ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΗΣ ΔΡΑΣΗΣ ΚΑΙ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΒΑΛΚΑΝΙΚΩΝ, ΣΛΑΒΙΚΩΝ ΚΑΙ ΑΝΑΤΟΛΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΗΣ ΔΡΑΣΗΣ ΚΑΙ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΕΝΟΤΗΤΑ Β, ΔΙΑΛΕΞΗ 10 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΧΑΡΡΥ ΠΑΠΑΠΑΝΑΓΟΣ Αντιπρύτανης Πανεπιστημίου Μακεδονίας, Καθηγητής Οικονομικών Τμήμα Βαλκανικών Σλαβικών & Ανατολικών Σπουδών Οικονομικός Σύμβουλος ΟΟΣΑ 1

Η Βαλκανική αγορά είναι σημαντική σε μέγεθος και έχει οικονομικό βάθος Ο πληθυσμός των 12 βαλκανικών χωρών ανέρχεται στα 61,2 εκατ. και της Τουρκίας στα 73,8 εκατ. Η Ελλάδα γειτνιάζει με μία μεγάλη αγορά 135 εκατ. κατοίκων. Όλες οι βαλκανικές χώρες σήμερα παρουσιάζουν σημαντική πρόοδο ως προς την δημιουργία μίας λειτουργικής οικονομίας της αγοράς. Η αγορά αυτή είναι ταχέως αναπτυσσόμενη και παρουσιάζει σημαντικές επενδυτικές ευκαιρίες και μεγάλα περιθώρια οικονομικού κέρδους. 2

Η αγορά των Βαλκανίων και της ΝΑ Ευρώπης δεν είναι μόνο σημαντική για την Ελλάδα αλλά για ολόκληρη την Ευρώπη. H περαιτέρω οικονομική αξιοποίησή και ενσωμάτωση της αγοράς αυτής στο ευρωπαϊκό γίγνεσθαι, θα επηρεάσει, όχι μόνο το μέγεθος της ευρωπαϊκής αγοράς, αλλά την συνολική γεωοικονομική, γεωπολιτική και γεωστρατηγική θέση της Ευρώπης. Η ένταξη της Ρουμανίας και της Βουλγαρίας στην ΕΕ αυξάνει την ευρωπαϊκή αγορά στα 493 εκατ. ξεπερνώντας την αγορά των ΗΠΑ κατά 192 εκατ. 3

Η επιλογή της διεύρυνσης της ΕΕ, εις βάρος της εκβάθυνσης, με την ένταξη 10 νέων χωρών το 2006 και της Ρουμανίας και της Βουλγαρίας το 2007, έγινε με κύριο άξονα την ενίσχυση της γεωοικονομικής θέσης της Ευρώπης. Αν η Ευρώπη κατορθώσει να ξεπεράσει την τρέχουσα δημοσιονομική κρίση, με μια σαφώς μεγαλύτερη αγορά σε σχέση με αυτή των ΗΠΑ, μπορεί: - να καταγράφει υψηλότερους ρυθμούς ανάπτυξης της οικονομίας της, - να εδραιώνει ευνοϊκότερες αναπτυξιακές προοπτικές σε σχέση με τις ΗΠΑ, - να θωρακίσει καλύτερα την οικονομία της απέναντι σε μελλοντικές οικονομικές κρίσεις. Καταλαβαίνει κανείς, ότι αν η αγορά αυτή είναι σημαντική για την Ευρώπη και το μέλλον της, πόσο σημαντική είναι για την Ελλάδα που έχει μία μικρή αγορά, μόλις 11 εκατ., η οποία είναι και η ποιο 4 γερασμένη στην Ευρώπη.

Η Ελλάδα μπορεί να αποτελέσει μελλοντικά το επενδυτικό, επιχειρηματικό και τραπεζικό κέντρο της Ευρώπης στην περιοχή των Βαλκανίων και της Τουρκίας, εκμεταλλευομένη την άμεση πρόσβαση της σε αυτή την αγορά των 135 εκατ. Με την ένταξη της Βουλγαρίας και της Ρουμανίας στην ΕΕ, η Ελλάδα για πρώτη φορά αποκτά χερσαία σύνορα με την ΕΕ. Η ένωση αυτή δημιουργεί ένα σημαντικό συγκριτικό πλεονέκτημα στην ανάπτυξη των διεθνών οικονομικών και εμπορικών σχέσεων της Ελλάδας, τόσο με την ΕΕ, όσο και με την ευρύτερη περιοχή των Βαλκανίων και της ΝΑ Ευρώπης. Η Ελλάδα θα μπορούσε να αποτελέσει την οικονομική πύλη εισόδου και εξόδου στην ΕΕ, ενώ οι αγορές των Βαλκανίων και της ΝΑ Ευρώπης μπορούν να αποτελέσουν την μεγάλη ευκαιρία της ελληνικής οικονομίας. 5

Πραγματικός ρυθμός ανάπτυξης ΑΕΠ στα Βαλκάνια και στην Τουρκία, 1994-2004 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Μ.ό. 94/04 Αλβανία 9,4 8,9 9,1-10,2 12,7 10,1 7,3 7,9 4,2 5,8 5,7 6,4 Βοσ-Ερ 29,9 28,9 9,5 5,2 3,6 5,0 3,5 6,3 11,5 Βουλγ -3,7-1,6-8,0-5,8 4,1 2,3 5,4 4,1 4,5 5,0 6,6 1,2 Ελλάδα 2,0 2,1 2,4 3,6 3,4 3,4 4,5 4,2 3,4 5,9 4,6 3,6 Κροατία 5,9 6,6 5,8 6,8 2,5-0,9 2,9 4,4 5,6 5,3 4,3 4,5 Μαυροβ 1,1 1,9 2,5 4,4 2,5 Ρουμαν 3,9 7,1 3,9-6,1-4,8-1,2 2,9 5,7 5,1 5,2 8,5 3,3 ΠΓΔΜ -1,8-1,1 1,2 1,4 3,4 4,3 4,5-4,5 0,9 2,8 4,1 1,4 Σερβία -11,2 5,3 5,6 3,9 2,4 8,5 2,4 Σλοβεν 5,3 4,1 3,6 4,9 3,6 5,4 4,4 2,8 4,0 2,8 4,3 4,1 Τουρκία -5,5 7,2 7,0 7,5 3,1-3,4 6,8-5,7 6,2 5,3 9,4 3,4 Κόσοβο 11,1 7,0-0,1 3,4 5,4 Μολδαβ -30,9-1,4-5,9 1,6-6,5-3,4 2,1 6,1 7,8 6,6 7,4-1,5 Μ.ό. - - - - - - - 3,6 4,6 4,1 6,0 3,7 ΕΕ(27) 2,0 3,0 2,0 2,8 3,0 3,1 4,0 2,1 1,4 1,6 2,7 Source: Author s calculations based on IMF data, Outlook database, October 2010. 6

Πραγματικός ρυθμός Ανάπτυξης ΑΕΠ στα Βαλκάνια και στην Τουρκία, 2005-15 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Μ.ό. 2005/15 Αλβανία 5,8 5,4 5,9 7,7 3,3 2,6 3,2 3,6 4,2 4,7 5,0 4,7 Βοσ-Ερ 4,0 6,1 6,1 5,7-3,1 0,5 3,0 5,0 5,3 4,5 4,5 3,8 Βουλγ 6,2 6,3 6,2 6,0-5,0 0,0 2,0 4,0 4,0 5,0 5,0 3,6 Ελλάδα 2,2 4,5 4,5 2,0-2,0-4,0-3,1 0,2 1,0 0,4 1,0 0,6 Κροατία 4,2 4,7 5,5 2,4-5,8-1,5 1,6 2,5 3,0 3,0 3,0 2,1 Μαυροβ 4,2 8,6 10,7 6,9-5,7-1,8 4,5 5,5 5,0 4,2 4,0 4,2 Ρουμαν 4,2 7,9 6,3 7,4-7,1-1,9 1,5 4,4 4,2 4,2 4,2 3,2 ΠΓΔΜ 4,1 3,9 6,1 5,0-0,8 1,2 3,0 4,5 4,0 4,0 4,1 3,6 Σερβία 5,4 5,2 6,9 5,5-3,0 1,5 3,0 5,0 5,5 5,5 5,0 4,1 Σλοβεν 4,5 5,8 6,8 3,5-7,8 0,9 2,4 3,0 3,2 2,8 2,5 2,5 Τουρκία 8,4 6,9 4,7 0,7-4,7 7,8 3,6 3,7 3,8 4,0 4,0 3,9 Κόσοβο 3,8 3,8 4,0 5,4 4,0 4,6 5,9 5,2 4,9 3,7 4,4 4,5 Μολδαβ 7,5 4,8 3,0 7,8-6,5 3,2 3,5 5,0 5,0 5,0 5,0 3,9 Μ.ό. 5,0 5,7 5,9 5,1-3,4 1,0 2,7 4,0 4,2 4,1 4,1 3,5 ΕΕ(27) 2,2 3,5 3,2 0,8-4,1 1,7 1,7 2,1 2,2 2,2 2,2 7 Source: Author s calculations based on IMF data, Outlook database, October 2010.

Η σχέση αμοιβής/παραγωγικότητας είναι ευνοϊκότερη στα βαλκάνια από ότι στην Ελλάδα Σύμφωνα με στοιχεία του δείκτη EDB της Παγκόσμιας Τράπεζας η σχέση αμοιβής/παραγωγικότητας είναι καλύτερη στις περισσότερες βαλκανικές χώρες από ότι στην Ελλάδα. Η σχέση αυτή ενώ βελτιώνετε συνεχώς στις περισσότερες βαλκανικές χώρες έχει επιδεινωθεί αισθητά στην Ελλάδα την τελευταία 8 τριετία.

Κατάταξη ως προς την σχέση αμοιβής και παραγωγικότητας στα Βαλκάνια 2007/8-2009/10 ΧΩΡΑ 2007/8 2008/9 2009/10 Ελλάδα 91η 103η 120η Βουλγαρία 38η 42η 45η Ρουμανία 59η 72η 42η Σερβία 104η 93η 66η πγδμ 75η 79η 60η Αλβανία 30η 10η 19η Τουρκία 83η 102η 75η Σλοβενία 42η 37η 36η Βοσνία-Ερζ. 107η 129η 130η Κροατία 37η 62η 89η Μαυροβούνιο 57η 58η 63η Μολδαβία 28η 15η - ΗΠΑ 11η 7η 8η Σύνολο Χωρών 131 134 133 Πηγή: WEF, Global Competitiveness Report 2007/8, 2008/9 9

Η επιχειρηματική δραστηριότητα είναι ευκολότερη πλέον στα Βαλκάνια από ότι στην Ελλάδα Σύμφωνα με στοιχεία της Παγκόσμιας Τράπεζας η κατάταξη της Ελλάδας σε σχέση με το βαθμό ευκολίας της επιχειρηματικής δραστηριότητας είναι δυσμενέστερη σε σχέση με τις περισσότερες βαλκανικές χώρες. Η σειρά κατάταξης της Ελλάδας έχει επιδεινωθεί αισθητά την τελευταία τριετία σε αντίθεση με τις περισσότερες βαλκανικές χώρες όπου η σειρά 10 κατάταξης έχει βελτιωθεί αισθητά.

Πίνακας 29: Δείκτης ευκολίας επιχειρηματικής δραστηριότητας EDB στα Βαλκάνια και στην Τουρκία, 2009/10 Επιχειρηματικής Δραστηριότητας Έναρξη Επιχ/σης Αδειοδό τησης Απασχόλησης εργαζομένων Μεταγραφής ιδιοκτησίας Πίστωσης Προστασίας επενδυτών Πληρωμής φόρων Διασυνοριαkό εμπόριο Εφαρμογής συμβάσεων Κλείσιμο επιχείρησης 2009/10 2009/10 Ελλάδα 109η 140η 50η 147η 107η 87η 154η 76η 80η 89η 43η Βουλγαρία 44η 50η 119η 53η 56η 4η 41η 95η 106η 87η 78η Ρουμανία 55η 42η 91η 113η 92η 15η 41η 149η 46η 55η 91η Σερβία 88η 73η 174η 94η 105η 4η 73η 137η 69η 97η 102η Αλβανία 82η 46η 173η 105η 70η 15η 15η 138η 66η 91η 183η ΠΓΔΜ 32η 6η 137η 58η 63η 43η 20η 26η 62η 64η 115η Τουρκία 73η 56η 133η 145η 36η 71η 57η 75η 67η 27η 121η Κροατία 103η 101η 144η 163η 109η 61η 132η 39η 96η 45η 82η Βοσνία- Ερζεγοβίνη 116η 160η 136η 111η 139η 61η 93η 128η 63η 124η 63η Μαυροβούνιο 71η 85η 160η 46η 131η 43η 27η 145η 47η 133η 44η Σλοβενία 53η 26η 59η 162η 108η 87η 20η 84η 84η 60η 40η Μολδαβία 94η 77η 161η 141η 17η 87η 109η 101η 140η 22η 90η Κόσοβο 113η 164η 176η 34η 68η 43η 172η 50η 132η 157η 28η Σύνολο χωρών 183 Πηγή: World Bank 11

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι μέχρι το 2000 ο όγκος των επενδυτικών εισροών στα Βαλκάνια ήταν εξαιρετικά περιορισμένος καθώς εξέλειπε το δυτικό επενδυτικό ενδιαφέρον. Σήμερα η βαλκανική αγορά αποτελεί τον προσφιλή προορισμό πολλών επενδυτικών, επιχειρηματικών και τραπεζικών κεφαλαίων τόσο από την Δύση όσο και από την Ανατολή. Οι ελληνικές τράπεζες και οι έλληνες επιχειρηματίες ήταν οι πρώτοι που μπήκαν στις αγορές των Βαλκανίων το 1997, βρίσκοντας πρόσφορο έδαφος πραγματοποίησης μεγάλων επενδύσεων σε σχέση με το οικονομικό μέγεθος της Ελλάδας. Η πρώιμη είσοδος των ελληνικών τραπεζών και επιχειρήσεων στις βαλκανικές αγορές, τους προσδίδει σήμερα το πλεονέκτημα του πρώτου παίκτη (first mover advantage) στη 12 διεκδίκηση ακόμα μεγαλύτερων μεριδίων αγοράς.

Οι ελληνικές επενδύσεις είναι σημαντικές όχι μόνο σε όγκο επενδυμένων δολαρίων αλλά και σε αριθμό επενδυτικών εγχειρημάτων. Η Ελλάδα σήμερα είναι η μεγαλύτερη άμεση ξένη επενδύτρια δύναμη στην Αλβανία, στην πγδμ, στη Σερβία και δεύτερη στη Ρουμανία και τη Βουλγαρία. Οι συνολικές επενδύσεις των ελληνικών τραπεζών και επιχειρήσεων στην ευρύτερη περιοχή ξεπερνούν τα 30 δισ. δολάρια. Τα επίσημα μακροοικονομικά στοιχεία υποεκτιμούν το πραγματικό μέγεθος των ελληνικών επενδύσεων στα Βαλκάνια και στην ευρύτερη περιοχή. Πολλές ελληνικές επιχειρήσεις πραγματοποιούν επενδύσεις στη ΝΑ Ευρώπη μέσω παράκτιων κέντρων και φορολογικών παραδείσων. Για παράδειγμα, πολλές από τις ελληνικές επιχειρήσεις πραγματοποιούν επενδύσεις μέσω της Κύπρου ή του Λιχνενστάιν, με αποτέλεσμα οι επενδύσεις αυτές να μην εμφανίζονται ως ελληνικές αλλά ως κυπριακές ή ως επενδύσεις Λιχνενστάιν. 13

ΟΙ Ελληνικές Επιχειρήσεις στα Βαλκάνια Σήμερα στις χώρες των Βαλκανίων και της ΝΑ Ευρώπης ενεργοποιούνται παραπάνω από 15.000 ελληνικές επιχειρήσεις. Οι επιχειρήσεις αυτές προσφέρουν αγαθά και υπηρεσίες προστιθέμενης αξίας συμβάλλοντας σημαντικά στην ανάπτυξη των χωρών αυτών, στην αύξηση της απασχόλησης και στη μείωση της ανεργίας. Υπολογίζεται ότι σήμερα οι ελληνικές επιχειρήσεις και τράπεζες έχουν δημιουργήσει πάνω από 300,000 θέσεις εργασίας στα Βαλκάνια και στη ΝΑ Ευρώπη. 14

Επενδύσεις Ελληνικών Επιχειρήσεων στα Βαλκάνια και την ΝΑ Ευρώπη (εκατ. ) Εταιρεία Τομέας Αλβ Βουλ Ρουμ Σερβία πγδμ Ουκρανία Αρμενία Ρωσία Λοιποί Σύνολο ΟΤΕ Telecommunicatio ns 86 675 400 35 143 3 1.342 ΤΙΤΑΝ Cement industry 32 16 455 503 3Ε Carbonous drinks 65 100 17 32 95 309 ΕΤΕ Financial sector 6 205 30 241 GREEK OILS COMMER CIAL CAPITAL GROUP Oil refineries 20 182 53 225 Financial sector 125 125 MYTILINA IOS Metal mining 20 89 12 121 BREWINV EST Drinks 65 32 97 DELTA Food 26 25 37 2 2 1 93 GLOBAL FINANCE Financial sector to the Black see 89 89 15

Εταιρεία Τομέας Αλβ Βουλ Ρουμ Σερβία πγδμ Ουκρανία Αρμενία Ρωσία Λοιποί Σύνολο ILTA HOLDING- MARGELLOS Oil mining 86 86 LOULIS Flour industry 1 10 50 61 YULA ASSOCIATION PAPOUTSAKIS SILVER- BARYTE INTRACOM ATLAS- TSATSOS MAILIS METON-ETEP Glass industry Paper Industry Carbon us drinks Informatics, technology Cement industry Bottling industry Rural industry 60 60 60 60 60 60 8 5 18 24 55 54 54 1 1 1 50 53 46 46 128 SMALL- MEDIUM LAW COMPANIES Services 44 44 16

Εταιρεία Τομέας Αλβ Βουλ Ρουμ Σερβία πγδμ Ουκρανία Αρμενία Ρωσία Λοιποί Σύνολο ABAX Construction 7 6 1 23 30 THRAKI PAPER INDUSTRY Paper industry 3 17 27 CHIPITA Food MICHAILIDIS Tobacco 3 5 15 2 25 EFG EUROBANK Banking sector EMPORIKI BANK Banking sector 58 20 78 ALPHA BANK Financial sector 5 10 9 4 34 62 EUROMERC HANT FUND Financial sector 5 23 11 39 ALPHA CREDIT Financial sector 9 22 31 Σύνολο 160 575 1.020 561 332 38 147 141 1.131 4.105 17

Οι Ελληνικές Τράπεζες στα Βαλκάνια και στη Ν.Α. Ευρώπη Οι ελληνικές τράπεζες συνεισφέρουν σημαντικά στη χρηματοδότηση και ανάπτυξη των αγορών στα Βαλκάνια και στη ΝΑ Ευρώπη. Το 2007 ο ελληνικός τραπεζικός τομέας με 9 τράπεζες διέθετε περίπου 3000 υποκαταστήματα στην ευρύτερη περιοχή της ΝΑ Ευρώπης 1972 στα Βαλκάνια, 449 στην Τουρκία και 579 στην ΝΑ Ευρώπη ελέγχοντας κατά μέσο όρο το 29,4% του χρηματοπιστωτικού τομέα στα Βαλκάνια ή κατά μέσο όρο το 18,6% του συνολικού χρηματοπιστωτικού τομέα της ευρύτερης περιοχής της ΝΑ Ευρώπης. Τα παραπάνω μερίδια αγοράς είναι πράγματι εντυπωσιακά καθώς καμία χώρα στον κόσμο, ούτε οι ΗΠΑ, δεν κατέχουν τέτοια μερίδια σε κάποια χώρα ή περιοχή του πλανήτη. Μετά το 2007, οι ελληνικές τράπεζες, και παρά την κρίση του παγκόσμιου τραπεζικού χρηματοπιστωτικού συστήματος, επέκτειναν τα δίκτυά τους στα Βαλκάνια και στη ΝΑ Ευρώπη αριθμώντας σήμερα πάνω από 3800 υποκαταστήματα στην ευρύτερη περιοχή. 18

Υποκαταστήματα ελληνικών τραπεζών 31/12/07 ΕΤΕ ALPHA EFG ΠΕΙΡΑΙΩΣ ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΑΤΕ ΕΓΝΑΤΙΑ ΚΥΠΡΟΥ MARFIN Σύνολο ΗΠΑ 14 14 Αλβανία 24 20 39 19 102 Βουλγ. 229 80 233 76 22 640 πγδμ 60 15 75 Ρουμαν. 122 125 255 110 17 12 12 4 20 677 Σερβία 204 130 106 45 485 Τουρκία 413 36 449 Γερμαν. 1 1 Ην. Βασ. 2 2 1 1 1 7 Λουξ. 1 1 Κύπρος 16 33 1 4 12 66 Πολωνία 254 254 Ουκραν. 78 86 164 Αίγυπτ. 1 53 54 Ν. Αφρ. 10 10 Σύνολο 1.081 405 965 429 71 13 12 4 20 Πηγή: Ελληνική Ένωση Τραπεζών. 3.000 19

Υποκαταστήματα ελληνικών τραπεζών 30/06/2010 ΕΤΕ ALPHA EFG ΠΕΙΡΑΙΩΣ ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΑΤΕ ΕΓΝΑΤΙΑ ΚΥΠΡΟΥ MARFIN Σύνολο ΗΠΑ 14 14 Αλβανία 30 48 46 23 147 Βουλγαρία 284 120 233 101 22 760 πγδμ 65 25 90 Ρουμανία 151 200 312 180 17 12 12 4 20 908 Σερβία 204 167 130 47 548 Τουρκία 461 43 504 Γερμανία 1 1 Ην. Βασίλειο 2 2 1 1 1 7 Λουξεμβούρ 1 1 Κύπρος 18 37 4 15 12 86 Πολωνία 334 334 Ουκρανία 131 86 217 Αίγυπτος 11 57 68 Ν. Αφρική 10 10 Σύνολο 1.236 599 1.189 533 75 13 12 4 20 Πηγή: Ελληνική Ένωση Τραπεζών. 3.881 20

Οι επενδύσεις των ελληνικών επιχειρήσεων και τραπεζών στα Βαλκάνια και στη ΝΑ Ευρώπη συνέβαλλαν σημαντικά στο να πετύχει η ελληνική οικονομία υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης και να συγκλίνει με τη ευρωπαϊκή οικονομία την τελευταία δεκαετία. Την περίοδο 2000-2008 ο μέσος ρυθμός ανάπτυξης της ελληνικής οικονομίας ανήλθε στο 4,2% του ΑΕΠ. Πρόσφατες μελέτες καταδεικνύουν ότι το 25% της ανάπτυξης αυτής προήλθε από τις επενδυτικές, επιχειρηματικές και τραπεζικές, δραστηριότητες της Ελλάδας στα Βαλκάνια και στη ΝΑ Ευρώπη. 21

Οι σχετικά μικρές επιπτώσεις της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης στο ελληνικό τραπεζικό σύστημα, σε σύγκριση με τα τραπεζικά συστήματα άλλων ευρωπαϊκών χωρών, οφείλονται στο ότι οι ελληνικές τράπεζες εκτίθενται περισσότερο στις αγορές των Βαλκανίων και της ΝΑ Ευρώπης και λιγότερο στις αμερικάνικες αγορές. Για παράδειγμα, οι ελληνικές τράπεζες δεν είχαν στα επενδυτικά τους χαρτοφυλάκια μεγάλο αριθμό ομολόγων δομημένων πάνω στην απόδοση των αμερικάνικων αγορών. Τουναντίον, οι ελληνικές τράπεζες επένδυσαν στην εξαγορά τραπεζών και στη δημιουργία δικτύων στα Βαλκάνια και στη ΝΑ Ευρώπη. 22

Η περαιτέρω επέκταση των δραστηριοτήτων των ελληνικών επιχειρήσεων και τραπεζών στα Βαλκάνια και στη ΝΑ Ευρώπη μπορεί να συμβάλει μελλοντικά στην επίτευξη πολύ υψηλών ρυθμών ανάπτυξης της ελληνικής οικονομίας, θεμελιώνοντας προϋποθέσεις ώστε η Ελλάδα να μπορέσει στο μέλλον να παίξει πρωταγωνιστικό ρόλο τόσο στην νέα όσο και στην παλαιά Ευρώπη. Η ελληνική οικονομία επιβάλλεται να αποκτήσει ένα πιο διεθνοποιημένο και εξωστρεφή χαρακτήρα. Η ελληνική επενδυτική, επιχειρηματική και τραπεζική δραστηριότητα επιβάλλεται να έχει ως ορίζοντα τουλάχιστον τις αγορές των Βαλκανίων και της Τουρκίας των 135 εκατ. κατοίκων, αν όχι την ευρωπαϊκή αγορά των 500 εκατ. κατοίκων. 23

Οι αγορές των Βαλκανίων και της ΝΑ Ευρώπης αποτελούν διέξοδο και προοπτική της ελληνικής οικονομίας. Πολλές από τις ελληνικές επιχειρήσεις και τράπεζες προβλέπουν ότι, μετά το 2012, παραπάνω από το 60% του κύκλου εργασιών και εσόδων τους θα προέρχεται από τις δραστηριότητές τους στα Βαλκάνια και στη ΝΑ Ευρώπη. Τέλος θα πρέπει να τονιστεί, ότι αν τελικά προχωρήσει η κατασκευή του πετρελαϊκού αγωγού Μπουργκάς Αλεξανδρούπολη και των αγωγών φυσικού αερίου South Stream και TGI (Τουρκίας-Ελλάδας Ιταλίας), η Ελλάδα μπορεί να καταστεί σημαντικός ενεργειακός κόμβος στην ΝΑ Ευρώπη. 24

Η Ελλάδα με βάση την τραπεζική, επιχειρηματική και επενδυτική θέση που κατέχει σήμερα στα Βαλκάνια και στην Τουρκία, μπορεί για πρώτη φορά να ασκήσει την λεγόμενη οικονομική διπλωματία για να προωθήσει καίρια εθνικά της συμφέροντα στην περιοχή. Θα πρέπει όμως να τονισθεί ότι η οικονομική θέση την οποία κατέχει σήμερα η Ελλάδα στα Βαλκάνια ήταν αποτέλεσμα της ιδιωτικής πρωτοβουλίας και όχι αποτέλεσμα εθνικής στρατηγικής. Σε ένα περιβάλλον αυξανόμενου ανταγωνισμού και μόνο η διατήρηση αν όχι η βελτίωση της παραπάνω οικονομικής θέσης απαιτεί την ύπαρξη μίας ενιαίας εθνικής στρατηγικής για τα Βαλκάνια. Μία τέτοια εθνική στρατηγική, δυστυχώς σήμερα, δεν 25 υπάρχει.

Πραγματικός ρυθμός Ανάπτυξης ΑΕΠ στην ΕΕ(15), 1996-2009 ΧΩΡΑ 96 97 98 99 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 ΕΕ(27) 1,8 2,7 2,9 3,0 3,9 2,0 1,2 1,3 2,5 2,2 3,5 3,2 0,8-4,1 ΕΕ(15) 1,6 2,6 2,9 3,0 3,8 1,9 1,1 1,2 2,3 2,6 3,6 3,5 0,2-4,4 Βέλγιο 1,2 3,5 1,7 3,4 3,7 0,8 1,5 1,0 3,0 2,0 2,7 2,8 0,8-2,7 Δανία 2,5 3,2 2,2 2,6 3,5 0,7 0,5 0,4 2,3 2,4 3,4 1,7-0,9-4,7 Γερμανία 0,8 1,8 2,0 2,0 3,2 1,2 0,0-0,2 1,1 0,8 3,4 2,7 1,0-4,7 Ελλάδα 2,4 3,6 3,4 3,4 4,5 4,5 3,9 5,0 4,6 2,2 4,5 4,5 2,0-2,0 Ισπανία 2,4 3,9 4,5 4,7 5,0 3,6 2,7 3,1 3,3 3,6 4,0 3,6 0,9-3,7 Γαλλία 1,1 2,2 3,5 3,3 3,9 1,9 1,0 1,1 2,5 2,0 2,4 2,3 0,1-2,5 Ιρλανδία 8,1 11,7 8,0 10,4 9,4 6,1 6,6 4,5 4,4 6,0 5,3 5,6-3,5-7,6 Ιταλία 1,1 1,9 1,4 1,5 3,7 1,8 0,5-0,0 1,5 0,7 2,0 1,5-1,3-5,0 Λουξ. 3,3 5,9 6,5 8,4 8,4 2,5 4,1 2,1 4,9 5,4 5,6 6,5 0,0-4,1 Ολλανδία 3,0 4,3 3,9 4,7 3,9 1,9 0,1 0,3 2,2 2,0 3,4 3,9 1,9-3,9 Αυστρία 2,0 1,8 3,6 3,3 3,4 0,8 0,9 1,2 2,3 2,5 3,6 3,7 2,2-3,9 Πορτογ. 3,5 4,2 4,9 3,8 3,9 2,0 0,8-0,8 1,5 0,8 1,4 2,4 0,0-2,6 Φιλανδία 3,9 6,1 5,2 3,9 5,0 2,6 1,6 1,8 3,7 2,9 4,4 5,3 0,9-8,0 Σουηδία 1,3 2,3 3,8 4,6 4,4 1,1 2,4 1,9 4,1 3,2 4,3 3,3-0,4-5,1 Ην. Βασίλ. 2,7 3,0 3,4 3,0 3,8 2,4 2,1 2,8 3,3 2,2 2,8 2,7-0,1-4,9 ΗΠΑ 3,7 4,5 4,2 4,4 3,7 0,8 1,6 2,5 3,6 3,0 2,7 2,0 0,0 26-2,6 Πηγές: Eurostat, IMF.

Πραγματικός ρυθμός Ανάπτυξης ΑΕΠ στην ΕΕ(15), 2005-2015 ΧΩΡΑ 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 ΕΕ(27) 2,2 3,5 3,2 0,8-4,1 1,7 1,7 2,1 2,2 2,2 2,2 ΕΕ(15) 2,6 3,6 3,5 0,2-4,4 1,4 1,5 1,9 2,1 2,1 2,1 Βέλγιο 2,0 2,7 2,8 0,8-2,7 1,6 1,7 1,7 1,8 1,8 1,9 Δανία 2,4 3,4 1,7-0,9-4,7 2,0 2,3 2,2 2,1 2,0 1,9 Γερμανία 0,8 3,4 2,7 1,0-4,7 3,3 2,0 2,0 1,8 1,7 1,3 Ελλάδα 2,2 4,5 4,5 2,0-2,0-4,0-2,6 1,1 2,1 2,1 2,7 Ισπανία 3,6 4,0 3,6 0,9-3,7-0,3 0,7 1,8 2,1 2,1 2,0 Γαλλία 2,0 2,4 2,3 0,1-2,5 1,6 1,6 1,8 2,0 2,1 2,1 Ιρλανδία 6,0 5,3 5,6-3,5-7,6-0,3 2,3 2,4 2,9 3,2 3,5 Ιταλία 0,7 2,0 1,5-1,3-5,0 1,0 1,0 1,4 1,4 1,3 1,3 Λουξ. 5,4 5,6 6,5 0,0-4,1 3,0 3,1 3,0 2,8 2,8 2,6 Ολλανδία 2,0 3,4 3,9 1,9-3,9 1,8 1,7 1,7 1,8 1,9 1,9 Αυστρία 2,5 3,6 3,7 2,2-3,9 1,6 1,6 1,8 1,8 1,8 1,8 Πορτογ. 0,8 1,4 2,4 0,0-2,6 1,1-0,1 0,6 1,1 1,2 1,2 Φιλανδία 2,9 4,4 5,3 0,9-8,0 2,4 2,0 1,9 1,9 1,9 1,8 Σουηδία 3,2 4,3 3,3-0,4-5,1 4,4 2,6 3,0 3,5 3,4 3,4 Ην. Βασίλ. 2,2 2,8 2,7-0,1-4,9 1,7 2,0 2,3 2,4 2,5 2,6 ΗΠΑ 3,0 2,7 2,0 0,0-2,6 2,6 2,3 3,0 2,9 2,7 2,6 Πηγή: IMF. 27

Πραγματικός ρυθμός ανάπτυξης ΑΕΠ στα Βαλκάνια και στην Τουρκία, 1994-2004 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Μ.ό. 94/04 Αλβανία 9,4 8,9 9,1-10,2 12,7 10,1 7,3 7,9 4,2 5,8 5,7 6,4 Βοσ-Ερ 29,9 28,9 9,5 5,2 3,6 5,0 3,5 6,3 11,5 Βουλγ -3,7-1,6-8,0-5,8 4,1 2,3 5,4 4,1 4,5 5,0 6,6 1,2 Ελλάδα 2,0 2,1 2,4 3,6 3,4 3,4 4,5 4,2 3,4 5,9 4,6 3,6 Κροατία 5,9 6,6 5,8 6,8 2,5-0,9 2,9 4,4 5,6 5,3 4,3 4,5 Μαυροβ 1,1 1,9 2,5 4,4 2,5 Ρουμαν 3,9 7,1 3,9-6,1-4,8-1,2 2,9 5,7 5,1 5,2 8,5 3,3 ΠΓΔΜ -1,8-1,1 1,2 1,4 3,4 4,3 4,5-4,5 0,9 2,8 4,1 1,4 Σερβία -11,2 5,3 5,6 3,9 2,4 8,5 2,4 Σλοβεν 5,3 4,1 3,6 4,9 3,6 5,4 4,4 2,8 4,0 2,8 4,3 4,1 Τουρκία -5,5 7,2 7,0 7,5 3,1-3,4 6,8-5,7 6,2 5,3 9,4 3,4 Κόσοβο 11,1 7,0-0,1 3,4 5,4 Μολδαβ -30,9-1,4-5,9 1,6-6,5-3,4 2,1 6,1 7,8 6,6 7,4-1,5 Μ.ό. - - - - - - - 3,6 4,6 4,1 6,0 3,7 ΕΕ(27) 2,0 3,0 2,0 2,8 3,0 3,1 4,0 2,1 1,4 1,6 2,7 28 Source: Author s calculations based on IMF data, Outlook database, October 2010.

Πραγματικός ρυθμός Ανάπτυξης ΑΕΠ στα Βαλκάνια και στην Τουρκία, 2005-15 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Μ.ό. 2005/15 Αλβανία 5,8 5,4 5,9 7,7 3,3 2,6 3,2 3,6 4,2 4,7 5,0 4,7 Βοσ-Ερ 4,0 6,1 6,1 5,7-3,1 0,5 3,0 5,0 5,3 4,5 4,5 3,8 Βουλγ 6,2 6,3 6,2 6,0-5,0 0,0 2,0 4,0 4,0 5,0 5,0 3,6 Ελλάδα 2,2 4,5 4,5 2,0-2,0-4,0-2,6 1,1 2,1 2,1 2,7 1,1 Κροατία 4,2 4,7 5,5 2,4-5,8-1,5 1,6 2,5 3,0 3,0 3,0 2,1 Μαυροβ 4,2 8,6 10,7 6,9-5,7-1,8 4,5 5,5 5,0 4,2 4,0 4,2 Ρουμαν 4,2 7,9 6,3 7,4-7,1-1,9 1,5 4,4 4,2 4,2 4,2 3,2 ΠΓΔΜ 4,1 3,9 6,1 5,0-0,8 1,2 3,0 4,5 4,0 4,0 4,1 3,6 Σερβία 5,4 5,2 6,9 5,5-3,0 1,5 3,0 5,0 5,5 5,5 5,0 4,1 Σλοβεν 4,5 5,8 6,8 3,5-7,8 0,9 2,4 3,0 3,2 2,8 2,5 2,5 Τουρκία 8,4 6,9 4,7 0,7-4,7 7,8 3,6 3,7 3,8 4,0 4,0 3,9 Κόσοβο 3,8 3,8 4,0 5,4 4,0 4,6 5,9 5,2 4,9 3,7 4,4 4,5 Μολδαβ 7,5 4,8 3,0 7,8-6,5 3,2 3,5 5,0 5,0 5,0 5,0 3,9 Μ.ό. 5,0 5,7 5,9 5,1-3,4 1,0 2,7 4,0 4,2 4,1 4,1 3,5 ΕΕ(27) 2,2 3,5 3,2 0,8-4,1 1,7 1,7 2,1 2,2 2,2 2,2 29 Source: Author s calculations based on IMF data, Outlook database, October 2010.

Δημοσιονομικό Έλλειμμα, % του ΑΕΠ, ΕΕ 1998-2011 ΧΩΡΑ 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 EE(27) -1,9-1,0 0,6-1,4-2,5-3,1-2,9-2,4-1,4-0,8-2,3-6,8-6,9-5,5 ΕΕ(15) -1,8-0,8 0,8-1,2-2,3-3,0-2,8-2,4-1,3-0,8-1,2-5,3-6,4-5,2 Βέλγιο -0,9-0,6 0,0 0,5 0,0-0,1-0,3-2,7 0,3-0,2-1,2-6,0-5,6-5,1 Δανία 0,1 1,5 2,4 1,5 0,3 0,1 2,0 5,2 5,2 4,5 3,6-2,7-4,8-4,4 Γερμανία -2,2-1,5 1,3-2,8-3,7-4,0-3,8-3,3-1,5-0,2-0,1-3,0-6,1-3,7 Ελλάδα -4,2-3,3-3,7-4,5-4,8-5,7-7,5-5,1 5,7-6,4-9,4-15,4-12,2-7,3 Ισπανία -3,2-1,4-1,0-0,6-0,5-0,2-0,3 1,0 2,0 2,2-3,8-11,1-7,5-6,9 Γαλλία -2,6-1,8-1,5-1,5-3,1-4,1-3,6-2,9-2,3-2,7-3,4-7,5-6,5-6,0 Ιρλανδία 2,4 2,7 4,8 0,9-0,4 0,4 1,4 1,7 3,0 0,2-7,1-14,3-17,2-11,2 Ιταλία -2,8-1,7-0,8-3,1-2,9-3,5-3,5-4,3-3,3-1,5-2,7-5,3-5,9-4,3 Λουξ. 3,4 3,4 6,0 6,1 2,1 0,5-1,1 0,0 1,4 3,6 2,6-0,7-4,4-3,1 Ολλανδία -0,9 0,4 2,0-0,2-2,1-3,1-1,7-0,3 0,6 0,3 1,0-5,4-4,0-5,1 Αυστρία -2,4-2,3-1,7 0,0-0,7-1,4-4,4-1,6-1,6-0,5-0,4-3,5-4,2-4,1 Πορτογ. -3,4-2,8-2,9-4,3-2,8-2,9-3,4-6,1-3,9-2,6-2,6-9,3-6,1-5,2 Φιλανδία 1,6 1,6 6,9 5,0 4,1 2,6 2,4 2,8 4,0 5,2 4,2-2,5-3,4-1,8 Σουηδία 1,1 1,3 3,7 1,6-1,2-0,9 0,8 2,3 2,5 3,8 2,5-0,9-3,8-1,4 Ην. Βασίλ. -0,1 0,9 3,6 0,5-2,0-3,3-3,4-3,4-2,7-2,7-5,5-11,4-10,9-8,1 ΗΠΑ 0,4 0,9 1,6-0,4-3,8-4,6-4,4-3,3-2,2-2,6-6,1-13,6-11,1 30-9,7 Πηγές: Eurostat και IMF.

Δημοσιονομικό Έλλειμμα, % του ΑΕΠ, Βαλκάνια και Τουρκία, 2000-11 ΧΩΡΑ 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 2011 ΕΕ(27) 0,6-1,4-2,5-3,1-2,9-2,4-1,4-0,8-2,3-6,8-6,9-5,5 ΕΕ(15) 0,8-1,2-2,3-3,0-2,8-2,4-1,3-0,8-1,2-5,3-6,4-5,2 Ελλάδα -3,7-4,5-4,8-5,7-7,5-5,1-5,7-6,4-9,4-15,4-12,2-7,3 Βουλγαρία -0,3 0,6-0,8-0,3 1,6 1,9 3,0 0,1 1,7-4,7-3,8-4,2 Ρουμανία -4,7-3,5-2,0-1,5-1,2-1,2-2,2-2,5-5,7-8,6-6,8-4,4 Σερβία - - -3,1-1,1 0,9 0,7-1,5-1,9-2,6-4,3-4,8-4,0 πγδμ 2,5-6,3-5,6 1,1 0,0 0,2-0.5 0,6-1,5-2,7-2,5-2,5 Αλβανία - -7,9-6,6-4,5-5,1-3,5-3,3-3,5-5,5-6,8-4,1-5,0 Τουρκία -8,0-33,0-12,9-11,3-4,5-0,6 0,8-1,0-2,2-6,7-4,1-2,6 Σλοβενία -3,7-4,0-2,5-2,7-2,2-1,4-1,3 0,0-1,8-5,8-5,7-4,3 Βοσν.-Ερζ - -3,3-0,1 0,7 1,6 2,4 2,9 1,3-2,2-4,4-5,0-3,0 Κροατία - -6,5-4,2-5,5-4,1-3,8-2,2-1,8-1,4-4,1-5,7-4,4 Μαυροβ. -6,9-4,0-3,8-2,4-2,6-2,3 2,7 6,4-0,4-4,4-7,1-7,7 Μολδαβία -1,8-0,3-2,2 1,0 0,5 1,5-0,3-0,3-1,0-6,4-5,4-3,4 Κόσοβο - 3,7 4,4 2,1-4,5-3,1 2,5 7,1-0,2-0,8-3,4-5,5 Πηγές: UNECE, Eurostat, IMF, EBRD Transition Reports, European Commission, ECOFIN. 31

Δημόσιο Χρέος, % ΑΕΠ, ΕΕ 1996-2010 96 97 98 99 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 ΕΕ27-68,5 66,5 65,9 61,9 61,0 60,3 61,8 62,2 62,7 61,3 58,7 61,8 74,0 61,8 ΕΕ15 71,7 69,9 68,1 67,2 63,2 62,2 61,6 63,0 63,3 64,1 62,8 60,4 57,9 66,2 75,1 Βέλγιο 127,0 122,3 117,1 113,6 107,8 106,5 103,5 98,7 94,4 92,2 87,9 84,0 89,6 96,2 102,5 Δανία 66,2 65,2 60,8 57,4 51,5 48,7 48,3 45,8 43,8 37,1 31,3 26,8 33,3 41,4 46,6 Γερμ. 58,4 59,7 60,3 60,9 59,7 58,8 60,3 63,8 65,6 67,8 67,6 65,1 65,9 73,4 74,8 Ελλ. 111,3 108,2 105,8 105,2 103,4 103,7 101,7 97,4 98,6 100,0 106,1 105,0 110,3 126,8 144,0 Ισπ. 67,4 66,1 64,1 62,3 59,3 55,5 52,5 48,7 46,2 43,0 39,6 36,2 39,5 53,2 63,4 Γαλλ. 58,0 59,2 59,4 58,9 57,3 56,9 58,8 62,9 64,9 66,4 63,7 63,8 68,1 78,1 83,5 Ιρλνδ. 73,4 64,3 53,6 48,5 37,8 35,5 32,2 31,1 29,7 27,5 24,9 25,0 43,2 65,5 98,5 Ιταλία 120,9 118,1 114,9 113,7 109,2 108,8 105,7 104,4 103,8 105,8 106,5 103,5 105,8 116,0 118,1 Λουξ. 7,4 7,4 7,1 6,4 6,2 6,3 6,3 6,1 6,3 6,1 6,7 6,9 14,7 14,5 16,2 Ολλ. 74,1 68,2 65,7 61,1 53,8 50,7 50,5 52,0 52,4 51,8 47,4 45,6 58,2 60,8 64,6 Αυστρ 67,6 64,4 64,8 67,2 66,5 67,1 66,5 65,5 64,8 63,7 62,0 59,4 62,5 67,5 68,6 Πορτ. 59,9 56,1 52,1 51,4 50,5 52,9 55,6 56,9 58,3 63,6 64,7 63,5 66,4 76,1 83,2 Φιλαν. 56,9 53,8 48,2 45,5 43,8 42,3 41,3 44,4 44,2 41,4 39,2 35,1 33,4 43,8 45,4 Σουηδ 73,9 71,0 69,1 64,8 53,6 54,4 52,6 52,3 51,2 51,0 45,9 40,5 38,0 41,9 40,8 Η.Βασ 51,3 49,8 46,7 43,7 41,0 37,7 37,5 38,7 40,6 42,3 43,4 44,2 52,0 37,7 76,5 ΗΠΑ 73,4 70,9 67,7 64,1 58,2 57,9 60,2 62,5 63,4 60,7 59,9 60,7 61,5 86,9 97,5 Πηγή: Eurostat. 32

Δημόσιο Χρέος, % ΑΕΠ, Βαλκάνια και Τουρκία, 2000-2010 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 ΕΕ(27) 61,9 61,0 60,3 61,8 62,2 62,7 61,3 58,7 61,8 74,0 61,8 ΕΕ(15) 63,2 62,2 61,6 63,0 63,3 64,1 62,8 60,4 57,9 66,2 75,1 Ελλάδα 103,4 103,7 101,7 97,4 98,6 100,0 106,1 105,0 110,3 126,8 144,0 Βουλγ. 74,3 67,3 53,6 45,9 37,9 29,2 22,7 18,2 14,1 16,1 16,2 Ρουμ. 22,5 25,7 24,9 21,5 18,7 15,8 12,4 12,7 13,6 29,9 34,8 Σερβία - - 80,6 64,3 53,3 50,3 36,2 29,4 37,0 35,6 37,8 πγδμ 48,0 48,8 42,9 45,0 43,8 48,5 41,5 29,0 22,7 23,5 25,7 Αλβανία - 67,6 65,0 61,7 56,6 57,4 55,5 53,8 51,2 59,5 59,3 Τουρκία 38,2 75,7 93,0 85,1 59,2 52,3 46,1 39,4 39,9 45,5 45,1 Σλοβεν. - 26,8 28,0 27,5 27,8 27,0 26,7 23,4 22,8 35,4 35,5 Β-Ερζ. - 38,1 33,4 27,7 25,5 25,6 21,3 18,5 34,3 35,4 37,0 Κροατία - 40,1 39,9 40,9 43,3 43,7 40,8 38,7 36,5 35,4 34,0 Μαυρβ. - - 80,6 47,1 44,5 38,6 32,6 29,0 32,4 38,2 41,6 Μολδ. 91,7 78,4 73,1 58,9 46,0 34,7 34,7 24,6 21,3 27,6 25,0 Κόσοβο - - - - - - - - - - - 33 Πηγές: UNECE, Eurostat, IMF, EBRD Transition Reports, European Commission, ECOFIN και CIA. Οι τιμές του 2010 είναι εκτιμήσεις.