ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΤΟΥΡΝΙΚΙΩΤΗΣ Ιδεολογία και πραγματικότητα στη νέα και την αρχαία πόλη των Αθηνών: Ο Ιλισός Στόχος της ανακοίνωσης αυτής είναι η διερεύνηση των σχέσεων επικάλυψης / διαστρωμάτωσης, που χαρακτηρίζουν την οικοδόμηση νέων πόλεων πάνω σε παλιές, ως προς την ιδεολογία και την πραγματικότητα της ιστορικότητάς τους. Για να γίνει αυτό, και προκειμένου να εμβαθύνουμε σε ζητήματα εννοιών, χωρίς να παρασυρθούμε από τη γοητεία συγχρόνων και πιθανώς ιδανικών προτάσεων, θα στηριχθούμε στην ανάλυση ενός συγκεκριμένου και αρκετά γνωστού παραδείγματος, που χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερη πολυμορφία: την οικοδόμηση ενός μέρους της σύγχρονης Αθήνας στις όχθες του Ιλισού, ενός απλού χειμάρρου με ιστορική ακτινοβολία. Στην ουσία τίθεται το ζήτημα της οικοδόμησης μιας περισσότερο ή λιγότερο ουδέτερης ενότητας της σύγχρονης πόλης πάνω σε μια περιφερειακή συστοιχία κτισμάτων της αρχαίας, που δεν επέβαλλαν την εξ ορισμού αποκάθαρσή τους από κάθε νεώτερη προσθήκη -όπως συνέβη πάνω στην Ακρόπολη- αλλά επέτρεπαν τη διαστρωμάτωση του νέου kol του παλιού. Γ ια να μείνουμε στη ζώνη της πραγματικής επικάλυψης των παριλισίων πεδίων και της αρχαίας Αθήνας θα περιοριστούμε στο τμήμα του χειμάρρου που εκτείνεται από το σημερινό Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών ως τον κόμβο της Λεωφόρου Βουλιαγμένης. Όταν εδραιώθηκε το νέο ελληνικό κράτος, η περιοχή αυτή ήταν «εκτός των τειχών» και δεν είχε κάποια ειδική σημασία για τους λιγοστούς κατοίκους των τελευταίων χρόνων της τουρκοκρατίας. Τα γειτονικά οπωσδήποτε ερείπια του ναού του Ολυμπίου Διός, η γέφυρα που οδηγούσε στο επιχωματωμένο κοίλον ενός αρχαίου Σταδίου και τα εμφανή κατάλοιπα του πρόσφατα κατεστραμμένου ναού της Αρτέμιδος ήσαν τα ελάχιστα τεκμήρια μιας μακραίωνης ιστορίας. Στην πραγματικότητα, τα στοιχεία αυτά, μαζί με τα γεωγραφικά δεδομένα του χειμάρρου και του λόφου του Αρδηττού, συγκροτούσαν το κύριο πλαίσιο της τότε σύγχρονης οικοδόμησης πάνω στην αρχαία πόλη. Ωστόσο, ο 19ος και ο 20ός αιώνας, όσο και ο δυτικός 17ος και 18ος, είχαν πολλά να προσθέσουν στην πρωτογενή και λιτή αυτή παρουσία των συγχρόνων φαινομένων. * Τουρνικιώτης Παναγιώτης, Αρχιτέκτων, Επίκουρος Καθηγητής στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων του Εθνικού Μετσοθίου Πολυτεχνείου. 399
ΤΟΥΡΝΙΚΙΩΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ 400 Pictorial D ictionary o f A ncient Athens, New York, Hacher Art Books, 1980, σελ. 291. 150. Ιερόν Ποσειδώνος 151. Ναός Αρτέμιδος 152. Ναός Δήμητρος και Κόρης 154. Ανάγλυφον Πανός 155. Καλλιρρόη 158. Ολυμπιείον 159. Κρόνος και Ρέα 160. Απόλλων Δελφίνιος 162. Πανελλήνιον 163. Αψίδα Αδριανού 164. Κατοικίες 165. Ρωμαϊκά λουτρά 182. Ιερόν Κάδρου 184. Διονύσιον 185. Παλαίστρα 186. Μνημείον Λυσικράτους 187. Ιερόν Ολυμπίας Γης 188. Στήλη αμαζόνος 189. Πύθιον 190. Αφροδίτη των κήπων 192. Κυνόσαργες 193. Κτίριο Γυμνασίου 194. Κτίριο Γυμνασίου 195. Ιερόν του Βορέα 196. Ιερόν Πανός, Αχελώου και Νυμφών 197. Ναός Τύχης 198. Στάδιον 199. Τάφος Ηρώδου Αττικού 200. Ρωμαϊκή γέφυρα Ιλισού 201. Ρωμαϊκό κτίριο με ημικυκλική κιονοστοιχία 202. Λύκειον 203. Λουτρό Λυκείου 204. Κτίριο Γυμνασίου 205. Θεμέλια ναού 206. Κήπος Θεοφράστου 207. Λουτρό Διοχάρους 208. Τάφος 209. Ιερόν Παγκράτους 214. Ηριδανός 215. Ιλισός VIII - XII: Πύλες του Θεμιστόκλειου τείχους.
ΝΕΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ΠΑΝΩ ΣΕ ΠΑΛΙΕΣ 1. Κατ αρχήν, προσέθεσαν την τοπογραφία της αρχαίας Αθήνας, που παρέμενε σε μεγάλο βαθμό αφανής και αποκαλυπτόταν από σταδιακές και σημειακές ανασκαφικές έρευνες που συχνά επικάλυπταν νεώτερες κατασκευές, έτσι ώστε να επιβιώνει περισσότερο ως σχεδιαστική αναπαράσταση, παρά ως πραγματικός τόπος. Την ανασυγκρότηση της παριλίσιας τοπογραφίας βοήθησαν βέβαια και οι λιγοστές γραφές που έφτασαν ως τα χέρια μας, ιδιαίτερα εκείνες του Παυσανία, αλλά σε αυτό θα αναφερθούμε στη συνέχεια. Σύμφωνα με την τοπογραφία αυτή, όπως τη διερεύνησε ο Τραυλός, τόσο στην Πολεοδομική εξέλιξη των Αθηνών όσο και στο Εικονογραφικό Λεξικό της Αρχαίας Αθήνας, η παρά τον Ιλισόν περιοχή αποτελούσε μια σημαίνουσα ενότητα πρωτευόντων και δευτερευόντων κτιρίων της πόλης. Σε αυτήν συναντήθηκαν πολλά ιερά, το Λύκειο, όπου δίδαξε ο Αριστοτέλης, και το Γυμνάσιο του Κυνοσάργους, κήποι, επαύλεις και το Παναθηναϊκό Στάδιο. Αναπτύχθηκε δηλαδή μια σημαίνουσα δραστηριότητα του πνεύματος και του σώματος, που απετέλεσε και το κύριο χαρακτηριστικό της περιοχής. 2. Τον πραγματικό αυτό τόπο, που αποκατέστησε η αρχαιολογική έρευνα και που ήταν μόνο αποσπασματικά ορατός, αφού στην ουσία επρόκειτο για αποκατάσταση στις δύο διαστάσεις του χαρτιού, επικάλυπτε μια ιδεολογική τοπογραφία, που καλλιεργούσαν ήδη από το 17ο αιώνα κάθε τύπου επισκέπτες και εμβριθείς μελετητές, αναζητώντας την αναγνώριση εκείνων που εδιάβαζαν σε εκείνα που έβλεπαν. Τα δύο σημαντικότερα κείμενα, που έτρεφαν την αναζήτηση αυτή, ήταν η περιήγηση του Παυσανία -ένα είδος τουριστικού οδηγού, που κατέγραφε τα «άξια θέας» σε μια μάλλον ύστερη εποχή- και ο περίφημος διάλογος του Σωκράτη και του Φαιδρού, που ο Πλάτωνας τοποθέτησε στο ειδυλλιακό τοπίο των οχθών του Ιλισού. Στην πρώτη περίπτωση έχουμε μια σαφώς χρωματισμένη και γ ι αυτό διπλά ενδιαφέρουσα για μας καταγραφή, που περιλαμβάνει κτίρια και αγάλματα, μύθους και άλλα σημαίνοντα γεγονότα, όπως ο διάλογος του Φαιδρού. Στην πραγματικότητα όμως έχουμε μόνο ένα κείμενο, που λέει ακριβώς ό,τι θέλει να πει ο συγγραφέας του, την εποχή που το γράφει, αλλά ταυτόχρονα λειτουργεί ως καθοριστικός οδηγός -για όλους, μελετητές, επισκέπτες και αρχαιολόγους- της σύγχρονης αναζήτησης και αποκατάστασης του ιστού της παλιάς πόλης. Στη δεύτερη περίπτωση έχουμε ένα σπουδαίο φιλοσοφικό κείμενο, που μελετά τη γένεση της ιδέας του ωραίου σε ένα τόπο ιδανικό ένα τόπο που μετέχει και αυτός στη γονιμοποίηση του φιλοσοφικού λογισμού, με το φυσικό του κάλλος kol τη μαγεία των στοιχείων του, με το τραγούδι των τζιτζικιών και τη δροσερή σκιά ενός πλατάνου στο μέσο μιας καλοκαιρινής μέρας. Αλλά έστω και αν φαίνεται παράξενο, η σκηνοθεσία του διαλόγου, δηλαδή το «αποτύπωμα» της πορείας των συνομιλητών και το φυσικό τοπίο του Ιλισού -ο φιλοσοφικός τόπος που περιέγραψε ο Πλάτωνας- αναζητήθηκαν από τους συγχρόνους στην υπαρκτή πραγματικότητα της νέας πόλης εξ ίσου έντονα με τα ερείπια της αρχαίας, έστω και αν ο καθένας έβλεπε μόνο ό,τι ποθούσε στο εντελώς διαφορετικό περιβάλλον του «υποβαθμισμένου» Ιλισού. Ο σχεδιασμός και η οικοδόμηση της νέας πόλης της Αθήνας, έγινε πάνω στην υπαρκτή τοπογραφία, που μας παρέδωσε ο 19ος αιώνας, όπως αυτή εμπλουτίστη- 401
ΤΟΥΡΝΙΚΙΩΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ /. Βύλμαν. Αι Αθήναι κατά τους χρόνους του Αδριανού, εις αναπαράστασιν, Πηγή: Ιάκ. φον Φάλκε, Ελλάς, Ιστορία, δημόσιος και ιδιω τικός βίος, τέχνη, φιλολογία, Αθήνα, 188. 402
ΝΕΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ΠΑΝΩ ΣΕ ΠΑΛΙΕΣ Ο Ιλισός το 1930. Αριστερά το Παγκράτι, δεξιά η συνοικία των ανακτόρων. Στο βάθος διακρίνονται το Στάδιο και ο Αρδηττός. Στη μέση το γεφυράκι του Αγίου Σπυρίδωνα. Πηγή: Ο απολογισμός μ ια ς διετία ς, Αθήνα, Δήμος Αθηναίων, 1931, σελ. 53. Το Διοικητικόν Κέντρον σύμφωνα με το «Νέο Σχέδιο των Αθηνών» της επιτροπής Καλλιγά, Αθήνα, 1924. Φ Μ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟΝ 'ΚΕΝΤΗΜΑ \ ~ Ά ABHNQ** 1 403
Τ ΟΥΡΝ I ΚΙΩΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Το δίκτυο των σημαινόντων στοιχείων της νέας και της αρχαίας πόλης στην περιοχή του Ιλισού κατά τη δεκαετία του 1880. 404
ΝΕΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ΠΑΝΩ ΣΕ ΠΑΛΙΕΣ κε από τα στρώματα της αρχαιολογικής και ιδεολογικής αποκατάστασης της παλιάς πόλης. Το σχέδιο του Κλεάνθη και του Schaubert δομείται εν μέρει πάνω στον άξονα του Παναθηναϊκού Σταδίου, στο οποίο οφείλεται εξ άλλου και το όνομα της οδού Σταδίου, έστω και αν ο Klenze απέκοψε την προέκτασή της πέραν της σημερινής πλατείας Συντάγματος. Επιπλέον, σύμφωνα με το υπόμνημα του σχεδίου, στον πιο ήρεμο τόπο της νέας πόλης, κοντά στο Στάδιο και στον Ιλισό, θα συγκεντρώνονταν τα πολιτιστικά και επιστημονικά ιδρύματα, η Ακαδημία, η Βιβλιοθήκη, ο Βοτανικός Κήπος και τα Δημόσια Σχολεία. Οι προθέσεις των αρχιτεκτόνων μπορεί να μη βρήκαν ανταπόκριση, αλλά η σκέψη τους χαρακτηρίζει τα περισσότερα από τα νέα σχέδια της Αθήνας των αρχών του 20ου αιώνα: κοντά στο Στάδιο, στις όχθες του Ιλισού, συγκεντρώνονταν οι δραστηριότητες του πνεύματος και του σώματος. Στο μεταξύ είχαν κτισθεί οι συνοικίες των Ανακτόρων, του Βατραχονησίου -δηλαδή του Παγκρατίου- και το Μετς στα δυτικά και στα ανατολικά του Ιλισού' το Στάδιο είχε ανασκαφεί από τον Ziller και αναστηλωθεί από τον Μεταξά' το Ολυμπιείο είχε μετατραπεί σε αρχαιολογικό χώρο' είχε κτισθεί το Ζάππειο με τον γαλλικό κήπο του και πλήθος παριλισίων κέντρων υπαιθρίου θεάματος, που ανακαλούσαν τις αρχαίες νύμφες. Ανάμεσα σε όλα αυτά, που σκιαγραφούν μια μικρογραφία των κοινωνικών αντιθέσεων και του δημοσίου βίου της εποχής, ο Ιλισός επιβίωνε ως ανθυγιεινός χείμαρρος και εστία προβλημάτων. Οι πολεοδομικές προτάσεις του μεσοπολέμου του αφιέρωναν ξεχωριστή θέση. Για παράδειγμα, το Σχέδιο της Επιτροπής Καλλιγά κάλυπτε το μεγαλύτερο μέρος του χειμάρρου με μια μεγαλοπρεπή λεωφόρο, αφήνοντας ακάλυπτο, για ιστορικούς λόγους, το κομμάτι που βρισκόταν κοντά στο Στάδιο. Αντίθετα, ο Στυλιανός Λελούδας διαμόρφωνε μιαν ακάλυπτη κοίτη που όφειλε να θυμίζει την περιγραφή του Πλάτωνα, συγκεντρώνοντας κοντά στις όχθες τα ιδρύματα καλλιέργειας του πνεύματος και του σώματος, κατ αναλογίαν των Γυμνασίων της αρχαιότητας. Ο Κίμων Λάσκαρις υποστήριξε το 1939 και ξανά το 1950 πως ο χείμαρρος έπρεπε να καλυφθεί από ένα «ειδυλλιακό βουλεβάρτο», αποκαθιστώντας «τους τόπους των πλατωνικών διαλόγων σε αστικό περιβάλλον». Κατά τα άλλα, η οικοδόμηση της νέας πόλης συνεχιζόταν, χωρίς να λαμβάνεται ιδιαίτερα υπ όψη η παλιά. Το Στάδιο και ο αρχαιολογικός χώρος του Ολυμπιείου αναδείχθηκαν εκ των πραγμάτων σε σημαίνοντα στοιχεία της νέας Αθήνας, είτε επειδή συγκέντρωσαν το ενδιαφέρον των μελετητών και των μαικήνων, είτε επειδή επιβάλλονταν φανερά στον περιβάλλοντα χώρο τους. Το ενδιάμεσο του αστικού ιστού παρεδόθη όμως αναντίρρητα στην επέκταση της πόλης, χωρίς άλλο μέλημα για τη διαστρωμάτωση των εποχών από την επιβίωση τοπωνυμίων στα ονόματα λίγων δρόμων, όπως η οδός Λυκείου. Το ιερό του Παγκράτους ανεκαλύφθη και κατελήφθη ταυτόχρονα από τη διάνοιξη της οδού Βασιλέως Γεωργίου. Τα κατάλοιπα του ναού της Αρτέμιδας «εξαφανίστηκαν» πλάϊ στην άσφαλτο της λεωφόρου Καλλιρρόης. Και η κάλυψη του Ιλισού πραγματοποιήθηκε στην αρχή της δεκαετίας του 50, δίχως να ληφθεί υπ όψη η ιστορική και ιδεολογική πλευρά του χειμάρρου. Μόνο ένα μικρό κομμάτι έμεινε ακάλυπτο, κοντά στο Ολυμπιείο, κι εκεί ακριβώς ζη- 405
ΤΟΥΡΝΙΚΙΩΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Το δίκτυο των σημαινόντων στοιχείων της νέας και της αρχαίας πόλης στην περιοχή του Ιλισού κατά τη δεκαετία του 1980. 406
ΝΕΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ΠΑΝΩ ΣΕ ΠΑΛΙΕΣ τούσε ίο 1956 ο Αχιλλέας Τζαζόπουλος να τοποθετηθεί μια «επιγραφή αναμνηστική του πλατωνικού διαλόγου» - οριστικό μνήμα του πραγματικού Ιλισού. Σήμερα ο Ιλισός και τα παριλίσια κτίσματα της αρχαιότητας υπάρχουν κυρίως κάτω από την πόλη. Στο επίπεδο της ιδεολογίας, στηρίζουν το λόγο που αναφέρεται στην εξέλιξη και το σχεδίασμά της νέας πόλης. Στο επίπεδο της πραγματικότητας δομούν, με όσα θραύσματα αναδύονται ως την επιφάνεια του εδάφους, τον ιστό των σημαινόντων στοιχείων της πόλης. Χωρίς αμφιβολία, πλάι στον Ιλισό, μια νέα πόλη ήρθε και απλώθηκε πάνω στην παλιά. Όμως, η δομή της παλιάς, ο ιστός, οι λειτουργίες και οι σημασίες απουσιάζουν. Έχουν πλήρως υποκατασταθεί από τη δομή της νέας. Κανείς, στη συνοικία των Ανακτόρων, του Παγκρατίου ή του Μετς, δεν φαίνεται να «αναγνωρίζει» γύρω του αρχαίους προγόνους. Παρ όλα αυτά, η γεωγραφία της αρχαίας πόλης -το αχνάρι του Ιλισού και ο λόφος του Αρδηττού- συμμετέχει εκ των πραγμάτων στη γεωμετρία της νέας, ενώ μεμονωμένα στοιχεία, όπως το Στάδιο και το Ολυμπιείο, δομούν τη συλλογική αντίληψη της σύγχρονης Αθήνας και το σιωπηλό της ρίζωμα στο παρελθόν. Με άλλα λόγια, η σχέση της νέας και της παλιάς πόλης είναι: α) ιδεολογική, μέσω κειμένων που αναπαράγουν τον εαυτό τους και προβάλλονται νοητικά στο παρόν θεμελιώνοντας τις μεταλλαγές της σύγχρονης πόλης, και 6) πραγματική, μέσω της αποσπασματικά διατηρούμενης τοπογραφίας και κυρίως της διατήρησης μεμονωμένων στοιχείων ή κτιρίων, που επιτρέπουν την αναγνώριση της ιστορικής συνέχειας και δίνουν βάθος στον ιστό των σημαινόντων στοιχείων της πόλης. Οχι όμως με τη σημασία ενός συγκροτημένου συνόλου «αρχαιοτήτων», αλλά με εκείνη της σημειακής, άλλοτε μουσειακής (Ολυμπιείο) και άλλοτε λειτουργικής (Στάδιο) συμμετοχής τους στη νέα πόλη. 407