Συνέντευξη με τον κύριο Ρουσομουστακάκη Λευτέρη στη Ζήρο. Α. Πλευρά

Συνέντευξη με τον κύριο Ρουσομουστακάκη Λευτέρη 28-7-98 στη Ζήρο Α. Πλευρά Είναι Τρίτη 28 Ιουλίου και βρισκόμαστε στο σπίτι του Λευτέρη Ρουσομουστακάκη στη Ζήρο. Κύριε Λευτέρη, πέστε μας τι σας έκανε ν ασχοληθείτε με τη μουσική; Πριν να σας απαντήσω, σας καλωσορίζω πρώτα και σας εύχομαι επιτυχίες και να είστε πάντα γεροί και δυνατοί, να μην αφήσετε να χαθούν οι ρίζες μας. Κι εσύ να είσαι καλά να μας δίνεις αυτά που μας δίνεις με τα ποιήματά σου και που είδαμε στο βιβλίο σου. Να είστε καλά. Λοιπόν, τι σ έκανε τότε που θυμάσαι, όταν ξεκίνησες, ν ασχοληθείς με τη μουσική; Τη μουσική την είχα στις φλέβες μου από μικρό παιδί και ειδικά είχα ένα θείο λυράρη, το μεγάλο εκείνο της εποχής εκείνης, τον Καλοχωριανό το Χαρκιολάκη. Πώς λεγότανε αλλιώς; Ο Καλοχωριανός, Γιώργης Χαρκιολάκης το επίθετό του. Εκείνη την εποχή τα γλέντια ήταν τόσο πολύ συχνά και τόσο αγαπητά που όλα τα Σαββατοκύριακα ο κόσμος γλεντούσε, χωρίς να τον επηρεάζουνε οι σημερινές έννοιες και οι ασχολίες της ζωής. Από ποιον, από τον Καλοχωριανό δηλαδή έμαθες να παίζεις μουσική; Ναι, από τον Καλοχωριανό, μόλις άρχιζε το γλέντι πήγαινα δίπλα στην καρέκλα του κι έστεκα ώρες ολόκληρες, παρακολουθούσα, οπότε είπε στον πατέρα μου μια μέρα «ο Λευτέρης πρέπει να μάθει λύρα, γιατί τον παρακολουθώ και είναι το μάτι απάνω στη λύρα και απάνω στις χορδές». 1

Ο Φοραδάρης ποιος ήτανε; Ο Φοραδάρης ήτανε κι αυτός Ζηριώτης αλλά ήταν κι αυτός εφάμιλλος με τον Καλοχωριανό. Θέλω να μου πεις μετά και γι αυτόν, γιατί είναι πολύ γνωστός, έχουμε ακούσει πάρα πολλά. Πες μας λοιπόν για τον Καλοχωριανό. Τα πρώτα βήματα της μουσικής, όταν παρότρυνε τον πατέρα μου ο θείος μου ο Καλοχωριανός να μου πάρει μια λύρα, πήγε ο πατέρας μου εδώ σ ένα μετόχι που το χουμε και έκοψε ένα κομμάτι μουρνιά... Συγνώμη, ο Καλοχωριανός έπαιζε λύρα; Ναι. Και μου φτιαξε ένα λυράκι, το οποίο είχαμε τότε πρόβατα εδώ από πάνω απ το χωριό, πήγαινα και τα βοσκα και απ το πρωί μέχρι το βράδυ η λύρα ούτε λάγκευε κατά χιλιοστό του δευτερολέπτου. Δεν μπορούσα όμως να δω πρόοδο και για μια στιγμή έτσι άθελά μου σημείωσα ένα κομμάτι μιας κοντυλιάς, τη μισή, ναι από δω να τελειώσει η κοντυλιά, ναι από κει. Με τα πολλά κατόρθωσα να παίξω, έμαθα τη λύρα κάπως καλύτερα, αλλά το μεράκι μου και το χόμπι μου ήταν στο βιολί. Το βιολί μου άρεσε τόσο η μουσική του, όσο και η φάτσα του ας το πούμε έτσι, η κατασκευή του. Εκατόρθωσα λοιπόν με χίλιες οικονομίες σαν έπιασα τα δεκαπέντε μου, τα δεκάξι μου χρόνια, που έκαμα και κανένα μεροκαματάκι, γιατί ήταν χρόνια δύσκολα και πήρα ένα βιολί. Το βιολί αυτό το έμαθα, δεν θέλω να πω μεγάλα πράγματα, αλλά ήταν το χόμπι μου, ήταν η ζωή μου, το είναι μου όλο ήτανε το βιολί. Αφού το βράδυ, όταν ερχόμουνα κουρασμένος απ όποια δουλειά και να έκανα, δεν πήγαινα ούτε στο τραπέζι να γυρέψω φαΐ, ούτε τίποτα, αλλά πήγαινα κατευθείαν στο βιολί. Ήταν και τα χρόνια τέτοια που οι μουσικοί ήταν λιγοστοί, δεν υπήρχαν τα σημερινά δεδομένα, ούτε τα όργανα, ούτε οι μικροφωνικές εγκαταστάσεις, ήταν το σκέτο βιολί. Να μου πεις κάτι, τότε αυτό το πράμα που έκανες εσύ, καθόσουν κι έβλεπες πώς έπαιζε ο Καλοχωριανός και τα κλεβες, έτσι μαθαίναν τότε τα παιδιά; 2

Δεν υπήρχε κανείς που να του πει «έλα δω» να του δείξει έστω και το παραμικρό. Υπήρχαν πράματα που έμαθες και μόνος σου ή όλα τα μαθες απ το δάσκαλό σου αυτό; Όχι, μόνος μου, αυτοδίδακτος ήμουνα σε όλα. Απλώς πως είχα το μεράκι να παρακολουθώ, μ άρεσε ν ακούω μουσική και να βλέπω να χορεύουνε. Όταν μετά έμαθες βιολί, έπαιζες εσύ σε γλέντια; Σε πάρα πολλά γλέντια, σε βαφτίσεις, σε γάμους, σε πανηγύρια. Έπαιζες καμιά φορά μαζί με το δάσκαλό σου στα γλέντια αυτά, με τον Καλοχωριανό; Δεν έπαιξα με τον ίδιο τον Καλοχωριανό, έπαιζα με το γιο του το Σταύρο. Ο Σταύρος ο Χαρκιολάκης είναι γιος του. Παίζαμε σαν συνεταίροι, ας το πούμε έτσι, άμα ήταν ένας γάμος και καλούσανε μόνο εμένα στο γάμο κι αυτόν δεν τον καλούσανε, τον καλούσα εγώ απ τη δική μου τη πλευρά και μοιραζόμαστε, αν εισπράτταμε τίποτα, το μοιραζόμαστε. Το ίδιο έκανε κι αυτός για μένα. Ή σε κανένα κοινό γλέντι, σε κανένα πανηγύρι, αν ήτανε τέσσερις πέντε οι οργανοπαίχτες, δεν τους θέταμε στο περιθώριο τους ξένους που ερχότανε, τους καλούσαμε και παίζαμε όλοι μαζί, από την πρώτη στιγμή μέχρι την τελευταία, ό,τι είσπραξη κάναμε την μοιραζόμαστε εξίσου. Είτε ήπαιζες καθόλου, είτε δεν έπαιζες. Κατά κάποιο τρόπο επαγγελματικά παίζατε; Επαγγελματικά παίζαμε, ναι. Εσύ θεωρείς τον εαυτό σου δηλαδή ότι ήσουνα ερασιτέχνης, επαγγελματίας, ημιεπαγγελματίας; Ερασιτέχνης βιολιστής ήμουνα, αλλά τότε είτε επαγγελματίας ήσουνα είτε όχι, προσπαθούσες να συμμετάσχεις στο γλέντι αυτό, όχι από την οικονομική πλευρά, αλλά αιστανόσουνα μια εξαιρετική ικανοποίηση να 3

συμμετέχεις με άλλους οργανοπαίχτες σ ένα γλέντι, σε μια διασκέδαση, σ ένα γάμο, ό,τι ήταν αυτό. Χωρίς να έχει αυτό ιδιαίτερη σημασία βιοποριστική; Όχι. Κι έπαιζες πού, σε πανηγύρια, σε γάμους, πού έπαιζες; Παντού, σε πανηγύρια ειδικά εδώ στο χωριό στις 29 του Αυγούστου, που γίνεται τοπική πανήγυρη, στο Ζάκρο ήταν η αδυναμία μου ειδικά στη Ζάκρο ένα χωριό που έχω αρκετούς συγγενείς και φίλους, εκεί έκανα ωραία γλέντια, καντάδες, διασκεδάσεις με καλούς φίλους, αγνούς πρώταπρώτα, όχι σαν σήμερα που κοιτάζει να σου βγάλει το μάτι ο φίλος σου. Πώς κλεινόντουσαν τότε οι συμφωνίες για να παίξετε κάπου; Δεν γινότανε καθόλου συμφωνίες. Απλούστατα, είτε πάντρευε ένας το παιδί του και σε καλούσε στο γάμο σαν οργανοπαίχτη. Καμιά φορά συγκεντρώνονταν και δυο και τρεις οργανοπαίχτες. Το θεωρούσαμε πρώτα-πρώτα σαν τιμή που μας καλέσανε στο γάμο και δεύτερο, αν έβγαινε και το μεροκάματο, είχε καλώς. Αν δεν έβγαινε, περνούσαμε ένα σαρανταοχτάωρο που λέει ο λόγος... Χαρτούρα υπήρχε τότε; Λίγο πολύ κάτι γινότανε. Σήμερα έτσι γίνονται τα γλέντια εδώ, πώς ξέρεις να γίνονται στην περιοχή εδώ; Όχι, σήμερα εκτός του ότι, μπορώ να πω, τα γλέντια τα σημερινά τα χάλασαν οι τηλεοράσεις, τα χάλασαν πολλά και πολλά πράγματα, ο κόσμος αρχίνησε να στρέφεται σε ξένες μουσικές, σε ξένες συνήθειες και γι αυτό πρέπει ν αγωνιστούμε όλοι εμείς που λίγο πολύ ξέρουμε την αξία της κρητικής παράδοσης και της μουσικής, αν μπορούμε να τη στηρίξουμε, να μην την αφήσουμε να σβήσει και να μας βρούνε αυτές οι ξενόγλωσσες μουσικές. Παίζατε όμως και δωρεάν τότε, έτσι δεν είναι; Ναι, βεβαίως. 4

Πότε παίζατε δωρεάν, πώς γινόταν; Εάν κάποιος φίλος μου, που είχε μια βάφτιση ή είχε ένα αρνί και το σφαξε και ήθελε να κάνει μια παρέα, μου λεγε «έλα στο σπίτι, κράτα το βιολάκι σου να πιούμε ένα κρασί». Από το κρασάκι γινότανε κρασούλες πολλές και το γλέντι συνεχιζόταν μέχρι το πρωί. Οι παραγγελιές που γίνονται στο γλέντι και η χαρτούρα, πώς τα βλέπεις εσύ; Δεν βρίσκω λέξεις να τα κατονομάσω, αλλά για μένα νομίζω ότι δεν είναι σωστά. Με ποιους μουσικούς την εποχή εκείνη συνεργάστηκες, τα ονόματα που θυμάσαι, όπως είπες το δάσκαλό σου, που έπαιζε μαζί, το γιο του; Ήτανε, εκτός από το δάσκαλό μου, το θείο μου, ήτανε ο γιος του ο Σταύρος, ο οποίος έπαιζε βιολί, συνεργαζόμαστε στενά, ήτανε ο Μανώλης ο Μπατσολάκης από δω πάλι κι αυτός και ένας Γιώργης Χαρκιωλάκης από το Χαμέτουλο, ο οποίος έπαιζε πραγματικά ωραιότατο βιολί, ειδικά κοντυλιές και τέτοια ήταν μάνα μ όλη τη σημασία της λέξεως. Και πάντοτε δεν υπήρχε ο δόλος και η ασυμφωνία, όπως σήμερα. Σήμερα η μουσική έγινε επιχείρηση. Σήμερα εδώ τα παιδιά του χωριού μαθαίνουνε μουσική; Μάλλον τη θέλουνε τη μουσική, προσπαθούμε. Πώς τη μαθαίνουνε; Έρχονται δασκάλοι εδώ της λύρας. Μαθαίνουνε λύρα ή βιολί; Λύρα κι αυτό κατά τη γνώμη μου δεν έπρεπε να είναι μοναδική στη λύρα μόνο, έπρεπε και το βιολί. Ήθελα να μου πεις, κύριε Λευτέρη, εδώ στην περιοχή υπάρχει κάποιο χαρακτηριστικό που να διακρίνει τη μουσική του τόπου από τη μουσική άλλων περιοχών; Και βεβαίως υπάρχει. 5

Για πες μου ποια είναι αυτά τα χαρακτηριστικά. Καταρχήν τι λένε εδώ, τι τραγουδάνε, ποια είναι τα τραγούδια, ποιο είναι το ρεπερτόριο της περιοχής; Εδώ ειδικά στη Σητεία, ας το πούμε έτσι... Θέλω να μου πεις καταρχήν αν υπάρχει στη περιοχή της Ζήρου εδώ κάτι ιδιαίτερο που να διαφέρει κι απ τις άλλες περιοχές της Σητείας και μετά πες μου και για την περιοχή της Σητείας; Η Ζήρο κατείχε τα πρωτεία κάποτε και από τους οργανοπαίχτες της και από τους γλεντζέδες της και ειδικά από τους μαντινιαδολόγους τους, οι οποίοι απάνω στο χορό τσακωνότανε με μαντινάδες ο ένας προς τον άλλο. Θα τα πούμε για τους μαντινιαδολόγους, γιατί βέβαια έχεις και την ιδιότητα που ξέρουμε όλοι, είσαι γνωστός ποιητής. Θα ήθελα να μου πεις για τους μουσικούς, είπες ότι είχε ονόματα εδώ, ποιοι είναι αυτοί; Τα ονόματα δηλαδή της Ζήρου ποια ήτανε, μπορείς να μου τα πεις; Όπως είπα προηγουμένως ο Φοραδάρης. Για το Φοραδάρη θέλω να μου πεις τι ξέρεις για το Φοραδάρη; Ο Φοραδάρης θεμέλιωσε με την κρητική μουσική... Τι έπαιζε ο Φοραδάρης; Λύρα, αλλά έβγαλε πολλές κοντυλιές μόνος του, με το δικό του το μυαλό και συγκεκριμένα είχα ακούσει ένα ιστορικό ότι η λεγόμενη κοντυλιά του Φοραδάρη που είναι ξεχωριστή από όλα τα διαμερίσματα της Κρήτης λένε ότι ήλεγε αυτός ότι την είδε όνειρο στον ύπνο του ή έβγαλε την κοντυλιά και για να μην την ξεχάσει το πρωί σηκώθηκε αμέσως, έφτιαξε τη λύρα και την έπαιξε. Γι αυτό κι ονομάστηκε η κοντυλιά του Φοραδάρη. Αυτή σε τι τόνο παίζεται; Μάλλον στο σολ. Υπάρχει κάποιος κατά τη γνώμη σου σήμερα που να την παίζει αυτή την κοντυλιά σωστά; 6

Υπάρχει. Ποιος είναι αυτός; Ο Γιάννης ο αδερφός μου είναι ένας και ο Κοσκίνης προσπαθεί και την έχει πετύχει κατά κάποιο τρόπο και ο Κοσκίνης. Είναι καλός και αγαπητός στο βιολί. Τι άλλα έγραψε ο Φοραδάρης. Δεν μπορώ τώρα να σας πω συγκεκριμένα. Δίσκους είχε γράψει; Όχι, τότε δεν υπήρχανε, ούτε τα γραμμόφωνα καλά-καλά δεν υπήρχανε. Πότε γεννήθηκε, ξέρεις να μου πεις; Πότε έζησε δηλαδή περίπου; Περίπου τη δεκαετία του 20 εκεί τον υπολογίζω, δεν ξέρω. Πότε έπαιζε βιολί, πότε άνθισε; Κι έπαιζε και βιολί βέβαια. Ναι, συγνώμη η λύρα του. Η λύρα του όμως ήτανε ξεχωριστή. Ποιες δεκαετίες έπαιζε ο Φοραδάρης, δηλαδή έγινε γνωστός; Εγώ, αφού σας είπα και προηγουμένως ότι έχω γεννηθεί το 23, πρέπει να ήταν αυτός στις αρχές του αιώνα. Τον Καλογερίδη τον ξέρουμε όλοι. Ναι, φυσικά είναι πασίγνωστος. Πότε τον θυμάσαι εσύ τον Καλογερίδη σαν βιολί εδώ στην περιοχή; Εγώ τον Καλογερίδη τον πρωτάκουσα σαν παιδί, όταν είχε κυκλοφορήσει μια κοντυλιά που έλεγε τη μαντινάδα τώρα θέλω να θυμηθώ για να σας θυμίσω και την κοντυλιά. Ποια χρονιά ήτανε περίπου; Ήμουνα πιτσιρικάς. Περίπου δηλαδή το 1930, περίπου εκεί, το 35; Ναι, έτσι. Αυτή που λέει «μην αγαπήσεις άνθρωπο μόνο να σ αγαπήσει, μόνο να δεις τα μάτια του να τρέχουνε σαν βρύση». Αυτή. 7

Ο Καλογερίδης όταν εμφανίστηκε εδώ, το βιολί του Καλογερίδη εννοούμε βέβαια, θυμάσαι τότε τι υπήρχε στην περιοχή; Υπήρχε μόνο λύρα, υπήρχαν και βιολιά; Υπήρχαν και βιολιά. Πριν απ τον Καλογερίδη άλλα βιολιά; Ναι. Ποια είναι αυτά για πες μου; Ήταν ο τυφλός από τους Αρμένους, το επίθετό του τώρα δεν το θυμάμαι, Νίκος τ όνομά του, ήταν ο Σκυλάς, πρέπει να ήταν πρόσφυγας, αυτός ήταν τρομερός βιολάτορας και έβγαλε και δυο τρία τσιράκια. Έβγαλε το λεγόμενο το Γιώργη της μαμής, ζει τώρα στην Αθήνα. Είχε πολλούς μαθητάδες και τους έβγαλε και πραγματικά ωραίους βιολατόρους. Αυτός έπαιζε τα δικά μας εδώ; Ναι, ό,τι ήθελες έπαιζε, παρότι ήταν πρόσφυγας ό,τι ήθελε έπαιζε. Δηλαδή άμα του λεγες παίξε μου μια στειακή κοντυλιά, άμα του λεγες παίξε μου ένα νησιώτικο, άμα του λεγες παίξε μου ένα χανιώτικο τα πάντα. Ήταν ωραίος. Ο Φοραδάρης είπες ότι έπαιζε και βιολί. Ναι. Έπαιζε πριν απ τον Καλογερίδη βιολί ο Φοραδάρης; Ασφαλώς. Τι παίζαν αυτοί τότε στο βιολί, θυμάσαι; Είχε διαφορές το βιολί τότε από τη λύρα την εποχή εκείνη; Και βεβαίως είχε διαφορές, γιατί το βιολί ήταν πιο γλυκό όργανο, πιο καλά συνέπαιρνε η μουσική του. Παίζαν δηλαδή άλλα πράγματα, παίζαν άλλους χορούς ή παίζανε τα ίδια πράγματα; Παίζανε τους συρτούς τώρα, το στειακό το συρτό, παίζανε καλαματιανά, παίζανε πεντοζάλια, παίζανε σούστες. Με το βιολί αυτά; 8

Με το βιολί. Παίζανε καντρίλιες τις λεγόμενες, φοξ, ταγκό, τέτοια πράγματα. Δηλαδή το βιολί μπήκε στην παραδοσιακή μουσική της Σητείας για ποια πράγματα, τι το φερε, τι έκανε; Η λύρα δεν μπορούσε να παίξει τους χορούς της εποχής εκείνης, το βαλς, το ταγκό, το φοξ, τις καντρίλιες, όλα αυτά η λύρα δυσκολευότανε να τα παίξει. Ακόμα και να θελε και όσο καλός κι αν ήτανε ο λυράρης δεν μπορούσε να συναγωνιστεί το βιολί στους χορούς που σας λέω τώρα. Και οι ίδιοι οι άνθρωποι δηλαδή που ξέρανε λύρα προσπαθήσαν να μάθουν και βιολί ή άλλοι; Βεβαίως, από τη λύρα έμαθα κι εγώ το βιολί, γιατί το θεωρούσα σαν το βασιλιά των οργάνων. Δηλαδή απ ό,τι θυμάσαι, κύριε Λευτέρη, θα μπορούσες να μου πεις ποιον θεωρείς εσύ ότι ασχολήθηκε πρώτος με βιολί στην περιοχή της Σητείας; Τώρα δεν μπορώ να καθορίσω εκατό τοις εκατό ποιος ήταν πρώτος, αλλά ήταν κι ένας από το Σταυροχώρι κι αυτός τυφλός, ο οποίος φημιζότανε για το βιολί του κι ερχόταν κι εδώ στα πανηγύρια πάρα πολλές χρονιές και ειδικά λόγω της παθήσεώς του όλοι οι βιολατόροι κάναν πίσω, προσφέρανε τη θέση τους και το μερίδιό τους, αν κάποτε ήταν για λεφτά, εισπράξεις που γινότανε, άμποτες ο κόσμος δεν τον ενδιέφερε τόσο πολύ τόσο πολύ το χρήμα όσο τον ενδιέφερε να διασκεδάσει. Αυτοί λοιπόν που χορεύανε με το βιολί του τυφλού εκείνου, τον πληρώνανε φυσικά μόνο και μόνο για την πάθησή του. Τώρα για πες μου ποια κατά τη γνώμη σου είναι τα στοιχεία που είπαμε πριν ότι διακρίνουν τη μουσική του τόπου εδώ από τη μουσική άλλων περιοχών; Η παράδοση του τόπου. Από την αρχή, αμέσως, η Σητεία είχε μια ξεχωριστή τάση προς τη μουσική, δεν μπορούσαμε και να θέλαμε να προδώσουμε, ας το πούμε έτσι, τη στειακή μουσική, να κλέψουμε ένα 9

κομμάτι από τους Χανιώτες ή τους Ρεθεμνιώτες. Καθένας είχε και το δικό του τρόπο να εκφράσει τη μουσική του, να εκφράσει την αγάπη του, τους χορούς του. Εσύ τι γνωρίζεις να παίζεις στο βιολί, ποιους σκοπούς; Σκοπούς όλους, ειδικά τις στειακές κοντυλιές τις έπαιζα. Υπήρχανε τίτλοι τραγουδιών τότε; Πώς λέγαμε δηλαδή μια κοντυλιά, πώς θα πεις ότι παίζω την τάδε κοντυλιά. Ανάλογα το τραγούδι που κυκλοφορούσε για μια στιγμή είτε ήταν χορευτικό, είτε ήταν για μια καντάδα, προσπαθούσαμε να το παίξουμε κι εμείς στα ίδια ακριβώς όρια και αν μπορούσαμε ακόμη και καλύτερα να το αποδώσουμε. Ποιους χορευτικούς σκοπούς παίζατε τότε; Δηλαδή τι χορούς χόρευε ο κόσμος και παίζατε εσείς; Τη λεγόμενη σούστα, εμείς το λέγαμε στειακό χορό, το πεντοζάλη, το χανιώτικο το συρτό, καλαματιανά, νησιώτικα, τέτοια πράγματα. Εσένα τι σου άρεσε να παίζεις, τι προτιμούσες να παίζεις; Εμένα για να μην πω ότι είχα και καμιά διάκριση μου αρέσαν όλα, αλλά ειδικά μου άρεσαν οι στειακοί χοροί, οι παραδοσιακοί. Αλλά δεν μπορούσα και να πω ότι δεν μου αρέσανε και τα νησιώτικα ή όλα τ άλλα, αλλά με τραβούσε ο τόπος, η τοπική παράδοση. Όταν πηγαίνατε αλλού, σε άλλες περιοχές να παίξετε, κοντινές ή μακρινές περιοχές, αλλάζατε αυτό το ρεπερτόριο; Κατ απαίτηση των χορευτάδων. Δεν μπορούσαμε εμείς να παίζομε ότι θέλαμε. Ξέρατε δηλαδή και παίζατε κι άλλα πράγματα, τα οποία αν σας τα ζητούσαν. Ερχόταν ένας, ο οποίος έκανε και μια μικρή χειρονομία μ ένα τάλιρο και λέει «σε παρακαλώ παίξε μου ένα νησιώτικο χορό». Μπορεί να ήταν Νησιώτης, μπορεί να ήταν Πελοποννήσιος, μπορεί να ήταν Ηπειρώτης 10

που ήθελε τη μυρτιά μυρτιά λουλουδιασμένη που λέει ο λόγος, το τσάμικο. Εδώ έχουν αλλάξει τα τραγούδια που παίζει ο κόσμος με το πέρασμα του χρόνου; Βεβαίως έχουνε αλλάξει. Τι καινούργια κομμάτια έχουνε μπει στο τοπικό ρεπερτόριο; Προσπαθούνε να παραποιήσουν τη μουσική και ειδικά τη στειακή μουσική βάζοντάς τη μέσα ξένα ταλέντα, πράγμα που δεν πρέπει να το αφήσουμε να το φθείρει ο χρόνος. Οι πιο παλιοί μουσικοί από τους καινούργιους τώρα βλέπεις να έχουνε διαφορές στο παίξιμο; Μια μικρή διαφορά, ειδικά τα παιδιά τώρα που μαθαίνουνε. Έχει εδώ δυο τρία μαθητούδια δώδεκα και δεκαπέντε χρονών, τρεις μαθητές της λύρας και απ ό,τι βλέπω προσπαθούν να μην τ αφήσουνε να ξεφύγει από τη στειακή μουσική, παρόλο που ο δάσκαλος μπορεί προσπαθεί να τους δώσει ακριβώς το νόημα το ξένο, αυτοί προσπαθούν τις κοντυλιές του ρε, του ντο ή του μι κι όλες αυτές, προσπαθούν να τους δώσουν τη στειακή τάση και μορφή για να μη τ αφήσουνε και μπασταρδέψει που λέει ο λόγος. Εσύ έχεις βιολί, έτσι δεν είναι; Το είχα, αλλά μια και έπαθα το ατύχημα στο δάχτυλο, το έδωσα στον αδερφό μου το Γιάννη. Πότε το παθες το ατύχημα; Είναι πολλά χρόνια. Δηλαδή πόσα χρόνια έπαιζες βιολί περίπου; Έπαιζα τριάντα χρόνια, τριάντα πέντε βιολί. Αυτό το βιολί το είχες φτιάξει μόνος σου, το είχες αγοράσει; Όχι το αγόρασα. Και συγκεκριμένα το είχε φέρει ένα όμηρος μετά την Απελευθέρωση από τη Γερμανία, είχε τη φίρμα στραντιβάριους, αλλά δεν νομίζω να ήτανε. Πάντως ήταν ένα ωραίο βιολί. 11

Πότε το αγόρασες αυτό; Κατά το 48 φαίνεται. Ήταν εύκολο τότε να βρει κανείς βιολί ν αγοράσει; Ήταν, αλλά το χρήμα δεν υπήρχε, γιατί συγκεκριμένα θυμάμαι ότι το αγόρασα εγώ τότε εκατόν είκοσι οκάδες λάδι. Και αναγκάστηκα να πάω να ξενοδουλέψω σε ξένα λιόφυτα για να πάρω το λάδι, να το δώσω, ν αγοράσω το βιολί, γιατί ο πατέρας μου δεν συμφωνούσε με την τιμή του βιολιού. Το βιολί αυτό, για να δώσω και λίγο τη συνέχειά του, ήταν ο αδερφός μου ο Γιάννης ο τελευταίος, είχαμε διαφορά ηλικίας εννιά χρόνια, ήταν το στερνοπαίδι της μάνας μου ετσέ κλεφτά. Ενώ εγώ το βιολί, όταν τελείωνα, το ξεκούρδιζα να μη σκεβρώσει όπως μου χανε πει, το βρισκα την άλλη μέρα στην εντέλεια φτιαγμένο, κουρδισμένο. Και λέω της μάνας μου μια μέρα «μαμά ποιος μου πειράζει το βιολί» λέει «ο Γιάννης έρχεται». Λέω «γιατί ρε Γιάννη, ντρέπεσαι» μικρό παιδάκι, οχτώ, εννιά χρονών «ντρέπεσαι να μου πεις να σου δώσω το βιολί να το παίξεις». Εγώ του έδωσα τα πρώτα βήματα, εγώ τον έμαθα μετά και σήμερα παίζει πάρα πολύ καλό βιολί, κατά τη γνώμη μου, σαν οργανοπαίχτης. Το όργανο αυτό, το βιολί, θυμάσαι να μου πεις από ποια μέρη αποτελείται; Δεν θα τα καταφέρω. Μήπως ξέρεις να μου πεις ποιες λεπτομέρειες κάνουν το όργανο το καλό, δηλαδή για να πεις ένα βιολί καλό τι πρέπει να χει; Μουσικότητα πρώτα-πρώτα και φωνή. Αλλά η φωνή του να έχει μουσικότητα. Γιατί μπορεί να είναι ένα βιολί ωραίο στη φάτσα και να μην αποδίδει στη μουσική του. Έχεις βάλει στολίδια πάνω στο βιολί καθόλου; Όχι, δεν μου άρεσαν τα στολίδια. Για σένα τι συμβολίζει το όργανο αυτό που παίζεις; Για μένα είναι η ζωή του ανθρώπου το όργανο. 12

Εδώ πέρα στην περιοχή τι συνδυασμούς οργάνων είχατε και τι έχετε σήμερα; Δηλαδή άμα λέμε συνδυασμούς οργάνων, παίζει το βιολί, με τι το συνοδεύει. Το βιολί συνήθως το συνοδεύαμε με κιθάρα ή με μαντολίνο. Έπαιζε ένα βιολί και μία κιθάρα; Ναι και συνήθως και δυο κιθάρες άμα υπήρχαν. Έπαιζε βιολί με δυο κιθάρες; Με δυο κιθάρες καμιά φορά άμα ήμαστε ποτέ κι οι τρεις οργανοπαίχτες και καθένας την κιθάρα του και το βιολί του. Το μαντολίνο συνόδευε το βιολί; Το μαντολίνο το είχαμε ως επί το πλείστον για τις καντάδες. Κι έπαιζε βιολί μαντολίνο; Βιολί μαντολίνο και το συνόδευε το μαντολίνο πάλι η κιθάρα, άμα βγαίναμε σε μια καντάδα με σκέτο μαντολίνο και κιθάρα, η κιθάρα συνόδευε το μαντολίνο. Ποιος απ όλους αυτούς που ήσασταν μαζί, ποιος αποφάσιζε τι θα παίξουνε, δηλαδή ήτανε βιολί, μαντολίνο, κιθάρα, ποιος έκανε κουμάντο να το πούμε απλά; Κανείς. Καμιά φορά από χόμπι, από περιέργεια έπαιζε στη μέση το βιολί σ ένα γλέντι με μια κιθάρα. Για μια στιγμή είτε μια χορδή της κιθάρας εσπούσε, ερχότανε η δεύτερη κιθάρα κι εκάλυπτε το κενό της άλλης. Η συνεργασία σας ήταν καλή μεταξύ των μελών του συγκροτήματος; Καλή, δεν υπήρχε το ζήλος που υπάρχει σήμερα. Συγκεκριμένα έμαθα, δεν ξέρω αν πρέπει να το πω, αλλά έμαθα μετά λύπης μου προχθές ότι κάποιος ζήτησε εδώ στη Ζήρο να σας διαθέσουνε λίγο χρόνο να παίξετε ένα βιολί και απάντησαν... δεν θέλω να συνεχίσω. Εδώ στην περιοχή από πότε παίζεται το βιολί; Από πότε ξέρεις εσύ και από πότε άκουσες πριν γεννηθείς ότι υπήρχε το βιολί στην περιοχή; Συγκεκριμένα το βιολί το πρωτοάκουσα και το είδα σαν παιδί, αυτός που σας είπα στην αρχή ο Σταύρος ο Χαρκιολάκης είχε άλλο ένα αδελφό 13

μεγαλύτερο, ο οποίος έφυγε και πήγε στη Μαδαγασκάρη, αυτός ήταν πράγματι τρομερός βιολάτορας, γιατί τα περισσότερα παιδιά του θείου μου του λυράρη του Καλοχωριανού, είχε κάπου έντεκα, δώδεκα παιδιά, μια πολυμελή οικογένεια και τα ζησε αυτός εκείνη την εποχή με τη λύρα. Γιατί ήταν μοναδικός στο είδος του όπως λέει και αυτός με τους καφέδες. Δεν έμενε δηλαδή άνθρωπος και να μην τονε καλέσει στο γάμο της κόρης του, στις βαφτίσεις, στα πανηγύρια. Πολλές φορές έφευγε απ το ένα γλέντι και πήγαινε στο άλλο. Του χω αφιερώσει και μες στο βιβλίο ένα ολόκληρο κατεβατό δεν ξέρω αν το διαβάσετε εκεί που λέει για την Καζάρμα για τους λυράρηδες. Αυτός πότε έπαιζε; Αυτός είχε ένα γιο, Κωστή τονε λέγανε, που έπαιζε τρομερό βιολί και τότε μου δημιουργήθηκε το πάθος μέσα στην καρδιά μου για το βιολί, για ν αφήσω τη λύρα και να πιάσω το βιολί. Γιατί μου άρεσε πρώταπρώτα, ενώ η λύρα για να περπατάς και να παίζεις δυσκολευόσουνα λίγο. Το βιολί όμως όπως το αγκάλιαζες έτσι, ευχαριστιόσουνα και να το ακούς και να το παίζεις. Δηλαδή στην αρχή του αιώνα πιστεύεις ότι υπήρχε βιολί εδώ στην περιοχή; Ίσως και πιο νωρίς. Γιατί σήμερα πιστεύεις ότι έχει υποχωρήσει, αφού κάποτε ήτανε το επικρατέστερο όργανο, έτσι δεν είναι; Βεβαίως. Γιατί βρεθήκαν άλλοι παράγοντες που πάνε να το εξοστρακίσουν. Η λύρα πάει να το εξοστρακίσει το βιολί, που δεν το εγκρίνω εγώ ένα τέτοιο όργανο. Πού οφείλεται αυτό κατά τη γνώμη σου, δηλαδή να μαθαίνουνε λύρα εδώ στη Σητεία ενώ υπήρχε το βιολί και το οποίο σήμερα πάει να εξαφανιστεί σχεδόν; 14

Δεν μπορώ και να βγάλω ακριβές συμπέρασμα, αλλά είναι ότι η λύρα, επειδή είναι ξεχωριστό κρητικό όργανο, προσπαθούν μ αυτό τον τρόπο να επικρατήσει η λύρα. Θέλω τώρα να μου αξιολογήσεις, εάν θες βέβαια να το πεις, τους οργανοπαίχτες και τραγουδιστές που γνωρίζεις ότι υπήρχανε στην περιοχή όπου μεγάλωσες και μένεις σήμερα; Αν θέλεις να μου πεις ήταν οι τάδε και απ αυτούς τους τάδε εγώ πιστεύω ότι αυτός ήτανε ο καλύτερος; Σαν τραγουδιστές ήταν ένας Γιάννης Βουτυράκης, ο οποίος πέθανε Θεός συγχωρές τον, ήταν τρομερός γλεντζές, τρομερός χορευτής και ωραίος τραγουδιστής. Σε συνέπαιρνε με τη γλυκύτητα της φωνής του και με τη μερακλωσίνη του. Επίσης άλλος ένας Γιώργης Χατζαντωνάκης, από τους Φοραδάρηδες κρατεί αυτός. Αυτός ήταν καλός τραγουδιστής, ζει τώρα και είναι και ωραίος ψάλτης εδώ στο χωριό. Ήταν ο αρχιμάστορας του χορού και του τραγουδιού. Και συγκεκριμένα άκουγα εγώ σαν μικρό παιδί ότι για να γίνει το γλέντι πιο δυνατό και πιο χουβαρντίστικο, ας το πούμε έτσι, βάζαν το Γιώργη πρώτα, εκείνο το Χατζαντωνάκη και αρχινούσε το χορό, με λεφτά δοσμένα από αβανταδόρους για να μην μπορεί ο άλλος να χορέψει μετά και να δώσει πιο λίγα. Ο Γιώργης πρωτοχόρευε, έδινε, ας πάρουμε ένα παράδειγμα, ένα πενηντάρικο κι έκοβε το δεύτερο χορευτή γιατί σου λέει «εγώ τώρα πώς να χορέψω μ ένα τάλιρο, αφού ο άλλος έριξε πενηντάρικο». Άλλοι οργανοπαίχτες, να τους πούμε έτσι συγκεντρωτικά που ήταν στην περιοχή απ αυτούς που είπες και πριν αν θες να τους αξιολογήσεις; Ήταν από το Χαμέτουλο ο Μανώλης ο Γιωργαλάκης, Χαράλαμπο λέγανε τον πατέρα του, ψαράς, ήταν τρομερός λυράρης. Επίσης και ο μακαρίτης ο πεθερός μου, ο πατέρας της γυναίκας μου, ο Λιμπίτης ο Μανώλης, ο οποίος ήτανε και γλεντζές και καλόκαρδος άνθρωπος και λυράρης πραγματικά με όλη τη σημασία της λέξεως. Αυτούς δηλαδή θυμάμαι εγώ, τους πιο ωραίους και τους πιο δυνατούς. 15

Εκτός απ αυτούς που είχες πει πριν, ο δάσκαλός σου. Σήμερα υπάρχουνε σημαντικοί οργανοπαίχτες εδώ ή τραγουδιστές εκτός απ αυτόν που είπες ότι ζει και κάποιοι άλλοι ακόμη; Κατά τη γνώμη μου δυνατοί τραγουδιστάδες, εδώ ειδικά, μιλάω για το χωριό, για την περιοχή, δεν υπάρχουν. Οργανοπαίχτες; Οργανοπαίχτες, εκτός τώρα από τα νέα παιδιά που βγήκανε, είναι όπως σας είπα προηγουμένως ο Μπατσολάκης και ο Σταύρος ο Χαρκιολάκης, οι οποίοι αφότου βγήκε η λύρα με τις μικροφωνικές εγκαταστάσεις, με τα μεγάφωνά τους, με όλα τους τα κομφόρ, αυτοί δεν μπορέσανε να τους συναγωνιστούνε για πολλούς και διάφορους λόγους. Σήμερα πώς γίνονται τα γλέντια εδώ πέρα, δηλαδή τι αφορμή πρέπει να υπάρχει για να γίνει ένα γλέντι; Μπορώ να πω ότι δεν γίνονται και καθόλου γλέντια, εκτός από μια εκδήλωση που θα γίνει, ή ένας γάμος, ή μια βάφτιση. Στα πανηγύρια δεν γίνονται γλέντια; Όχι, εδώ στο χωριό μου, ειδικά το χωριό μου το θυμάμαι σαν πιτσιρικάς που ερχότανε από την προπαραμονή του πανηγυριού στις 29 του Αυγούστου οι ξένοι οργανοπαίχτες και κρατούσε το πανηγύρι τρεις τέσσερις μέρες. Ξημερωνότανε στο γλέντι. Τώρα δυστυχώς, απ ό,τι βλέπω να ξεχαστεί τελείως και το πανηγύρι και οι ανθρώποι λιγοστοί πάνε στον Άγιο Ιωάννη που είναι εκεί κάτω στην άκρη του κάμπου και γίνεται σα να ναι μια καθημερινή μέρα, σα να μη σημαίνει τίποτα. Κι αυτό το πράμα με στενοχωρεί ιδιαιτέρως που βλέπω μέρα με την ημέρα να σβήνουν όλες οι παλιές συνήθειες και τα πανηγύρια και οι χοροί και οι αγνοί άνθρωποι. Οι άντρες και οι γυναίκες συμμετείχαν ισότιμα στο γλέντι. Τότες; Ναι. 16

Έχουν αλλάξει τόσο πολύ τα πράγματα που, όταν τα συγκρίνεις, στενοχωριέσαι θέλεις και δεν θέλεις. Επί της εποχής μου να το πούμε τότε απ το 45 και μετά, μετά την Απελευθέρωση για να πας να χορέψεις με μια κοπέλα έπρεπε να πας από τον πατέρα της κι από τη μάνα της να πάρεις την άδεια για να τη συνοδεύσεις στο χορό. Δεν μπορούσες, αν έλεγε ο πατέρας ότι «θα πας στο χορό αλλά στις έντεκα και ένα λεπτό πρέπει να είσαι στο σπίτι» έπρεπε να είναι έντεκα και ένα λεπτό στο σπίτι, παράδειγμα. Σήμερα βλέπω μετά λύπης μου τα θηλυκά είναι ανεξέλεγκτα. Έχω γράψει στο βιβλίο μου κι ένα τέτοιο, δεν ξέρω αν το χω βάλει, φεύγει από το σπίτι, παίρνει τα τσιγαράκια της, τα σέα της τα μέα της και δεν δίνει λογαριασμό πότε θα γυρίσει και αν θα γυρίσει. Τότε τα γλέντια δηλαδή γιατί γινόντουσαν, τι ψάχνανε οι νέοι στα γλέντια, τι νόημα είχαν; Δεν μπορούσε να σμίξει την κοπέλα που αγαπούσε, μόνο στο χορό. Ειδικά εάν κατά τύχη συναντιόντουσαν στο δρόμο και σταματούσαν για ένα χιλιοστό του δευτερολέπτου να πούνε καλημέρα ο εις στον άλλο, το βράδυ θα γινότανε σούσουρο τρομερό στο χωριό ότι η τάδε κοπέλα στη μέση του δρόμου στο δημόσιο κουβέντιαζε με τον ερωμένο της και ήταν το πιο φριχτό αμάρτημα της κοπέλας της εποχής εκείνης. Εσάς τους μουσικούς πώς σας αντιμετωπίζανε και στο γλέντι και γενικότερα, όταν είπες εσύ ότι θέλεις να μάθεις να παίζεις όργανο, η κοινωνία δηλαδή σας είχε ανθρώπους, πρόσωπα παρακατιανούς ή σας έβλεπε με κάποιο σεβασμό; Όχι, σεβασμό. Μας έβλεπε μ ένα διαφορετικό μάτι για τον λόγο ότι κοντά σε μας ξεσκούσανε κι αυτοί από τις φουρτούνες της ζωής, γιατί μπορεί να μην ήταν οι σημερινές φροντίδες ίδιες με τις τότε συνθήκες, αλλά βρισκότανε μια αφορμή, μια αιτία για να ξεφύγουνε λίγο απ την καθημερινότητα κι από το άγχος της ζωής. 17

Σας υπολογίζανε δηλαδή, ήταν ένας μουσικός την εποχή εκείνη ένα πρόσωπο που το σεβόντουσαν οι άλλοι; Ναι. Θυμάσαι στα γλέντια να έχουνε καμιά φορά τσακωθεί και να διαλύσουνε ή αντίθετα να υπάρχουν παρεξηγήσεις και να είναι αιτία ένα γλέντι να τα βρούνε; Πολλές φορές. Αφορμές περίπου που μπορεί να διαλύσουν ένα γλέντι ποιες ήτανε; Μάλλον οι αντιζηλίες με κοπέλες, με τις γκόμενες. Εάν κάποιος πείραζαν την γκόμενά του, οπωσδήποτε έπρεπε να γίνει καυγάς, ν αρπαχτούν στα χέρια, να χαλάσει το γλέντι. Και καμιά φορά τα χωριά δεν τα πηγαίναν καλά το ένα χωριό με το άλλο, δεν θέλω να κατονομάσω εδώ στα τριγύρω χωριά της Ζήρου. Ωραίες σχέσεις είχαμε με τους Αρμένους, με τη Ζάκρο, με την Αγία Τριάδα, μ ένα άλλο χωριό δεν είχαμε και πολλές αγαθές σχέσεις, δεν συμμετείχαμε στα γλέντια τους κι ούτε κι αυτοί στα δικά μας, γιατί όποτε πηγαίναμε στο χωριό τους, δημιουργούσαν φασαρίες, παραξηγήσεις, ξυλοδαρμούς. Πώς βλέπεις σήμερα το ρόλο των μέσων μαζικής επικοινωνίας, τηλεοράσεις κ.λ.π.; Εγώ πιστεύω ότι απ τη μια μεριά είναι ωραίο, αλλά απ την άλλη, εγώ δηλαδή, από δική μου άποψη θέλω να το πω αυτό το πράγμα, πολλές φορές με τη Μαρίκα παρακολουθούμε ένα έργο στην τηλεόραση κι εγώ θέλω να δω ένα άλλο πράγμα και λέει «όχι, εγώ θα δω το δικό μου έργο, εσύ θα δεις το δικό σου». Κι ένα άλλο πράγμα, έρχονται δυο άνθρωποι στο σπίτι και αντίς να κάτσουμε να συζητήσουμε ένα θέμα, να πούμε μια ιστορία, να αναφερθούμε σε παλιά πράγματα, προσηλωνόμαστε στην τηλεόραση και σαν να μην υπάρχει άνθρωπος μες στο σπίτι, εκτός αν δούμε κάτι το παράξενο και πούμε «να εκείνο το πράγμα...». Όταν έπαιζες, καμιά φορά έπαιζες μόνος σου στο σπίτι, στο χωράφι; 18

Πολλές φορές. Είπα κι από την αρχή ότι είχαμε κάτι προβατάκια, τα οποία τα βοσκα εδώ από πάνω απ το χωριό και από το πρωί μέχρι το βράδυ έπαιζα τη λύρα. Και συγκεκριμένα μου συνέβη μια φορά ένα περιστατικό κοντά στο πηγάδι που πήγα να βγάλω νερό να ποτίσω τα πρόβατα είχα αφήσει το σακουλάκι με το ψωμί και τη λύρα δίπλα. Ένα πρόβατο λοιπόν άκουσε τη μυρωδιά του ψωμιού και πήγε να μου σκαλίσει το σακούλι να μου πάρει το ψωμί και του πέταξα μια πέτρα. Αλλά η πέτρα πήγε ακριβώς απάνω στη λύρα και της έσπασε το καπάκι. Ούτε θα την ξεχάσω αυτή τη στενοχώρια όσα χρόνια κι αν ζήσω ακόμη. Νόμιζα ότι ήκαμα το μεγαλύτερο έγκλημα της ζωής μου και η πρώτη δουλειά όταν ήρθα στο σπίτι, έψαξα και βρήκα μια λύρα και την αγόρασα και συνέχισα. Έχεις παίξει ποτέ με μηχανήματα; Όχι. Περάσανε ποτέ από δω τσιγγάνοι ή άλλοι να παίζουνε μουσική; Πέρασαν συγκεκριμένα μια φορά, το θυμάμαι αυτό μέχρι που να ζω, πέρασαν μια παρέα τσιγγάνοι. Ένας τσιγγάνος έπαιζε λύρα που ετρέλαινε ακόμη και τα πουλιά. Τι λύρα έπαιζε; Κρητικιά λύρα; Λύρα κρητικιά, αυτός πρέπει να ήτανε μόνιμος κάτοικος στην Κρήτη, γιατί συγκεκριμένα θυμάμαι ότι πήγε στου Δερμιτζογιάννη κι έπαιζε τότες ο μακαρίτης ο Δερμιτζογιάννης έπαιζε λύρα και του ζήτησε να παίξει κι αυτός μια κοντυλιά. Και του δωσε ο Δερμιτζογιάννης τη λύρα και την έπαιξε και ο Δερμιτζόγιαννης δεν μπόρεσε να συνεχίσει μόνο λέει «παίζει» και θυμάμαι του έδωσε ένα κουστούμι, τα κουστούμια τότε τα δίνανε σε ύφασμα του λέει «παίξε μου μέχρι να σου πω εγώ και θα σου δώσω δώρο ένα κουστούμι». Ήταν τρομερός λυράρης και είχε και μια κόρη που έπαιζε κιθάρα. Αυτή η κιθάρα σε μάγευε. Εμένα παραλίγο να με κάνει να την ακολουθήσω, ήρθαν εδώ και να η Μαρίκα το ξέρει και δεν είχε κιθάρα και ρώτησε «πού θα βρω μια κιθάρα» και τσι είπαν ο 19

τάδες έχει μια κιθάρα, έρχεται λοιπόν ένα παιδάκι και πήγα και κάτω στον καταυλισμό τους τώρα. Πιάνει την κιθάρα. Με το πρώτο που είδα τα δάχτυλά της και τα παιξε πάνω στην κιθάρα λέω «αυτή πρέπει να είναι τζιμάνη απάνω στην κιθάρα». Κι αρχίνηξε να παίζει κάτι κομμάτια και να τραγουδάει, εγώ τρελάθηκα. Και την ακολουθούσα από πίσω σαν σκυλάκι, που λέει ο λόγος. Ήμουνα και λίγο μαύρος τότε, γιατί ήμουνα και πιο λιοκαμένος κι έμοιαζα με τη ράτσα τους και μου λέει «θα μ ακολουθείς». Έφυγε λοιπόν μετά δύο, τρεις μέρες και πήγε στους Αρμένους. Λέω «θα πάω να τηνε βρω». Πάω λοιπόν στους Αρμένους, ρωτάω πού έχουνε κατασκηνώσει οι τσιγγάνοι, μου λένε στο τάδε σημείο. Πάω βρίσκω εκεί ένα γέρο τσιγγάνο και μου λέει «τι θες παιδάκι μου» του λέω «θέλω την τάδε» δεν θυμούμαι και τ όνομά της. Και μου λέει «να σου πω παιδάκι μου μια κουβέντα να μ ακούσεις, φύγε τώρα που είσαι ζωντανός γιατί με τους τσιγγάνους όποιος μπλέξει δεν ξεμπλέχει εύκολα και πάρε το δρόμο που ήρθες να φύγεις, γιατί σε βλέπω και είσαι λίγο τσιμπημένος». Και έτσι την κοπάνισα. Δεν μείνανε όμως αυτοί καιρό εδώ να επηρεάσουν τη μουσική του τόπου; Όχι. Υπήρχανε γυναίκες εδώ που να παίζουνε τότε όργανα; Όχι, δεν υπήρχαν. Ξέρεις εσύ κάποιο τραγούδι, νομίζω είπες πριν, όπως λέμε η κοντυλιά του Φοραδάρη. Ξέρεις άλλα τέτοια τραγούδια ή τέτοιες μελωδίες που να συνδέονται μ ένα συγκεκριμένο πρόσωπο; Δεν μπορώ να θυμηθώ τώρα. Έχεις ακούσει για τη δυτική Κρήτη ότι παίζεται βιολί, θα το ξέρεις ασφαλώς ότι παίζουν τα συρτά εκεί στην Κίσσαμο, το ξέρεις, στα Χανιά; Ναι, έχω ακούσει ότι βιολιά πολλά υπάρχουν στο νομό Χανίων και ειδικά στην Κίσσαμο. 20

Ξέρεις αν υπάρχουν διαφορές ανάμεσα σε μας, δηλαδή στην ανατολική Κρήτη και σ αυτούς; Φυσικά θα υπάρχουν οι διαφορές τους, διότι η μουσική τους είναι διαφορετική και η Σητεία έχει διαφορετική μουσική. Για πες μου τι θεωρείς εσύ βασικό χαρακτηριστικό του καλού καλλιτέχνη. Δηλαδή για να πεις ότι ο τάδε είναι καλός καλλιτέχνης, τι θέλεις να συγκεντρώνει αυτός ο άνθρωπος; Πρώτα-πρώτα να μην έχει ιδιοτροπίες, να είναι εύχαρος και να είναι πρόθυμος σε ό,τι του ζητήσεις να παίξει, γιατί καμιά φορά έλεγαν ότι οι καλοί οργανοπαίχτες είχαν και χούι, δεν ευχαριστούσαν τον άνθρωπο που ήθελε να γλεντήσει, πώς το χανε πάρει, επειδή ήταν τρομερά καλλιτέχνες και έπρεπε να τους θερμοπαρακαλέσεις, ενώ ο οργανοπαίχτης κατά τη γνώμη μου πρέπει να μη χαλάει χατίρι κανενός και του τελευταίου ζητιάνου, που λέει ο λόγος, δεν πρέπει να χαλάει χατίρι ο οργανοπαίχτης. Αυτή είναι η δική μου άποψη. Ο κόσμος κι εσύ φυσικά τι θεωρεί, ότι ο καλλιτέχνης γεννιέται η γίνεται, είναι δηλαδή κάποιο δώρο του Θεού; Εγώ νομίζω ότι είναι δώρο του Θεού, ότι γεννιέται. Εδώ διηγούνται για κάποιον ότι μπορεί να έμαθε να παίζει από τις νεράιδες, υπάρχουν τέτοιες διηγήσεις, λένε για κανένα τίποτα εδώ; Αυτά είναι φανταστικά. Εγώ δεν πιστεύω ότι υπάρχουν ούτε φαντάσματα, ούτε νεράιδες. Μόνο να του δώσουνε μια ρίμα παραπάνω, λέει «αυτόν τον μάθανε οι νεράιδες». Εδώ υπάρχουνε τραγούδια που δεν συνοδεύονται από μουσικά όργανο, που απαγορεύεται να συνοδεύονται όπως είναι τα ριζίτικα π.χ. υπάρχουν τέτοια τραγούδια; Όχι, εμείς εδώ όλα τα τραγούδια μας συνοδεύονταν με μουσική. Λοιπόν, είπες ότι παίζεις και κιθάρα. Κιθάρα παίζεις σαν συνοδευτικό όργανο; 21

Σαν συνοδευτικό όργανο όχι για... κάτι κοντυλιές που βγαίναμε καμιά φορά καντάδα με την κιθάρα, αλλά για να είμαι επαγγελματίας κιθαρίστας δεν μπορώ. Τώρα θα σε παρακαλούσα να μας πεις ένα ποίημα, όποιο νομίζεις εσύ ότι θέλεις να μείνει εδώ, αν είναι σχετικό με τη μουσική της περιοχής, ό,τι νομίζεις απ αυτά που έχεις γράψει, ό,τι θέλεις να πεις. Μαντινάδες για τον τόπο μου και ειδικά για το χωριό μου, αφιερωμένο στο χωριό μου που τόσο αγαπώ. «Πώς να το πω δεν σ αγαπώ χωριό μου αγαπημένο, που με τις αναμνήσεις σου μ έχεις σφιχτά δεμένο. Χτισμένο στη ριζοβουνιά σε γρανιτένια πέτρα, υψόμετρο απ τη θάλασσα στα εξακόσια μέτρα. Ο κάμπος σου σαν θάλασσα απλώνεται μπροστά σου, σταφίδες, λάδι και κρασί τα εισοδήματά σου. Τριγύρω από τον κάμπο σου στέκουνε σαν κουρσάροι, βουνά που καιροφυλακτούν εχθρός να μη σε πάρει. Σ αυτό λοιπόν τον κάμπο σου με τα βουνά τριγύρω, γεννήθηκα, μεγάλωσα πανέμορφή μου Ζήρο. Πήρα στα καλντερίμια σου τα πρώτα μου τα ζάλα κι έπαιξα μπάλα και κρυφτό με τα κοπέλια τ άλλα. Έμαθα στο σχολείο σου να γράφω, να διαβάζω, γι αυτό και μ όλα τα καλά του κόσμου δεν σ αλλάζω. Τις πρώτες ηλιαχτίδες του ο ήλιος όταν βγαίνει τις ρίχνει στα μπαλκόνια σου Ζήρο μου αγαπημένη. Τις νύχτες στα σοκάκια σου καντάδες έχω κάνει, με το Κωστή, το Μανωλιό, το Γιώργη και το Γιάννη. Ξενύχτησα πολλές βραδιές στις φτωχογειτονιές σου και γλέντησα και χόρεψα μ όλες τις κοπελιές σου. Δούλεψα κι έφαγα ψωμί από τα χώματά σου, γι αυτό ποτέ δεν σκέφτηκα να φύγω από κοντά σου. Χίλιες φορές ψωμί κι ελιά και με γνωστούς ανθρώπους, παρά του κόσμου τ αγαθά στης ξενιτιάς τους τόπους. Τώρα μια χάρη απ το Θεό ζητάω κι επιμένω, στα χώματά σου να ταφώ χωριό μου αγαπημένο. Για να γρικώ τα σύνευγα η μέρα σαν χαράζει απ το κοτέτσι του χωριού τον πετεινό να κράζει. Να νιώθω στο ξημέρωμα, στο χάραμα της μέρας να μου χαϊδεύει το σταυρό ο δροσερός σου αέρας. Ν ακούω κάθε χωριανό, όταν θα πλησιάζει, τα 22

προσφιλή του πρόσωπα με πόνο να θυμιάζει. Το ξεροβόρι να γρικώ στον τάφο να σφυρίζει κι η πέρδικα απ την πλαγιά να γλυκοκακαρίζει. Να χει αραμάδα ο τάφος του για να γρικώ επίσης τα γλέντια που θα γίνονται σε γάμους και βαφτίσεις. Να μου επιτρέψει ο Θεός για να μπορώ να γράφω στίχους σε φίλους και γνωστούς μέσα στο μαύρο τάφο. Να τις διαβάζει μια ψυχή όχι για να με κλάψει, μόνο να ρθει στον τάφο μου ένα κερί ν ανάψει». Στη συνέχεια ο Λευτέρης Ρουστομουστακάκης απαγγέλλει ένα ποίημά του. Είναι οι συμβουλές της μάνας μου. «Τις συμβουλές της μάνας μου θυμάμαι και δακρύζω, όταν στα χρόνια που και που στα παιδικά γυρίζω. Κοπέλι σχολιαρούδικο από την πρώτη τάξη φρόντισε η μάνα μου σωστό δρόμο να μου χαράξει. Μ έστειλε στο δημοτικό έξι χρονών παιδάκι, με δάσκαλο τον ήρωα τον Σταύρο Ασπραδάκη. Κι όταν σκολούσα μ έπαιρνε το βράδυ στην ποδιά της να με γεμίσει με στοργή η μητρική καρδιά της. Κι εγώ κουλουριαζόμουνα στη μητρική αγκάλη, τις συμβουλές της να γρικώ τη μια μετά την άλλη. Όπως τους αναστάσιμους τους ήχους της καμπάνας, ηχούν στ αυτιά μου πάντοτε οι συμβουλές της μάνας. Για προκόψω στη ζωή και να τα βγάλω πέρα, τις παρακάτω συμβουλές μου δινε κάθε μέρα. Διάβαζε γιε μου να γενείς πέτρα πελεκημένη, να μπορούν σε βάρος σου να ζήσουν ορισμένοι. Μάθε παιδί μου γράμματα και καλλιέργησέ τα, για να μη μείνεις στη ζωή σαν άγραφη κασέτα. Αν μ αγαπάς παιδάκι μου τις συμβουλές μου γρίκα, είναι τα λόγια του Χριστού που ναι γεμάτα γλύκα. Δυο δρόμους έχει η ζωή και πρέπει να προσέξεις μη κάμεις σφάλμα τρομερό και το στραβό διαλέξεις. Χίλιες φορές αγόρι μου καλιά έχω να πεθάνεις, παρά να μάθω στη ζωή πράξεις κακές πως κάνεις. Σκέψεις κακές κι αμαρτωλές μη βάλεις στο μυαλό σου για να χεις πεντακάθαρο γιε μου το κούτελό σου. Όρκο ποτέ σου ψεύτικο μη παίρνεις για κανένα, γιατί δα να χεις πάντοτε τα χέρια λερωμένα. Του φίλου σου να μη σκεφτείς να βλάψεις τη γυναίκα. 23

Να μπαίνεις με τη μια τιμή, να βγαίνεις με τις δέκα. Να μην εκμεταλλεύεσαι ποτέ σου τη φιλία σαν χρειαστεί να μιμηθείς το Δάμων και Φιντία. Να γίνεις δαχτυλόδειχτος για τις καλές σου πράξεις, για να μπορείς κατάφατσα τον κόσμο να κοιτάξεις. Πότε σου μη σκεφτείς κακό να κάνεις στον εχθρό σου κι όλο τον κόσμο ν αγαπάς όπως τον εαυτό σου. Ούτ ένα κρομμυδόφυλλο παιδί μου να μη κλέψεις κι ούτε μυρμήγκι μη σκεφτείς ποτέ σου να λαθέψεις. Την ατιμία την ψευτιά να μη σκεφτείς ποτέ σου και να σαι πάντοτε σωστός με τις συναλλαγές σου. Αν γιε μου ονειρεύεσαι ανθρώπινα να ζήσεις μακριά από ναρκωτικά, μεθύσια, καταχρήσεις. Κι αν σε πικράνουν στη ζωή οι άνθρωποι να ξέρεις, να συγχωρείς αγόρι μου όσο κι αν υποφέρεις. Άδικος γιε μου μη γενείς ούτε να επιδιώξεις ζητιάνο από το σπίτι σου κακήν κακώς να διώξεις. Σ όλους τους διακονιάρηδες αλλά και στους αρρώστους, απ τη δική σου τη μπουκιά ένα κομμάτι δώσ τους. Κι αν έχεις άσπονδους εχθρούς που σ έχουνε πικράνει, να μη ζητήσεις του Θεού κακό να τους εκάνει. Αν πήρες κάποιο δυνατό χαστούκι από κανένα, γύρνα και τ άλλο μάγουλο να πάρεις άλλο ένα. Τις συμβουλές μου κράτησε παιδί μου στο μυαλό σου, στη σταδιοδρομία σου θα βγούνε σε καλό σου. Αυτές θα σου χαράξουνε δρόμο σωστό να πάρεις και το καράβι της ζωής σωστά να κουμαντάρεις. Κι αν έρθουν δύσκολοι καιροί παιδί μου και πεινάσεις, οι συμβουλές μου θα γενούν ψωμί για να χορτάσεις. Και τήρησα της μάνας μου τα λόγια ένα-ένα, δεν πρόδωσα, δεν σκότωσα, δεν έβλαψα κανένα. Κατέγραψα τα λόγια της στην παιδική μου μνήμη, για να τα κάμω στη ζωή θεμέλιο και προζύμι. Γι αυτό βραδιά παρά βραδιά τη βλέπω στ όνειρό μου σαν τον προστάτη άγγελο να στέκει στο πλευρό μου. Και να μου λέει πάντοτε τράβα και μη φοβάσαι, με τις δικές μου συμβουλές ο κερδισμένος θα σαι». 24

25