ΠΡΟΣΩΡΙΝΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΚΑΙ ΑΛΛΕΣ ΝΕΕΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΑΚΡΟΑΣΗ της 26ης Απριλίου 2001 Peter GOODFELLOW Πρώτος Αντιπρόεδρος, Τοµέας Ανακαλύψεων και Έρευνας, GlaxoSmithKline Ο κ. Peter Goodfellow ξεκίνησε τη συνεργασία του µε την εταιρεία SmithKline Beecham το 1996, ως προϊστάµενος του Τµήµατος Βιοφαρµακευτικής Έρευνας και Ανάπτυξης. Προτού προσληφθεί από την SmithKline Beecham εργαζόταν επί 13 έτη στο ερευνητικό κέντρο Imperial Cancer Research Fund (ICRF) στο Λονδίνο, όπου µελέτησε τη χαρτογράφηση του ανθρώπινου γονιδίου και τη γενετική σε σχέση µε τον καθορισµό του φύλου. Στο ICRF, ο δόκτωρ Goodfellow προήχθη το 1983 σε µέλος του µόνιµου προσωπικού και εν συνεχεία το 1986 προήχθη στη θέση του καθηγητή. Εξελέγη στην έδρα Balfour της Γενετικής στο Πανεπιστήµιο του Cambridge, καθώς και µέλος της Βασιλικής Εταιρείας (Royal Society) το 1992. Μεταξύ άλλων τιµητικών διακρίσεων, ο δόκτωρ Goodfellow κέρδισε το Bραβείο Iατρικής Louis Jeantet και το βραβείο Francis Amory. Έχει προσφέρει συµβουλές ευρέως στον τοµέα της βιοτεχνολογίας και υπήρξε ιδρυτή της Hexagen, µίας εταιρείας που ασχολείται µε την έρευνα των γονιδιωµάτων, ενώ σήµερα αποτελεί και µέλος της βρετανικής Επιτροπής Ανθρώπινης Γενετικής. DV/436218EL.doc 1 * * * Η επιστήµη της γενετικής και η σύγχρονη ιατρική Έγγραφο υποβληθέν από την εταιρεία GlaxoSmithKline προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, Προσωρινή Επιτροπή Ανθρώπινης Γενετικής, Απρίλιος 2001 Peter Goodfellow Πρώτος Αντιπρόεδρος, Τοµέας Ανακαλύψεων και Έρευνας Elizabeth McPherson Σύµβουλος εοντολογίας Γενετικής Andrew Freeman Πολιτική Ε&Α Allen Roses Πρώτος Αντιπρόεδρος, Γενετική έρευνα Εισαγωγή Η έρευνα στον τοµέα της γενετικής, καθώς και η δηµιουργία, συντήρηση και χρήση τραπεζών δεδοµένων στον τοµέα της γενετικής θα διαδραµατίσουν σηµαντικό καταλυτικό ρόλο για την επίτευξη µεγάλων προόδων όσον αφορά την ανακάλυψη, την ανάπτυξη και τη χρήση νέων φαρµάκων. Η GlaxoSmithKline (GSK) αναγνωρίζει τον σηµαντικό προβληµατισµό που συνδέεται µε την έρευνα στον τοµέα της γενετικής, ειδικότερα σε ό,τι αφορά το απόρρητο των πληροφοριών, την εµπιστευτικότητα και τη συγκατάθεση κατόπιν ενηµέρωσης. Το παρόν έγγραφο παρέχει τις ακόλουθες σχετικές πληροφορίες προς τους Ευρωπαίους νοµοθέτες: 1. Σηµεία προς εξέταση σε σχέση µε τη διεξαγωγή γενετικής έρευνας, τις εφαρµογές των τραπεζών δεδοµένων γενετικής και τις δεοντολογικές επιπλοκές αυτών, 2. Πληροφοριακό υπόβαθρο σχετικά µε τα πλεονεκτήµατα των διαφόρων ειδών γενετικής έρευνας, σχετικά µε το πώς η GSK προστατεύει το απόρρητο των συµµετεχόντων και σχετικά
µε τις αρχές της συγκατάθεσης κατόπιν ενηµέρωσης για τη διεξαγωγή γενετικής έρευνας στην GSK. Σηµεία προς εξέταση Το κοινό θα πρέπει να είναι σίγουρο ότι η έρευνα στον τοµέα της γενετικής διεξάγεται µε ικανές διασφαλίσεις ως προς την προστασία των επιµέρους συµφερόντων, ενώ επιτρέπει την πρόοδο της νόµιµης και ωφέλιµης ιατρικής έρευνας. Η οικοδόµηση της εµπιστοσύνης του κοινού θα διευκολυνθεί από την καθιέρωση σαφών διαδικασιών συγκατάθεσης κατόπιν ενηµέρωσης, οι οποίες θα περιλαµβάνουν συνεπή ορολογία αναφορικά µε τον βαθµό στον οποίο η πληροφόρηση για τη γενετική έρευνα θα µπορεί να συνδέεται µε τους συµµετέχοντες (βλ. Παράρτηµα 1). Αυτό θα ισχύει επίσης και για θέµατα που αφορούν το ποιος έχει πρόσβαση στις πληροφορίες και υπό ποιες συνθήκες. Ένας µικρός αριθµός τραπεζών δεδοµένων γενετικής επιδηµιολογίας που χρηµατοδοτούνται σε µεγάλη κλίµακα ή εν µέρει από δηµόσιους πόρους έχουν προγραµµατιστεί ή βρίσκονται σε εξέλιξη σε κράτη µέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. (συµπεριλαµβανοµένης της Σουηδίας και του ΗΒ). Υπό την προϋπόθεση ότι οι εν λόγω βάσεις δεδοµένων δηµιουργούνται, συντηρούνται και χρησιµοποιούνται βάσει υψηλών δεοντολογικών προτύπων, αποτελούν εν δυνάµει σηµαντικά εργαλεία έρευνας, που εξασφαλίζουν ότι οι Ευρωπαίοι πολίτες θα επωφεληθούν από τα σηµαντικά οφέλη της έρευνας στον τοµέα της γενετικής και θα προσελκύσουν περαιτέρω επενδύσεις στον ευρωπαϊκό τοµέα της βιοϊατρικής επιστήµης. Κατά συνέπεια, οι τράπεζες δεδοµένων στο χώρο της δηµόσια χρηµατοδοτούµενης γενετικής έρευνας παρουσιάζουν σηµαντικές προοπτικές. Πράγµατι, τα συστήµατα υγειονοµικής περίθαλψης σε ολόκληρη την Ευρώπη αποτελούν µια σηµαντική, αλλά ανεκµετάλλευτη πηγή που µπορεί να προσφέρει ευκαιρίες για τη διεξαγωγή επιδηµιολογικών ερευνών και µελετών αποτελεσµάτων, όσον αφορά τις ασθένειες που έχουν τις µεγαλύτερες επιπτώσεις στην ποιότητα ζωής των Ευρωπαίων πολιτών. Συνεπώς, η Ευρωπαϊκή Ένωση θα πρέπει να αρχίσει να εξετάζει υπό ευρύτερο πνεύµα τις ευκαιρίες που παρουσιάζει η γενετική και την αξία των τραπεζών δεδοµένων, ως πηγών έρευνας, στον τοµέα της πληροφορικής αναφορικά µε την υγεία. Στην κλινική, η ετερογένεια των γενετικών δοκιµών δυσχεραίνει το έργο της πρότασης κατάλληλων πολιτικών. Από αυτή την άποψη είναι σηµαντικό να προφυλαχθούµε από µια «ολιστική» προσέγγιση. Για παράδειγµα, ένα νοµικό και ρυθµιστικό περιβάλλον που θα υπαγορεύει µια δηµόσια πολιτική βασισµένη αποκλειστικά σε δεοντολογικά, νοµικά και κοινωνικά ζητήµατα, τα οποία συνδέονται µε γενετικές δοκιµές για µονογονιδιακές ανωµαλίες, ίσως καθυστερήσει ακούσια την ανάπτυξη και εφαρµογή άλλων γενετικών τεχνολογιών µε διαφορετικής κλίµακας όσον αφορά τις ηθικές, νοµικές και κοινωνικές πτυχές, αλλά θα παρέχει σηµαντικά πλεονεκτήµατα στον τοµέα της υγείας. Ορισµοί Η έρευνα στον τοµέα της γενετικής είναι η µελέτη της διαφοροποίησης του κληρονοµηµένου DNA, η οποία αναζητά ταυτόχρονα πληροφορίες σχετικά µε το DNA (γονότυποι) καθώς και κλινικές πληροφορίες (φαινότυποι), από µεγάλους πληθυσµούς, χαρακτηρισµένους εκτενώς και µε συνέπεια. Ο όρος φαρµακογενετική αναφέρεται στη µελέτη της διαφοροποίησης του κληρονοµηµένου DNA στο βαθµό που αυτή συνδέεται µε την αντίδραση στα φάρµακα. Η έρευνα στον τοµέα των γενετικών ανακαλύψεων είναι η µελέτη ατόµων, ασθενών και µη, για την αναγνώριση γονιδίων επιρρεπών σε ασθένειες. DV/436218EL.doc 2
Οφέλη από την έρευνα στον τοµέα της γενετικής Η ικανότητα διεξαγωγής έρευνας στον τοµέα της γενετικής κατά τρόπο αποτελεσµατικό και σύµφωνα µε υψηλά δεοντολογικά πρότυπα βρίσκεται στο επίκεντρο της προσήλωσης της GSK στον στόχο της ανακάλυψης και της ανάπτυξης νέων φαρµάκων για την αντιµετώπιση ιατρικών αναγκών που επί του παρόντος δεν καλύπτονται. Στο πλαίσιο της διεξαγωγής της έρευνας, η GSK στοχεύει στην αναγνώριση συσχετισµών ανάµεσα στις πληροφορίες που παρέχει το DNA των συµµετεχόντων στην έρευνα (γονότυποι στους δείκτες DNA) και στα χαρακτηριστικά της ασθένειας (γενετική νόσων) ή στην αντίδρασή τους στα φάρµακα (φαρµακογενετική). Αυτό απαιτεί από την GSK τη δηµιουργία, τη συντήρηση και τη χρήση τραπεζών δεδοµένων γενετικής που περιέχουν συνολική πληροφόρηση, ώστε τα εν λόγω δεδοµένα να µπορούν να αναλυθούν και να αναγνωριστούν οι συσχετισµοί. Οι εν λόγω βάσεις δεδοµένων µπορούν να χωριστούν σε δύο ευρείς τοµείς, τον τοµέα της γενετικής νόσων και τον τοµέα της φαρµακογενετικής. Στο µέλλον, η πρόσβαση της GSK σε βάσεις δεδοµένων γενετικής επιδηµιολογίας, χρηµατοδοτούµενες σε µεγάλη κλίµακα ή εν µέρει από το δηµόσιο τοµέα µπορεί να είναι ιδιαίτερα σηµαντική για την αποκόµιση οφελών στο χώρο της υγείας από την έρευνα στον τοµέα της γενετικής, εφόσον βεβαίως οι εν λόγω βάσεις δεδοµένων έχουν δηµιουργηθεί, συντηρούνται και χρησιµοποιούνται βάσει αρχών βέλτιστης δεοντολογικής πρακτικής. Τα οφέλη από αυτές τις κατηγορίες τραπεζών δεδοµένων γενετικής εξετάζονται παρακάτω. Έρευνα στον τοµέα της γενετικής στη GlaxoSmithKline (i) Έρευνα στον τοµέα της γενετικής νόσων Στόχοι της έρευνας στον τοµέα της γενετικής νόσων είναι η αναγνώριση των γονιδίων (που ονοµάζονται επιδεκτικά γονίδια) που µεταβάλλουν τον κίνδυνο ανάπτυξης των κοινών ασθενειών. Η κατανόηση της λειτουργίας των διαφορετικών µορφών των εν λόγω γονιδίων στην εξέλιξη των διαφόρων ασθενειών θα βοηθήσει και θα διευκολύνει την καλύτερη κατανόηση των ασθενειών και τον προσδιορισµό στόχων για προγράµµατα ιατρικών ανακαλύψεων. Τα φάρµακα θα επιδράσουν πιθανώς στα υποκείµενα αίτια της ασθένειας και αναµένεται ότι θα επιφέρουν σηµαντική πρόοδο όσον αφορά την αντιµετώπιση, θεραπεία, ή πρόληψη των εν λόγω ασθενειών. Η ανακάλυψη και ανάπτυξη φαρµάκων αποτελεί µια µακρά διαδικασία και είναι πιθανόν να χρειαστούν 10-15 χρόνια από τη στιγµή του εντοπισµού ενός γονιδίου που είναι επιδεκτικό σε ασθένεια έως την στιγµή της διάθεσης ενός νέου φαρµάκου. Για την αναγνώριση των γονιδίων που είναι επιδεκτικά στην ασθένεια χρειάζονται δείγµατα DNA από από µεγάλους πληθυσµούς, χαρακτηρισµένους εκτενώς και µε συνέπεια. Συνεπώς, η GSK διεξάγει επτά διεθνείς µελέτες βάσει οικογενειών, σε συνεργασία µε ακαδηµαϊκούς φορείς (τα ονοµαζόµενα ίκτυα Γενετικής) µε σκοπό τη συλλογή πληροφοριών σχετικά µε το άσθµα, τις πρώϊµες καρδιοπάθειες, το µεταβολικό σύνδροµο (µια σύνθεση παραγόντων επικινδυνότητας για καρδιοαγγειακές ασθένειες), τη χρόνια αποφρακτική πνευµονική νόσο, την οστεοαρθρίτιδα, την κατάθλιψη και την ασθένεια του Πάρκινσον. Για κάθε δίκτυο οι µελέτες αυτές συγκεντρώνουν ειδικούς κλινικούς επιστήµονες από περίπου 10 διαφορετικούς κλινικούς χώρους σε ολόκληρο τον κόσµο, καθώς και επιφανείς επιστήµονες της γενετικής. Οι εν λόγω µελέτες περιλαµβάνουν πολλούς κλινικούς χώρους σε ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Ένωση, συµπεριλαµβανοµένης της ανίας, της Φινλανδίας, της Γερµανίας, της Ελλάδας, της Ιταλίας, της Ισπανίας, των Κάτω Χωρών και του ΗΒ. Κατά συνέπεια, η έρευνα στον τοµέα της γενετικής αποτελεί σηµαντικό στοιχείο της αναγνώρισης και επικύρωσης στόχων στο πλαίσιο της ανακάλυψης και της ανάπτυξης µικροµοριακών φαρµάκων. Στο µέλλον, η έρευνα στον τοµέα της γενετικής µπορεί επίσης να οδηγήσει σε νέες µορφές αντιµετώπισης, όπως είναι η σωµατική γονιδιακή θεραπεία, στο πλαίσιο της οποίας η θεραπεία µιας νόσου επιτυγχάνεται µέσω του DNA µε την κωδικοποίηση DV/436218EL.doc 3
µιας θεραπευτικής πρωτεϊνης. υνητικά, αυτό θα µπορούσε να ληφθεί υπόψη για την αντικατάσταση ενός συγκεκριµένου ελλατωµατικού γονιδίου που ευθύνεται για µια µεµονωµένη γονιδιακή ανωµαλία, π.χ. κυστική ίνωση. Γενικότερα, ίσως είναι δυνατόν να χρησιµοποιηθούν οι εν λόγω τεχνολογίες ως εναλλακτικά συστήµατα χορήγησης θεραπευτικών προτεϊνών ή φαρµάκων που στοχεύουν σε καρκινικά κύτταρα. (ii) Φαρµακογενετική (το σωστό φάρµακο στον σωστό ασθενή) Στόχος της έρευνας στον τοµέα της φαρµακογενετικής στην GSK είναι να εντοπίσει τους δείκτες DNA που µπορούν να προβλέψουν την αντίδραση ενός ατόµου σε ένα φάρµακο. είγµατα για την έρευνα στον τοµέα της φαρµακογενετικής συλλέγονται από κλινικά προγράµµατα σχετικά µε φάρµακα και χηµικές ενώσεις που κυκλοφορούν στο εµπόριο σε περισσότερες από δεκαπέντε διαφορετικές περιοχές εµφάνισης ασθενειών. Τα προγράµµατα αυτά διεξάγονται σε σαράντα χώρες σε ολόκληρο τον κόσµο, όπου περιλαµβάνονται 14 εκ των 15 κρατών µελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Αυστρία, Βέλγιο, ανία, Φινλανδία, Γαλλία, Γερµανία,Ελλάδα, Ιρλανδία, Ιταλία, Πορτογαλία, Ισπανία, Σουηδία, Κάτω Χώρες και ΗΒ). Μέσα στα επόµενα 3-5 χρόνια η εν λόγω έρευνα µπορεί να δώσει τη δυνατότητα πρόβλεψης µε µεγαλύτερη ακρίβεια των ασθενών που κινδυνεύουν από σοβαρές παρενέργειες φαρµάκων. Μετά από αυτό είναι πολύ πιθανό να ακολουθήσουν µέσα στα επόµενα 5-10 χρόνια τεχνολογικές εφαρµογές που θα προβλέπουν µε περισσότερη ακρίβεια κατά πόσον µεµονωµένοι ασθενείς θα ωφελούνται από τη θεραπευτική δράση ενός συγκεκριµένου φαρµάκου. Κάτι τέτοιο θα αυξήσει την πιθανότητα µιας επιτυχηµένης θεραπείας και θα εξοικονοµήσει δαπάνες στον τοµέα της περίθαλψης µέσω της αποτελεσµατικότερης χρησιµοποίησης των φαρµάκων. Τεχνολογία χαρτογράφησης του SNP εργαλείο κλειδί στην έρευνα του τοµέα της γενετικής Τα επιτεύγµατα στην τεχνολογία χαρτογράφησης του πολυµορφισµού µονονουκλεοτιδίου (SNP) είναι πολύ πιθανό να επιφέρουν θετικές εξελίξεις στην γενετική νόσων και στην έρευνα στον τοµέα της φαρµακογενετικής. Οι SNP αποτελούν διαφορές µονής βάσης στην αλληλουχία του DNA, οι οποίες έχουν παρατηρηθεί µεταξύ ατόµων και οι οποίες αποτελούν την πιο απλή µορφή πολυµορφισµού του DNA. Εµφανίζονται σε ολόκληρο το ανθρώπινο γονιδίωµα µε συχνότητα περίπου 1 ανά 1000 βασικά ζεύγη DNA. Είναι πλέον δυνατόν να αναγνωριστούν και να ταξινοµηθούν µε ακρίβεια εκατοντάδες χιλιάδες SNP σε χάρτες SNP υψηλής πυκνότητας. Οι SNP λειτουργούν ως σηµάδια που επιτρέπουν στους ερευνητές την ευκολότερη πλοήγηση σε 3 δισεκατοµµύρια βασικά ζεύγη ανθρώπινου DNA. Η συχνότητα εµφάνισης, η σταθερότητα και επίσης η κατανοµή των SNP τα ανάγουν σε πολύτιµους γενετικούς δείκτες. Η SNP Consortium, ένας µη κερδοσκοπικός όµιλος που αποτελείται από φαρµακευτικές εταιρείες, εταιρείες βιοπληροφορικής, ακαδηµαϊκά κέντρα και το The Wellcome Trust, καταρτίζει έναν ταξινοµηµένο χάρτη SNP υψηλής πυκνότητας του ανθρώπινου γονιδιώµατος, που σήµερα αριθµεί περισσότερους από 800.000 SNP. Ο χάρτης αυτός διατίθεται και δηµόσια (http://snp/cshl/org) και πρόκειται να ολοκληρωθεί έως το τέλος του 2001. Ένας χάρτης SNP υψηλής πυκνότητας µπορεί να χρησιµοποιηθεί για τον ταχύτερο εντοπισµό γονιδίων επιδεκτικών σε ασθένειες και για τον συσχετισµό πληροφοριών από το DNA των ασθενών µε την ανταπόκρισή τους σε ένα φάρµακο (θετική και αρνητική). Οι πληροφορίες SNP από µόνες τους τότε µπορούν να χρησιµοποιηθούν για την πρόβλεψη της αντίδρασης ενός µεµονωµένου ασθενούς στο εν λόγω φάρµακο (Σχήµα). DV/436218EL.doc 4
Σχήµα: Χρήση των χαρτών SNP στην φαρµακογενετική Patients with a side effect Patients without a side effect Section of SNP genotype profile SNP Scan SNP PRINT Predictive of the side effect Predict no side effect Βάσεις δεδοµένων γενετικής επιδηµιολογίας Εκτενείς επιδηµιολογικές βάσεις δεδοµένων που αφορούν συµµετέχοντες, για τους οποίους συλλέχθηκαν µε συνέπεια πληροφορίες φαινοτύπου σε σχέση µε την παρουσία ή απουσία κοινών ασθενειών και για τους οποίους υπάρχει διαθέσιµο DNA για την καταγραφή της ασθένειας του υποκειµένου µε βάση τον γονότυπο, αποτελούν µια εν δυνάµει πολύτιµη πηγή έρευνας που µπορεί να χρησιµοποιηθεί για µελέτη: Η φυσική ιστορία των ασθενειών όπου περιλαµβάνεται η εκδήλωση και η σοβαρότητά της σε διάφορους πληθυσµούς. Η διαδραστική σχέση µεταξύ επιδεκτικών γονιδίων και µεταξύ αυτών και άλλων περιβαλλοντικών παραγόντων. Οι επιπτώσεις από διάφορες επεµβάσεις στην υγεία στην εκδήλωση και στην πορεία µιας ασθένειας. Η αποτελεσµατικότητα προληπτικών θεραπειών στις ασθένειες. Κατά πόσον οι δείκτες DNA για σοβαρές παρενέργειες µπορούν να αναγνωριστούν και ως εκ τούτου να επιτρέψουν τη χορήγηση φαρµάκων σε ασθενείς, που κατά πάσα πιθανότητα θα ανταποκριθούν θετικά. Ένας µικρός αριθµός βάσεων δεδοµένων γενετικής επιδηµιολογίας που χρηµατοδοτούνται σε µεγάλη κλίµακα ή εν µέρει από το δηµόσιο τοµέα έχουν προγραµµατιστεί ή συντελούνται στα κράτη µέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης (συµπεριλαµβανοµένης της Σουηδίας και του ΗΒ). Υπό την προϋπόθεση ότι οι εν λόγω βάσεις δεδοµένων έχουν δηµιουργηθεί, συντηρούνται και χρησιµοποιούνται µε βάση υψηλά δεοντολογικά πρότυπα αποτελούν εν δυνάµει πολύτιµα εργαλεία έρευνας για τους ερευνητές σε πανεπιστηµιακό επίπεδο και στη βιοµηχανία. DV/436218EL.doc 5
Η προστασία του απορρήτου και της εµπιστευτικότητας στη γενετική έρευνα Η GSK υποστηρίζει αρχές και µέτρα που είναι σύµφωνα µε τις κατευθυντήριες γραµµές της πολιτικής δεοντολογίας, µε σκοπό να προστατέψει το απόρρητο και την εµπιστευτικότητα που χαρακτηρίζουν τα στοιχεία που έχουν ληφθεί από ένα άτοµο στο πλαίσιο της γενετικής έρευνας µε τους ακόλουθους τρόπους. Επιτροπές δεοντολογίας εγκρίνουν όλα τα πρωτόκολλα µελετών και τα έντυπα συγκατάθεσης πριν από την έναρξη οποιασδήποτε γενετικής έρευνας. Η συµµετοχή είναι απόλυτα εθελοντική και δεν επηρεάζει τη συµµετοχή σε άλλες κλινικές δοκιµές (εκτός εάν ένας συγκεκριµένος γονότυπος(οι) αποτελεί κριτήριο για την εν λόγω µελέτη) ή την θεραπευτική αγωγή του ασθενούς. Ο υποψήφιος πρέπει να δίνει ρητή συγκατάθεση κατόπιν ενηµέρωσης πριν από τη συµµετοχή σε οποιαδήποτε γενετική έρευνα. Ο συµµετέχων θα πρέπει να γνωρίζει τον τρόπο µε τον οποίο θα χρησιµοποιηθεί το δείγµα που θα ληφθεί από τον/την ίδια. Το όνοµα και η διεύθυνση του συµµετέχοντος δεν διαβιβάζονται στην GSK, αλλά χαρακτηρίζονται µόνο από έναν κωδικό αριθµό. Λόγω του αρχικού σταδίου στο οποίο βρίσκεται η έρευνα της GSK δεν θα ανακοινωθούν αποτελέσµατα στους συµµετέχοντες (εκτός εάν αυτά ζητηθούν νοµικώς). Οι βάσεις δεδοµένων προστατεύονται µε κωδικούς-κλειδιά και η πρόσβαση σε αυτές επιτρέπεται µόνο σε εξουσιοδοτηµένο προσωπικό. Εφόσον επιβεβαιωθεί η σπουδαιότητα των αποτελεσµάτων της έρευνας τα οµαδικά αποτελέσµατα θα δηµοσιευθούν και θα ανακοινωθούν ευρέως στην ιατρική κοινότητα έγκαιρα και υπεύθυνα. Αναγνώριση δειγµάτων και δεδοµένων Υπάρχουν διαφορετικά είδη βάσεων δεδοµένων σύµφωνα µε το βαθµό στον οποίο τα δείγµατα/δεδοµένα µπορούν να ανιχνευθούν στα επιµέρους άτοµα. Παρότι αυτό αναγνωρίζεται ευρέως, η χρήση διαφορετικής ορολογίας από οµάδες πολιτικής µπορεί να οδηγήσει σε σύγχυση και να προκαλέσει δυσκολίες για τους εν δυνάµει συµµετέχοντες, τους ερευνητές, τα συµβούλια επιθεώρησης δεοντολογίας και τις ρυθµιστικές αρχές. Για την αντιµετώπιση του ζητήµατος αυτού µία διεθνής Οµάδα Εργασίας Φαρµακογενετικής 1 εξέτασε τους διαφορετικούς όρους που σχετίζονται µε τη συλλογή βιολογικών δειγµάτων για την έρευνα στον τοµέα της ανθρώπινης γενετικής και παρήγαγε ένα σύνολο όρων που ανταποκρίνονται στις ανάγκες όλων των συµµετεχόντων (Παράρτηµα 1). Η επιλογή της πλέον κατάλληλης κατηγορίας για µια συγκεκριµένη µελέτη εξαρτάται από τη φύση της έρευνας, την πρόθεση χρήσης των δεδοµένων, το ρυθµιστικό και νοµικό περιβάλλον (που µπορεί να διαφοροποιείται από χώρα σε χώρα) και τις συγκεκριµένες επιφυλάξεις που πιθανόν να αναφερθούν από τον ερευνητή, την Επιτροπή εοντολογίας ή τον χορηγό της έρευνας. Η GSK υποστηρίζει την ευρεία έγκριση και εφαρµογή των εν λόγω όρων και των ορισµών αυτών, ενώ η εταιρεία θα ενσωµατώσει στο πλαίσιο των πρακτικών της την τυποποιηµένη ορολογία. Για µελλοντικές πρωτοβουλίες στον τοµέα των τραπεζών δεδοµένων γενετικής επιδηµιολογίας ίσως είναι δυνατή η χρήση δειγµάτων/στοιχείων χωρίς ένδειξη (Παράρτηµα 1). Σε αυτή την περίπτωση τα δείγµατα/στοιχεία θα παρέχονται στους ερευνητές σε µορφή διπλής κωδικοποίησης, 1 Η Οµάδα Εργασίας Φαρµακογενετικής περιλαµβάνει εκπροσώπους από τις εταιρείες Abbott, AstraZeneca, Bristol-Myers Squibb, GlaxoSmithKline, Janssen, Merck, Pfizer, Pharmacia, Roche, Schering AG και Schering-Plough. Αυτή η οµάδα ιδρύθηκε µε σκοπό την προώθηση της κατανόησης και της ανάπτυξης της φαρµακογενετικής µέσω της αντιµετώπισης µη ανταγωνιστικών δεοντολογικών, ρυθµιστικών, και νοµικών θεµάτων. DV/436218EL.doc 6
ενώ ο κωδικός-κλειδί θα φυλάσσεται από κάποιο τρίτο µέρος. Το τρίτο µέρος εφόσον θα είναι σε θέση να αναγνωρίσει τους συµµετέχοντες θα µπορεί στη συνέχεια να ζητήσει την ενήµερη συγκατάθεση για οποιαδήποτε µελλοντική έρευνα στον τοµέα της γενετικής. Από αυτή την άποψη θα είναι, ίσως, δυνατή η χρήση της σύγχρονης επικοινωνιακής τεχνολογίας (ηλεκτρονικό ταχυδροµείο) µεταξύ του τρίτου µέρους και των συµµετεχόντων, µε στόχο τη ενηµέρωση των συγκαταθέσεων για συγκεκριµένες µελλοντικές χρήσεις. Το εν λόγω σύστηµα θα προσφέρει τις παρακάτω δυνατότητες: Πλήρη αποκόµιση των επιστηµονικών ωφελειών που προκύπτουν από τις εν λόγω πολύτιµες συλλογές. Αναζήτηση ειδικής συγκατάθεσης κατόπιν ενηµέρωσης για χρήση σε όποια µελλοντική γενετική έρευνα. Λήψη περαιτέρω πληροφοριών από τους συµµετέχοντες (στο πλαίσιο της συγκατάθεσης κατόπιν ενηµέρωσης). Οι συµµετέχοντες µπορούν να αποσυρθούν οποιαδήποτε χρονική στιγµή, εφόσον το επιθυµούν. Συγκατάθεση κατόπιν ενηµέρωσης στον τοµέα της έρευνας κλινικής γενετικής Η διαδικασία της συγκατάθεσης κατόπιν ενηµέρωσης αποτελεί σηµαντικό µέρος της προστασίας του υποκειµένου. Τα κριτήρια µε τα οποία οι εν δυνάµει συµµετέχοντες αποφασίζουν κατά πόσον η εµπλοκή τους θα συµβάλλει στην έρευνα είναι εκείνα που συνδέονται µε τον προσωπικό κίνδυνο ή όφελος. Η πολιτική της GSK επιβάλλει την λήψη κατάλληλα υπογεγραµµένης συγκατάθεσης κατόπιν ενηµέρωσης πριν από τη διεξαγωγή οποιασδήποτε γενετικής έρευνας, σύµφωνα µε τις νοµοθετικές απαιτήσεις και τις διεθνείς συµφωνίες αναφορικά µε την έρευνα που συµπεριλαµβάνει ανθρώπινα υποκείµενα. Η συγκατάθεση κατόπιν ενηµέρωσης λαµβάνεται µέσω ενός ιατρού ερευνητή µετά την έγκριση εκ µέρους της επιτροπής δεοντολογίας του πρωτοκόλλου και του έντυπου συγκατάθεσης. Οσον αφορά τις κλινικές έρευνες στον τοµέα της γενετικής που πραγµατοποιούνται από την GSK, το έντυπο συγκατάθεσης κατόπιν ενηµέρωσης περιλαµβάνει πληροφορίες σχετικά µε: Το σκοπό της µελέτης και το φάσµα της έρευνας Τις διαδικασίες (π.χ. δειγµατοληπτική λήψη αίµατος, ιατρικό ιστορικό) Τους κινδύνους Τα οφέλη Μέτρα για την προστασία του απορρήτου και του εµπιστευτικού χαρακτήρα των στοιχείων του υποκειµένου Τον εθελοντικό χαρακτήρα της συµµετοχής και τις δυνατότητες αποχώρησης Επιπλέον, το έντυπο συγκατάθεσης κατόπιν ενηµέρωσης περιλαµβάνει δηλώσεις εκ µέρους των συµµετεχόντων ότι δεν έχουν οικονοµικά οφέλη από τη συµµετοχή τους στην εν λόγω µελέτη, ότι τα αποτελέσµατα της έρευνας ίσως έχουν αξία εµπορικής και πνευµατικής ιδιοκτησίας και ότι η GSK θα είναι ο κάτοχος των αποτελεσµάτων της έρευνας. Όσον αφορά νέες ερευνητικές χρήσεις ήδη υπαρχόντων γενετικών βάσεων δεδοµένων, αυτές αξιολογούνται κατά περίπτωση, ανάλογα µε τις συστάσεις των οµάδων πολιτικής (π.χ. ΠΟΥ, Επιτροπή εοντολογίας HUGO, UK MRC). Επιπλέον, η GSK µπορεί να έχει πρόσβαση σε πληροφορίες γενετικής µόνο µέσω τρίτων µερών (π.χ. ακαδηµαϊκά ιδρύµατα), εφόσον έχουν συλλεχθεί µε βάση αποδεκτές συγκαταθέσεις κατόπιν ενηµέρωσης. DV/436218EL.doc 7
Συµπερασµατικές παρατηρήσεις Η GSK αναγνωρίζει απόλυτα την ύπαρξη σηµαντικών κοινωνικών, δεοντολογικών και νοµικών επιφυλάξεων που σχετίζονται µε τις γενετικές βάσεις δεδοµένων, ενώ υποστηρίζει τα ολοκληρωµένα και δίκαια επιχειρήµατα που σχετίζονται µε τα προαναφερθέντα. Η Ευρωπαϊκή Ένωση µπορεί άνετα να αντιµετωπίσει τη δηµιουργία γενετικών βάσεων δεδοµένων και τις δεοντολογικές και διοικητικές επιφυλάξεις κατά τρόπο που να προάγει το δηµόσιο συµφέρον, τον τοµέα της υγείας και στην ερευνητική κοινότητα. Η µεγιστοποίηση αυτής της δυνατότητας θα διασφαλίσει ότι οι πολίτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης θα µπορούν να επωφεληθούν από τα σηµαντικά οφέλη στην υγεία που προκύπτουν από την έρευνα στον τοµέα της γενετικής και να προσελκύσουν περαιτέρω επενδύσεις στον ευρωπαϊκό φαρµακευτικό και γενικότερα στον επιστηµονικό τοµέα, στο πλαίσιο ενός αυξανόµενου ανταγωνιστικού παγκόσµιου περιβάλλοντος. Οι επιφυλάξεις της επιτροπής σχετικά µε την έρευνα στον τοµέα της γενετικής και τις εφαρµογές της στην υγεία είναι κατ επέκταση σχετικές και πολύ σηµαντικές. DV/436218EL.doc 8
Παράρτηµα 1: Πρόταση ορολογίας για κατηγορίες δειγµάτων/δεδοµένων DNA* Κατηγορία Σχέση µεταξύ Αναγνωρίσιµα υνατές ενέργειες σε Φάσµα ταυτότητας υποκειµένου και αρχεία για κλινική παρακολούθηση περίπτωση απόσυρσης της απορρήτου αντικειµένου γενετικών δεδοµένων συγκατάθεσης αναγνωρισµένα Ναι, άµεσα Ναι Το δείγµα µπορεί να καταστραφεί. Τα δεδοµένα µπορούν να διαγραφούν της υγείας κωδικοποιηµένα Έµεσα, µέσω κωδικών αριθµών Χωρίς ένδειξη Πολύ έµµεσα, µέσω δύο επιπέδων κωδικών αριθµών Ανώνυµα Όχι. Το κλειδί ανάµεσα στον πρώτο και στον δεύτερο κωδικό διαγράφεται Ναι, διαδικασιών πρωτοκόλλου µέσω Ναι µέσω διαδικασιών πρωτοκόλλου Το δείγµα µπορεί να καταστραφεί και τα δεδοµένα µπορούν να διαγραφούν µέσω πρωτοκολληµένων διαδικασιών Το δείγµα µπορεί να καταστραφεί και τα δεδοµένα µπορούν να διαγραφούν πρωτοκολληµένων διαδικασιών µέσω Όχι Το δείγµα και τα δεδοµένα δεν είναι αναγνωρίσιµα και δεν µπορούν να καταστραφούν, εφόσον το κλειδί διαγραφεί του του Παρόµοια µε την εµπιστευτικότητα στον γενικό τοµέα Πρότυπο για κλινικές έρευνες Σύµφωνο προς τις κατευθυντήριες γραµµές ICH Προσφέρει επιπλέον εχεµύθεια µέσω µονήρους κωδικοποίησης που παραβιάζεται µόνο µέσω διαδικασιών πρωτοκόλλου Γενετικά δεδοµένα δεν µπορούν να συνδεθούν µε άτοµα, προσφέροντας µεγαλύτερη εχεµύθεια Ανώνυµα Όχι Όχι Καµία Μέγιστη *Οµάδα εργασίας φαρµακογενετικής Αναγνωρισµένα δείγµατα/δεδοµένα είναι εκείνα που φέρουν αναγνωριστικό µε προσωπικά στοιχεία αναγνώρισης, όπως το όνοµα ή τον αριθµό εθνικής ασφάλισης. Η χρήση ενός αριθµού υποκειµένου κλινικών δοκιµών δεν καθιστά το δείγµα/δεδοµένα ως αναγνωρισµένο. Κωδικοποιηµένα δείγµατα/δεδοµένα είναι εκείνα που φέρουν αναγνωριστικό αριθµό υποκειµένου κλινικών δοκιµών που µπορεί να ανιχνευτεί ή να συνδεθεί µε το υποκείµενο µόνο από τον ερευνητή. Τα δείγµατα δεν φέρουν κανένα προσωπικό στοιχείο αναγνώρισης. Στοιχεία/δεδοµένα χωρίς ένδειξη είναι διπλά κωδικοποιηµένα και φέρουν αναγνωριστικό µε ένα µοναδικό δεύτερο αριθµό. Ο σύνδεσµος µεταξύ του αριθµού του αντικειµένου κλινικής έρευνας και του µοναδικού δεύτερου αριθµού διατηρείται, αλλά παραµένει άγνωστος στους ασθενείς και στους ερευνητές. Τα δείγµατα δεν φέρουν κανένα προσωπικό στοιχείο αναγνώρισης. Ανώνυµα δείγµατα/δεδοµένα φέρουν διπλή κωδικοποίηση και αναγνωριστικό µε ένα µοναδικό δεύτερο αριθµό. Ο σύνδεσµος µεταξύ του αριθµού του αντικειµένου κλινικής έρευνας και του µοναδικού δεύτερου αριθµού διαγράφεται. Τα δείγµατα δεν φέρουν κανένα προσωπικό στοιχείο αναγνώρισης. Ανώνυµα δείγµατα/δεδοµένα είναι εκείνα που δεν φέρουν κανένα στοιχείο προσωπικής αναγνώρισης και η ταυτότητα του υποκειµένου είναι άγνωστη. Ανώνυµα δείγµατα µπορούν να φέρουν πληροφορίες για πληθυσµούς (π.χ. τα δείγµατα µπορούν να προέρχονται από ασθενείς µε διαβήτη), αλλά κανένα άλλο στοιχείο προσωπικής αναγνώρισης. DV/436218EL.doc 9