούς μήνες, όπου στον κόλπο επικρατεί στρωμάτωση. Ως αποτέλεσμα, θερμότερα ύδατα εισέρχονται από το Ιόνιο και πιο ψυχρά από τον βαθύτερο Κορινθιακό κόλπο, αναγκάζοντας τη ροή σε κυκλωνική κίνηση. Ωστόσο, σύμφωνα με τον Αχιλλεόπουλο (1990) η περιστροφική αυτή κίνηση οφείλεται επιπλέον και στην τοπική δράση των ανέμων (Β., Β.Α. και Ν., Ν.Δ.) καθώς και στην παλίρροια που επικρατεί στην περιοχή. Με βάση τις προσομοιώσεις που παρουσιάζονται εδώ και αφορούν την βαρότροπη ροή που απεικονίζεται στο Εικόνα 2, παρατηρούνται δύο στρόβιλοι, στις βόρειο-δυτικές και νότιο-ανατολικές ακτές του Κόλπου αντιστοίχως, η φορά των οποίων υπαγορεύεται από τα αντίστοιχα ισχυρά παράκτια ρεύματα. Εικ. 2: Πεδίο ρευμάτων κάτω από την ελεύθερη επιφάνεια (~ 20 m) υπό τη δράση σταθερού στο χώρο και χρόνο βορειοανατολικού ανέμου ταχύτητας 6 ms -1, κατά τη φάση της πλημμυρίδας. Οι συντεταγμένες x,y δίδονται σε προβολικό σύστημα UTM-34. Σημειώνονται επίσης και οι γεωγραφικές συντεταγμένες φ, λ. Οι Piper et al. (1982), σημειώνουν ότι παρατηρούνται στον Πατραϊκό κόλπο επεισόδια ισχυρών ανέμων, σταθερής διεύθυνσης και ταχύτητας που δρουν από τα βόρεια ανατολικά και διαρκούν περισσότερο από 24 ώρες. Αριθμητική προσομοίωση της παροχής της ανταλλαγής στη θέση του στενού Ρίου-Αντιρρίου, από τη συνδυασμένη δράση της παλίρροιας και σταθερού βόρειου ανατολικού ανέμου, περιλαμβάνεται στην Εικόνα 3. Στη φάση της πλημμυρίδας η δράση του βορειοανατολικού ανέμου μειώνει την παροχή ανταλλαγής, ενώ το αντίθετο συμβαίνει κατά την άμπωτη -476-
9 ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας 2009 - Πρακτικά, Τόμος Ι όπου η κίνηση των υδάτων από τον Κορινθιακό κόλπο προς τον Πατραϊκό ενισχύεται. Τα αντίθετα παρατηρούνται όταν ο άνεμος δρα από τα νοτιοδυτικά. Εικ. 3: Ανταλλαγή της παροχής στο στενό Ρίο-Αντίρριο που προκαλείται από συνδυασμό φορτίσεων ανέμου-παλίρροιας. 4. Συμπεράσματα Στην παρούσα εργασία εφαρμόστηκε ο τρισδιάστατος αριθμητικός κώδικας πεπερασμένων όγκων MIKE 3 FM (HD) για τη μελέτη της κυκλοφορίας των υδάτων στον Πατραϊκό κόλπο. Οι τιμές των ρευμάτων που προέκυψαν κατά την αριθμητική προσομοίωση, καθώς και η γενικότερη δομή της κυκλοφορίας βρέθηκαν συμβατές με πεδιακές μετρήσεις στην περιοχή. Η δράση της παλίρροιας γίνεται αισθητή στο κύριο σώμα του κόλπου και την περιοχή του στενού και πολύ λιγότερο κοντά στις ακτές, ενώ η δράση του ανέμου δημιουργεί ισχυρά ρεύματα κοντά στις ακτές. Το παλιρροϊκό εύρος αυξάνει από τα δυτικά προς τα ανατολικά του κόλπου, λόγω ανάκλασης στην περιοχή του στενού. Τέλος, η παροχή της ανταλλαγής καθορίζεται κυρίως από τη δράση της παλίρροιας στο στενό, είναι όμως δυνατό κατά τη φάση των τετραγωνισμών να είναι ισχυροί άνεμοι εκείνοι που καθορίζουν την ανταλλαγή αυτή. 5. Ευχαριστίες Η παρούσα εργασία αποτελεί τμήμα του ερευνητικού έργου 03ΕΔ617 του Προγράμματος Ενίσχυσης Ερευνητικού Δυναμικού (ΠΕΝΕΔ 2003). Το έργο συγχρηματοδοτείται κατά: 75% της Δημόσιας Δαπάνης από την Ευρωπαϊκή Ένωση Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο, 25% της Δημόσιας Δαπάνης από το Ελληνικό Δημόσιο Υπουργείο Ανάπτυξης Γενική Γραμματεία Έρευνας και Τεχνολογίας, και από τον Ιδιωτικό Τομέα Οργανισμό Λιμένος Πατρών Α.Ε., στο πλαίσιο του Μέτρου 8.3 του Ε.Π. Ανταγωνιστικότητα Γ Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης. 6. Βιβλιογραφικές Αναφορές Αντωνόπουλος, Ι. Δ., Ηλίας, Δ., Παπαγεωργίου, Κ.& Αχμέντ., Σ., 1992. (b) Έρευνα Ανεμολογικού Πεδίου στην Περιοχή Ρίου-Αντιρρίου για το έργο Ζεύξης. Τελική Έκθεση, Πανεπιστήμιο Πατρών, Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών, Πάτρα. Αχιλλεόπουλος, Π., 1990. Παλίρροιες σε Κόλπους και Στενά της Δυτικής Ελλάδας Α) Πατραϊκός Κόλπος, Β) Δίαυλος Λευκάδας, Διδακτορική Διατριβή, Πανεπιστήμιο Πατρών, Τμήμα Γεωλογίας, σ. 265. DHI, 2007. MIKE 3 FLOW MODEL FM. Hydrodynamic module-user guide, DHI, Software. Fourniotis, N.Th. & Horsch, G.M., 2007. Validation of a three-dimensional hydrodynamic model and application to the gulf of Patras in Greece. 32 nd Congress of IAHR, July 1-6, Venice, Italy. Fourniotis, N.Th. & Horsch, G.M., 2008. Simulation of the Winter Meso-Scale Wind and Tidal Circulation in the Gulf of Patras (Greece). Proceedings of the ASME 27 th International Conference on Offshore Mechanics and Arctic Engineering, OMAE 2008, June 15-20, Estoril, Portugal. -477-
9 th Symposium on Oceanography & Fisheries, 2009 - Proceedings, Volume Ι Lascaratos, A., Salusti, E. & Papageorgaki, G. 1989. Wind-induced upwelling and currents in the gulfs of Patras, Nafpaktos and Korinthos, Western Greece, Oceanologica Acta, 12, 3, 159-164. Παντίσκα, Χ. 2007. Αριθμητική προσομοίωση της κυκλοφορίας των υδάτων στον Πατραϊκό κόλπο, Μεταπτυχιακή Εργασία, Τμήμα Γεωλογίας, Πανεπιστήμιο Πατρών. Παπαηλιού, Δ.Δ., 1982. Ωκεανογραφική Μελέτη για τη Ρύπανση του Πατραϊκού Κόλπου, Τόμος II, Πανεπιστήμιο Πατρών, Τμήμα Μηχανολόγων Μηχανικών, Πάτρα. Piper, D.J.W.. Panagos, A.G., Kontopoulos, N.& Spiliotopoulos, Μ., 1982. Coastal processes and morphology, Gulf of Patras, Greece. Z. Geomorph. N.F., 26(3), 365-374. Tsimplis, M.N., 1994. Tidal oscillations in the Agean and Ionian Seas. Estuarine, Coastal and Shelf Science, 39, 201-208. Φουρνιώτης, Ν.Θ. & Χορς, Γ.Μ. 2008. Τρισδιάστατη Αριθμητική Μελέτη της Ανεμογενούς και Παλιρροϊκής Βαρότροπης Κυκλοφορίας του Πατραϊκού Κόλπου, 4 ο Πανελλήνιο Συνέδριο: Διαχείριση και Βελτίωση Παράκτιων Ζωνών, 23-27 Σεπτεμβρίου, Μυτιλήνη, Λέσβος. Χατζηθεοδώρου, Χ., Αντωνόπουλος, Ι., Λασκαράτος, Α., Παπαγεωργίου, Ε., Παπαγεωργίου, Κ. & Τρόβα. Ε., 1992. Έρευνα Θαλασσίων Ρευμάτων στην Περιοχή Ρίου-Αντιρρίου για το Έργο Ζεύξης, Τελική Έκθεση, Πανεπιστήμιο Πατρών, Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών, Πάτρα. -478-