NORMAN DAVIES Ι σ τ ο ρ ί α Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ Ε Κ Ο Σ Ε Ι Σ Ν Ε Φ Ε Λ Η Α Θ Η Ν Α 2 0 0 9
Ν Ε Φ Ε Λ Η / Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α ιεύθυνση σειράς: Αντώνης Λιάκος - Έφη Γαζή Τίτλος πρωτοτύπου: Europe: A History Copyright Norman Davies, 1997 Μετάφραση: Πελαγία Μαρκέτου και Ιουλία Πεντάζου Επιµέλεια - διορθώσεις: Χρήστος Γκαβάγιας, Πέλλα ικονηµάκη, Μαρία Καΐρη, Αθηνά Συριάτου Σχεδιασµός εξωφύλλου: ηµήτρης Στεβής Σχεδιασµός βιβλίου και τυπογραφική επιµέλεια: Περικλής ουβίτσας Επεξεργασία χαρτών και διαγραµµάτων: ηµήτρης Στεβής Εκτύπωση βιβλίου: Άγγελος Ελεύθερος Εκτύπωση εξωφύλλου: Άρτυπος ΕΠΕ Βιβλιοδεσία: Γιάννης Μπουντάς και Χρήστος Βασιλειάδης Α Τόµος: ISBN: 978-960-211-896-2 Β Τόµος: ISBN: 978-960-211-897-9 Αρ. έκδοσης: 1344 Για την ελληνική γλώσσα: 2009 Εκδόσεις ΝΕΦΕΛΗ Ασκληπιού 6, Αθήνα 106 80 τηλ.: 210 3639962 fax: 210 3623093 e-mail: info@nnet.gr www.nnet.gr
ΚΕΦΑΛΑΙΟ VIII Lumen Ι Α Φ Ω Τ Ι Σ Μ Ο Σ ΚΑ Ι Α Π Ο Λ Υ Τ Α Ρ Χ Ι Α, π ε ρ. 1 6 5 0-1 7 8 9 Άνεµος αφέλειας έπνεε κατά τον λεγόµενο «αιώνα της λογικής». Εκ των υστέρων, φαίνεται εκπληκτικό το πόσοι πολλοί κορυφαίοι Ευρωπαίοι λόγιοι έδωσαν υπερβάλλουσα βαρύτητα σε µία µόνο ανθρώπινη ιδιότητα, τη λογική, υποτιµώντας όλες τις άλλες. Οποιοσδήποτε µάλιστα θα συµπέραινε ότι τέτοια υπέρµετρη αφέλεια θα οδηγούσε ολοταχώς στην κατάρρευση και όντως, µε µια κατάρρευση, που πήρε τη µορφή των τροµερών χρόνων της Γαλλικής Επανάστασης, βρέθηκε τελικά αντιµέτωπος ο αιώνας της λογικής. Σε προηγούµενες και επόµενες εποχές, οι αρετές του ορθού λόγου απέλαυαν πολύ λιγότερης εκτίµησης. Ο σαιξπηρικός Άµλετ, αντικρίζοντας το φάντασµα του πατέρα του, είχε πει στον δύσπιστο σύντροφό του: «Στους ουρανούς και στη γη, Οράτιε, υπάρχουν πολύ περισσότερα πράγµατα από όσα µπορεί να φανταστεί κανείς µε τη φιλοσοφία σου». Τον δέκατο ένατο αιώνα, επίσης, ο ορθολογισµός θεωρούνταν ξεπερασµένος: ΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ [ ] 2. Ρηχός και εξεζητηµένος λογιοτατισµός, αδικαιολόγητη περιφρόνηση προς την αυθεντία και την παράδοση, κτλ. όρος που χρησιµοποιείται ιδίως για να δηλώσει το πνεύµα και τους στόχους των Γάλλων φιλοσόφων του δέκατου όγδοου αιώνα, 1865. 1 Από την άλλη, όταν αποτιµάται κριτικά η εποχή που ακολούθησε τις θρησκευτικές µεταρρυθµίσεις, δεν πρέπει να λησµονείται εναντίον τίνος πάλευαν οι Ευρωπαίοι επί τόσους αιώνες. Η αρµονική συνεργασία της λογικής µε την πίστη, την οποία ευαγγελίζονταν οι ανθρωπιστές της Αναγέννησης, δεν είχε υπερισχύσει στη µάχη εναντίον του κόσµου των θρησκευτικών δογµάτων, της µαγείας και των δεισιδαιµονιών. Εύκολα γίνεται αντιληπτό ότι, µετά τους θρησκευτικούς πολέµους, φυσιολογικό και απαραίτητο αντίδοτο ήταν να εφαρµοστεί «το γλυκύ φως του Λόγου». Στην πραγµατικότητα, η πληµµυρίδα του ιαφωτισµού, ακό- 1. Shorter Oxford English Dictionary, αναφέρεται στο J. Lively, The Enlightenment, Λονδίνο 1966, σ. ii.
638 ΚΕΦΑΛΑΙΟ VIIΙ: Lumen µα και στο απόγειό της, το πολύ-πολύ να είχε ξεπλύνει επιφανειακά τη διαιωνιζόµενη θρησκοληψία. Ο χαρακτηρισµός «εποχή της απολυταρχίας», που υιοθετείται από την πολιτική ιστορία για την ίδια εποχή, περιβάλλεται επίσης από παρόµοια προβλήµατα. Εύκολα υποβάλλει την ιδέα ότι οι περισσότεροι Ευρωπαίοι ηγεµόνες της εποχής έχαιραν απόλυτης εξουσίας ή τουλάχιστον την επεδίωκαν. Αλίµονο, τίποτα τέτοιο δεν συνέβαινε. Οι Ευρωπαίοι ουδέποτε υπήρξαν οµόφωνα οπαδοί του απολυταρχισµού την εποχή της απολυταρχίας, και σίγουρα όχι περισσότερο απ όσο υπήρξαν όλοι αδιακρίτως υπέρµαχοι του ορθολογισµού. Ο ευρωπαϊκός χάρτης υπέστη ορισµένες ριζικές µεταβολές κατά τον ενάµιση αιώνα που µεσολάβησε ανάµεσα στην ειρηνευτική Συνθήκη της Βεστφαλίας (1648) και στη Γαλλική Επανάσταση (1789). Κάθε πόλεµος της εποχής εκείνης έληξε µε ανταλλαγές εδαφών. Ιδιαίτερα σηµαντικές ανακατατάξεις επέφερε η Συνθήκη της Ουτρέχτης (1713), ενώ ο πρώτος διαµελισµός της Πολωνολιθουανίας (1773) ση- µατοδότησε την έναρξη µιας χιονοστιβάδας. Η ενοποίηση της νησιωτικής Μεγάλης Βρετανίας (1707) επιβεβαίωσε την ανάδυση µιας νέας σηµαντικής πολιτικής οντότητας. Ωστόσο, τα περισσότερα βασικά πολιτικά συγκροτήµατα του χάρτη παρέ- µειναν ουσιαστικώς ανέπαφα. Η γαλλική προέλαση προς τον Ρήνο δεν στέφθηκε παρά µόνο εν µέρει από επιτυχία η Πρωσία αναγκάστηκε να µείνει ικανοποιηµένη µε µέτρια αναλογικώς κέρδη η τελευταία ορµητική οθωµανική πληµµυρίδα αναχαιτίστηκε και εν συνεχεία υποχώρησε. Μόνο η Ρωσία εξακολούθησε να επεκτείνεται αλµατωδώς. Καµιά από τις ασθενείς ευρωπαϊκές δυνάµεις δεν οδηγήθηκε πραγµατικά στον όλεθρο: η Ισπανία, η Αγία Ρωµαϊκή Αυτοκρατορία, η Σουηδία και η Πολωνολιθουανία νοσούσαν, αλλά επιβίωσαν όλες. Υπήρχε µεγαλύτερη ποικιλία πολιτικών συστηµάτων από όση διαφαίνεται στα σχολικά εγχειρίδια (βλ. παράρτ. Ι, 45, σ. 1349). Στην πραγµατικότητα, σε τούτη την «εποχή της απολυταρχίας», τα απολυταρχικά κράτη αποτελούσαν µειονότητα. Πολλά και ποικίλα πολιτικά καθεστώτα ήκµαζαν ανάµεσα στην πλήρως αποκεντρωµένη, συνταγµατική και κοινοβουλευτική Ελβετική Συνοµοσπονδία στο ένα άκρο της κλίµακας, και στα ακραία αυταρχικά καθεστώτα της Ρωσίας, της Οθω- µανικής Αυτοκρατορίας και των παπικών κρατών στο άλλο. Η Βενετία, η Πολωνολιθουανία και οι Ηνωµένες Επαρχίες των Κάτω Χωρών αντιπροσώπευαν τις ευρωπαϊκές δηµοκρατίες οι συνταγµατικές µοναρχίες εκπροσωπήθηκαν κατά καιρούς από την Αγγλία, τη Σκοτία και τη Σουηδία οι απολυταρχικές µοναρχίες από τη Γαλλία, την Ισπανία και την Αυστρία. Η Αγία Ρωµαϊκή Αυτοκρατορία, µε τον εκλεγµένο και συνάµα κληρονοµικό µονάρχη της, βρισκόταν κάπου στο ενδιάµεσο δηµοκρατιών και συνταγµατικών µοναρχιών η Πρωσία, που εφάρµοζε συνταγµατικά στοιχεία στο πλαίσιο µιας αυταρχικής παράδοσης, κατατασσόταν κάπου µεταξύ των συνταγµατικών και των απολυταρχικών καθεστώτων. Ακόµα µεγαλύτερη πολιτική ποικιλοµορφία ανευρίσκεται στα ευρωπαϊκά Kleinstaaterei, τα εκατοντάδες ασήµαντα κράτη τα οποία ο Πιτ ο Νεότερος έµελλε κάποτε να αποκαλέσει απηυδισµένος «σµήνη φλεβοτόµων». Και ακόµα, υπήρχαν µικροσκοπι-
ΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΠΟΛΥΤΑΡΧΙΑ, ΠΕΡ. 1650-1789 639 κές πόλεις-δηµοκρατίες σαν τη Ραγούσα (αλλιώς, Ντουµπρόβνικ) και τη Γένουα ή Γένοβα, µικροσκοπικά πριγκιπάτα όπως η Κουρλάνδη, εκκλησιαστικά κράτη όπως εκείνο της Αβινιόν και παράξενα υβρίδια όπως η Ανδόρρα. Επιπροσθέτως, πολλά ευρωπαϊκά κράτη παρέµεναν χαλαρές συνενώσεις, όπου ο κυβερνών έπρεπε να εφαρµόζει διαφορετικό σύστηµα διακυβέρνησης στο εσωτερικό καθεµιάς από τις επιµέρους επικράτειές τους. Οι βασιλείς της Πρωσίας όφειλαν να συµπεριφέρονται αλλιώς στο Βερολίνο, όπου ήταν υπήκοοι της αυτοκρατορίας, αλλιώς στην Καινιξβέργη, όπου απέλαυαν πλήρους ανεξαρτησίας, και αλλιώς πάλι σε κτήσεις όπως το Μίντεν ή το Νεσατέλ. Οι Αψβούργοι είχαν τη δυνατότητα να ασκούν συµβολική εξουσία στην αυτοκρατορία, να είναι απόλυτοι άρχοντες στην Πράγα ή στη Βιέννη και, µετά το 1713, συνταγµατικοί µονάρχες στις Βρυξέλλες. Οι Βρετανοί βασιλείς µπορούσαν κάλλιστα να είναι συνταγµατικοί µονάρχες στη χώρα τους και δεσποτικοί αυτοκράτορες στις αποικίες. Σηµαντικές διαφοροποιήσεις σηµειώθηκαν επίσης κατά το πέρασµα του χρόνου. Η Αγγλία, για παράδειγµα, στράφηκε απότοµα προς τον κοινοβουλευτισµό επί Κρόµγουελ, κατευθύνθηκε προς τη µοναρχία µετά την Παλινόρθωση των Στιούαρτ και επέστρεψε στην περίβλεπτη κεντρώα στάση της µετά την «αναίµακτη επανάσταση» του 1688-1689. Κατά τα τέλη του δέκατου έβδοµου αιώνα, τόσο η σουηδική όσο και η δανική µοναρχία κατευθύνθηκαν ολοταχώς προς πιο απολυταρχικά καθεστώτα. Στη Σουηδία του δέκατου όγδοου αιώνα, τα κόµµατα των «Πίλων» και των «Σκούφων» όρµησαν ακάθεκτα προς την αντίθετη κατεύθυνση. Η Πολωνολιθουανία, υπό τον Ιωάννη Σοµπιέσκι, που βασίλευσε από το 1674 έως το 1696, εξακολουθούσε να λειτουργεί σύµφωνα µε τους κανόνες της δηµοκρατίας των ευγενών. Μετά το 1717, όµως, µόνο ως ρωσικό προτεκτοράτο ήταν δυνατόν να λειτουργήσει. Στη Ρωσία, οι τσάροι ενεργούσαν ανερυθρίαστα ως απόλυτοι δεσπότες στην Πολωνία, υποδύονταν τους πρωτεργάτες της «χρυσής ελευθερίας». Τα φαινόµενα, καθώς και οι απλουστευτικές κατηγοριοποιήσεις, απατούν. Ο απολυταρχισµός, ιδίως, πρέπει να αντιµετωπίζεται µε περίσκεψη. Βρισκόταν ένα βήµα πίσω από την απόλυτη εξουσία των τσάρων και των σουλτάνων, που δεν αντιµετώπιζαν κανένα θεσµικό εµπόδιο κατά την άσκηση της βούλησής τους. Συνιστούσε, όµως, κάτι περισσότερο από το αυταρχικό πνεύµα που επέτρεψε σε ορισµένους µονάρχες να υιοθετήσουν το πρωσικό παράδειγµα και να χειραγωγήσουν τους θεσµούς µε τους οποίους όφειλαν θεωρητικά να συνεργάζονται. Οι καταβολές της ανάγονταν πρόδηλα στην ύστερη εποχή της φεουδαρχίας, αφενός, τότε που οι µοναρχίες αγωνίζονταν να καταπολεµήσουν τα κατοχυρωµένα προνόµια τόσο των επαρχιών όσο και της αριστοκρατίας, και στον καθολικό κόσµο, αφετέρου, όπου η ρωµαιοκαθολική Εκκλησία διατηρούσε την ασυλία της απέναντι στον άµεσο πολιτικό έλεγχο. Ο απολυταρχισµός δεν ταίριαζε κατά κανόνα ούτε στον προτεσταντικό κόσµο ούτε στον ορθόδοξο. Η Γαλλία, η Ισπανία, η Αυστρία και η Πορτογαλία, σε διαφορετικές στιγµές της ιστορίας τους, µπήκαν στην τροχιά του. Για διάφορους λόγους, αυτό δεν συνέβη στη Βρετανία, στην Πρωσία, στην Πολωνολιθουανία και στη Ρωσία. Πρέπει να τονίσουµε ότι ο απολυταρχισµός αναφέρεται περισσότερο σε ένα ιδεώδες παρά στην έµπρακτη πραγµατικότητα της διακυβέρνησης. Συσχετιζόταν