ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΕΛΠ 41: Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην Ελλάδα ΙΙ: Οι Νεότεροι Χρόνοι Ακ. Έτος: 2007-8 ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 3 ης ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΘΕΜΑ: Η μεσογειακή διατροφική τριάδα: το σιτάρι, το κρασί και το λάδι στις διαβατήριες τελετές και τα έθιμα του κύκλου της ζωής. Α) Να αναπτύξετε τους τρόπους που συνδέονται το σιτάρι, το κρασί και το λάδι με τις διαβατήριες τελετουργίες του γάμου και του θανάτου. Β) Να επισημάνετε τους ειδικούς συμβολισμούς που προσλαμβάνουν στην κάθε περίπτωση. Α. ΕΠΕΞΗΓΗΣΕΙΣ- ΔΙΕΥΚΡΙΝΙΣΕΙΣ 1. Επαναδιατύπωση θέματος- στόχοι Στην παρούσα εργασία θα ασχοληθούμε με τα τρία βασικά είδη της μεσογειακής διατροφής, το σιτάρι, το κρασί και το λάδι που συνιστούσαν τα βασικότερα ίσως διατροφικά είδη για τον άνθρωπο από την αρχαιότητα έως και τη μετάβαση στο σύγχρονο τρόπο ζωής. Ο λαός έχει συνδέσει τις συγκεκριμένες τροφές με πολύ σημαντικές στιγμές της ζωή του, όπως είναι οι διαβατήριες τελετές και διάφορα έθιμα σχετικά με αυτές. Η χρήση αυτών των τριών στοιχείων είχε συμβολική σημασία και έλαβε συγκεκριμένες σημασιοδοτήσεις ανάλογα με τον τρόπο χρήσης και το γεγονός με το οποίο συνδέονταν. Τα παραπάνω στοιχεία πρέπει να ληφθούν υπόψη για την εκπόνηση της τρίτης εργασίας. 2. Λέξεις κλειδιά Διαβατήριες τελετές: αναφέρονται σε μεταβατικούς σταθμούς της ζωής του ανθρώπου, όπως είναι η γέννηση, ο γάμος και ο θάνατος 1. 1 Αικατερινίδη Γ., Αλεξάκη Ε., Γιατράκου Μ. Ε., Θανόπουλου Γ., Σπαθάρη-Μπεγλίτη Ε., Τζάκη Δ.(2002). Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην Ελλάδα 2: Οι Νεότεροι Χρόνοι. Ο Νεότερος Λαϊκός Βίος. Τόμος Α. Πάτρα: ΕΑΠ, σελ. 118. 1
Έθιμα: πρόκειται για τις εκδηλώσεις λαϊκής λατρείας, για πράξεις με ομαδικό ή ατομικό χαρακτήρα, οι οποίες αποβλέπουν στην εκπλήρωση θρησκευτικών καθηκόντων και ανταποκρίνονται σε συνήθειες του τόπου αποδεκτές από όλους. Η τέλεσή τους θεωρείται αυτονόητη ηθική υποχρέωση 2. Γάμος: σηματοδοτεί τη μετάβαση δύο ετερόφυλων ατόμων από μια θέση και κατηγορία, κοινωνική και οικονομική, προς μια άλλη 3. Θάνατος: με το θάνατο κλείνει ο κύκλος ζωής του ανθρώπου. Τα σχετικά έθιμα βοηθούν την ομαλή μετάβαση στο θάνατο, τη θεϊκή συγχώρεση και την προστασία των ζώντων 4. Ειδικοί συμβολισμοί: πρόκειται για τον ιδιαίτερο συμβολικό χαρακτήρα που αποκτούσαν οι τροφές κατά τη χρήση τους σε διάφορα έθιμα και τελετές. Συνήθως λειτουργούσαν γονιμικά, αποτρεπτικά και φυλακτικά. 3. Δομή εργασίας Η εργασία θα αποτελείται από ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΚΥΡΙΟ ΜΕΡΟΣ ΕΠΙΛΟΓΟ, όπως κλασικά γνωρίζουμε. Το κύριο μέρος της εργασίας θα μπορούσε να ακολουθήσει διμερή ή τριμερή διαίρεση. Διμερής διαίρεση: Α) Το σιτάρι, το κρασί και το λάδι στις τελετουργίες του γάμου και του θανάτου Β) Οι ειδικοί συμβολισμοί Τριμερής διαίρεση: Α) Σιτάρι Β) Κρασί Γ) Λάδι Β. ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ α. Εισαγωγή: αναφορά στο θέμα και στα όσα πρόκειται να θίξουμε στο κύριο μέρος της εργασίας μας. Μπορούμε επίσης να αναφερθούμε στην διάρθρωση που θα έχει η εργασία και μια γενική αναφορά στο ρόλο της τροφής στην εθιμολατρευτική τελετουργία. Π.χ. Στην παρούσα εργασία θα μελετηθεί η μεσογειακή τριάδα: το σιτάρι, το κριθάρι και το λάδι μέσα από τη χρήση τους στις διαβατήριες τελετές και πιο συγκριμένα στα έθιμα του γάμου και του θανάτου. Επιπλέον, θα γίνει ειδικότερη αναφορά στους συμβολισμούς που προσλαμβάνουν τα συγκεκριμένα είδη διατροφής κατά τα έθιμα αυτά, καθώς η τροφή είναι προκαθορισμένη για κάθε περίσταση και αποτελεί ψυχική ενίσχυση των εθιμικών πράξεων και δοξασιών. Η παραδοσιακή διατροφη, ως πολιτισμικό αγαθό, είναι συνδεδεμένη με ήθη, έθιμα, αντιλήψεις, πρακτικές της 2 Ο.π., σελ. 148. 3 Ο.π., σελ. 95. 4 Ο. π., σελ. 102-103. 2
καθημερινής ζωής, προλήψεις και δεισιδαιμονίες και η κατανάλωσή της εξυπηρετεί τελετουργικές και εθιμoλατρευτικές σκοπιμότητες. β. Κύριο Μέρος ανάλυση Στην εργασία θα μπορούσατε να αναφερθείτε σε παραδείγματα τελετουργιών και εθίμων που εμφανίζονται σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας. Α) Το σιτάρι, το κρασί και το λάδι στις τελετουργίες του γάμου και του θανάτου Γάμος Τα καλέσματα γίνονταν με κουλούρες και ζαχαράτα παλιότερα, που ως βάση τους είχαν το σιτάρι. Τα γαμήλια ψωμιά ήταν άλλο έθιμο που γινόταν πριν τη στέψη με τη Παρασκευή ψωμιού. Σκοπός των εθίμων του γάμου ήταν η ένωση του νέου ζευγαριού και των οικογενειών τους, η πολυτεκνία και κυρίως η αρρενογονία αλλά και η οικονομική ευμάρεια. Στη διάρκεια της τελετής προσφέρεται κρασί σε κοινό ποτήρι στους νεόνυμφους και στον κουμπάρο. (βιβλίο ΕΑΠ, Α τόμος, σελ. 95-99) Θάνατος Το σιτάρι και το κρασί, ο άρτος και ο οίνος είχαν σημαντική θέση στα ταφικά έθιμα. Τα διαβατήρια ταφικά έθιμα διαιρούνταν σε τρία στάδια, στο καθένα από τα οποία για διάφορούς συμβολικούς λόγους χρησιμοποιούνταν το κρασί και το σιτάρι: Στάδιο αποχωρισμού: το στάδιο αυτό περιλαμβάνει την προετοιμασία του νεκρού, του τάφου και την ταφή. Στον ετοιμοθάνατο προσφερόταν κρασί και άρτος. Στη συνέχεια ο νεκρός σταυρώνεται με κρασί από κάποιον ιερέα στα σημεία που κατά τη βάπτισή του είχε σταυρωθεί με μύρο. Ακολουθεί το πλύσιμο του νεκρού με κρασί και στη συνέχεια κρασί και ψωμί γίνονται «ύψωμα» 5 και προσφέρονται στους πενθούντες. Κατά την εκφορά ακολουθείται επίσης συγκεκριμένο τυπικό με άρτους, κόλλυβα, παξιμάδι, όπου κυρίαρχο στοιχείο είναι το σιτάρι. Η προετοιμασία του τάφου περιλαμβάνει το ράντισμά του με κρασί. Επίσης, μετά την τοποθέτηση του νεκρού στο τάφο, ο ιερέας χύνει με τρόπο συμβολικό κρασί επάνω του. Στάδιο Περιθωριακής ή Μεταβατικής κατάστασης: σε αυτή τη φάση η προσφορά άρτου και οίνου αφορά τη ψυχή του νεκρού και τους πενθούντες. Στο σημείο που 5 Ο. π., σελ.131. 3
πέθανε ο νεκρός τοποθετούν κρασί, πρόσφορο ή τρεις μπουκιές ψωμί και ανάβουν ένα κερί. Αυτό γίνεται γιατί σύμφωνα με τις λαϊκές διοξασίες η ψυχή περιπλανάται για σαράντα μέρες. Τέλος, μετά την κηδεία τοποθετείται στο δωμάτιο όπου ξεψύχησε ο νεκρός ένα ποτήρι με κρασί και πρόσφορο. Κρασί και ψωμί καταναλώνονται κυριολεκτικά από τους πενθούντες και συμβολικά από το νεκρό. Κάτι αντίστοιχο γινόταν και στη μακαρία. Στο πλαίσιο αυτό εντάσσονται και τα μνημόσυνα, όπου σε πολλά μέρη συνηθίζεται να στέλνεται στην εκκλησιά κρασί και πρόσφορο, ενώ το στάρι είναι το βασικό κόλλυβο που προσφέρεται για συγχώρεση του νεκρού. Στάδιο ενσωμάτωσης: αντίστοιχες πρακτικές εμφανίζονται και σε αυτό το στάδιο. Το κρασί εδώ έχει σημαντική θέση, καθώς τα οστά πλένονται με κρασί. Το λάδι είναι το βασικό στοιχείο για το καντήλι που ανάβουν οι συγγενείς του νεκρού, το οποίο μένει άσβεστο στο σπίτι για σαράντα μέρες. (βιβλίο ΕΑΠ, Α τόμος, σελ. 104-105, 131-135 - Τσιμπιρίδου Φ., Το κρασί σε ταφικά έθιμα του παραδοσιακού πολιτισμού της Μακεδονίας και της Θράκης, σ. 281-286) Λάδι Το λάδι πίστευαν από την Αρχαιότητα ότι έχει ευεργετικές ιδιότητες γι αυτό και το χρησιμοποιούσαν αθλητές πριν τους αγώνες. Οι ιδιότητές του αναφέρονται και από τους προφήτες της εκκλησίας. Στην Παλαιά Διαθήκη αναφέρεται η χρήση λαδιού ως πράξη καθαρμού, αλλά και η επάλειψη με λάδι κατά την ανάληψη σημαντικού αξιώματος, η οποία συμβόλιζε τη λήψη θεϊκής ευλογίας. Στην Καινή Διαθήκη οι απόστολοι χρησιμοποιούσαν το λάδι προκειμένου να θεραπεύσουν ασθενείς. Η θεραπεία δεν αφορούσε μόνο το σώμα αλλά προσλάμβανε και συμβολικές προεκτάσεις θεραπεύοντας ακόμη και τη ψυχή και οδηγώντας στη σωτηρία. Ευχέλαιο («ευχή» και «έλαιο»): πρόκειται για το γνωστό Μυστήριο του Ευχελαίου, όπου το λάδι με ειδική ευχή καθαγιάζεται και κατόπιν ακολουθεί η άλειψη των ασθενών. Σήμερα δεν γίνεται αποκλειστικά σε περίπτωση ασθενείας και δεν αποτελεί απλή καθαγιαστική πράξη. Με το Ευχέλαιο ζητάμε από το θεό να θεραπεύσει την όποια ασθένεια της ψυχής μας και μόνο υπό την προϋπόθεση αυτή να δεχτούμε και τη σωματική ίαση 6. Το λάδι είναι το στοιχείο που έχει εξέχουσα θέση κατά το τελετουργικό του Μυστηρίου της Βάπτισης. Ο βαπτιζόμενος αλείφεται με λάδι από τον ιερέα σε συγκεκριμένα σημεία του σώματός του και κατόπιν από τον ανάδοχό του σε όλο το σώμα του. Β) Οι ειδικοί συμβολισμοί 6 Φίλια Γ. Ν., Λάδι: Πηγή Φωτός, Πηγή Χαράς, Καθημερινή, Επτά Ημέρες, 28/3/2004. 4
Οι τελευτές και τα έθιμα του γάμου είχαν επίσης θρησκευτικό, μαγικό και συμβολικό χαρακτήρα. Αποσκοπούσαν στην περιχαράκωση του νέου ζευγαριού από το φθόνο, την κακία και την επιβουλή των ανθρώπων αλλά και από τα κακοποιά πνεύματα. Ακόμη, τα έθιμα λειτουργούν προστατευτικά για το νέο ζευγάρι και συμβολίζουν την εξασφάλιση ευγονίας και οικονομικής ευρωστίας. Το ανάπιασμα του ψωμιού και το ζύμωμα των γαμήλιων ψωμιών γινόταν από αμφιθαλή κορίτσια, πρωτοστέφανα και αρρεγονικά καταξιωμένες γυναίκες για συμβολικούς λόγους και προκειμένου να επιτευχθεί ομοιοπαθητικά η ευτυχία και ευδοκίμηση του ζευγαριού. Το κρασί που πίνουν οι νεόνυμφοι και ο κουμπάρος από κοινό ποτήρι συμβολίζει το σταθερό δεσμό, την απόκτηση κοινής δύναμης και καλής ζωής. (βιβλίο ΕΑΠ, Α τόμος, σελ. 95-99) Ο συμβολικός ρόλος του άρτου και του οίνου στα ταφικά έθιμα δικαιολογούνταν από τη χριστιανική πίστη για τη μετά θάνατο ζωή άλλα και από τις προχριστιανικές δοξασίες για τον Κάτω Κόσμο (ΕΑΠ σελ. 131) Το σώμα, ως ύλη και ο κύκλος ζωής των ανθρώπων συμβολικά ταυτίζονταν. Το σιτάρι σε αντιστοιχία με τον άνθρωπο σπέρνεται, γεννιέται, ανασταίνεται (μεγαλώνει), γονιμοποιείται, καρπίζει και πεθαίνει, επίσης λειτουργεί ως άλλη μάνα για τον άνθρωπο, καθώς είναι ο κατεξοχήν τροφός σε συγκεκριμένες πολιτισμικές και οικονομικές συνθήκες 7. Σε κάθε στάδιο κατά τις διαβατήριες τελετές του θανάτου το σιτάρι και το κρασί λειτουργούσαν με ξεχωριστό συμβολικό τρόπο: Στάδιο αποχωρισμού: σε αυτό το στάδιο το κρασί έχει καθαρτήριο συμβολισμό, η οποία εκδηλώνεται κατά την προετοιμασία του νεκρού, κατά την εκφορά του και κατά την προετοιμασία του τάφου. Στάδιο Περιθωριακής ή Μεταβατικής κατάστασης: το κρασί και το ψωμί που τοποθετούνταν στο σημείο που ξεψύχησε ο νεκρός συμβολίζει και αντικατοπτρίζει τη δοξασία ότι η ψυχή επιστρέφει για το διάστημα σαράντα ημερών γιατί πεινά και διψά. Ο άρτος και το κρασί είναι τα διαμεσολαβητικά στοιχεία ανάμεσα στους ζωντανούς και τους νεκρούς. Στάδιο ενσωμάτωσης: το κρασί λειτουργεί σαν καθαρτήριο στοιχείο. Πρόκειται για την τελευταία φάση εξαγνισμού με κρασί. Τα ταφικά έθιμα σκοπό έχουν να βοηθούν τη μετάβαση της ψυχής του νεκρού από τη ζωή στο θάνατο, να εξασφαλίσουν τη θεϊκή συγχώρεση των ανθρώπινων αμαρτιών με τα μνημόσυνα και την ελεημοσύνη, να προστατεύσουν τους ζώντες από την εκδικητικότητα του νεκρού και να πετύχουν οικογενειακή και κοινωνική προστασία. Τα κόλλυβα συνδέονται με τη συνήθεια της πανσπερμίας, που ήταν γνωστή από την Αρχαιότητα, με σημασία γονιμική και αναγεννητική. 7 Ψυχογιού Ε., Μοιρολοΐστρες, νεκροί και σιτάρι: αντιλήψεις για τη μεταθανάτια ζωή στις επιμνημόσυνες τελετουργίες, στο Φώτης Τερζάκης (επιμ.) Θάνατος και εσχατολογικά οράματα. Θρησκειοϊστορικές προοπτικές, Αθήνα, εκδ. Αρχέτυπο, 2003, σ. 2. 5
Η άμπελος στα Ευαγγέλια αποτελεί σύμβολο κίνησης, ζωής, χαράς. Ακόμη, συμβολίζει τον ίδιο το Χριστό. Ίσως ο ύψιστος συμβολισμός που αποκτούν ο άρτος και ο οίνος να αναφέρεται στο Χριστό. Ο άρτος συμβολίζει το σώμα και ο οίνος το αίμα του Θεανθρώπου. Ο άρτος αποτελεί το σύμβολο του καλού ενώ ο οίνος έχει καθαρτήρια και εξαγνιστική δύναμη. Ο σεβασμός στην ιερότητα του ψωμιού δικαιολογεί τις ειδικές τελετουργίες που ακολουθούνταν για το προζύμι, το οποίο «πιανόταν» την ημέρα του Σταυρού (14 Σεπτεμβρίου). Η διακόσμηση του άρτου με ξηρούς καρπούς και η ποικιλία μυρωδικών, που προσθέτονταν σε αυτό, είχαν επίσης συμβολικές αποχρώσεις. (βιβλίο ΕΑΠ, Α τόμος, σελ. 104-105, 124-135, 102-103 - Τσιμπιρίδου Φ., Το κρασί σε ταφικά έθιμα του παραδοσιακού πολιτισμού της Μακεδονίας και της Θράκης, σ. 281-286) Συμβολισμοί για το λάδι: γ. Επίλογος: Το κλαδί ελιάς στην Παλαιά Διαθήκη συμβολίζει τη συμφιλίωση του ανθρώπου με το Θεό. Η άλειψη με το λάδι κατά το Μυστήριο της βάπτισης έχει συμβολικό χαρακτήρα. Συμβολίζει τον αγώνα που ξεκινά ο βαπτιζόμενος μετά τη βάπτιση αλλά και την ένωσή του με το Θεό. Ακόμη, το λάδι όντας φυσική πηγή φωτός μετατρέπεται ταυτόχρονα και σε πηγή χαράς. Το λάδι συνιστά πηγή ευεγερτημάτων και ευτυχίας για τον άνθρωπο σύμφωνα με τη χριστιανική διδασκαλία. (Φίλια Γ. Ν., Λάδι: Πηγή Φωτός, Πηγή Χαράς) Περιληπτική αναφορά σε σημαντικά στοιχεία της εργασίας- σύνοψη Συμπεράσματα: έγινε εμφανής στη σύντομη εργασία που προηγήθηκε η σημασία των τριών μεσογειακών διατροφικών ειδών σε στιγμές σταθμούς για τη ζωή του ανθρώπου, όπως το γάμο, τη γέννηση και το θάνατο. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 6
Αικατερινίδη Γ., Αλεξάκη Ε., Γιατράκου Μ. Ε., Θανόπουλου Γ., Σπαθάρη- Μπεγλίτη Ε., Τζάκη Δ.(2002). Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην Ελλάδα 2: Οι Νεότεροι Χρόνοι. Ο Νεότερος Λαϊκός Βίος. Τόμος Α. Πάτρα: ΕΑΠ. Τσιμπιρίδου Φ., Το κρασί σε ταφικά έθιμα του παραδοσιακού πολιτισμού της Μακεδονίας και της Θράκης, Ε Τριήμερο Εργασίας, Νάουσα 17-19 Σεπτεμβρίου 1993, Αθήνα, εκδ. ΠΤΙ ΕΤΒΑ, 1998, σ. 280-293. Ψυχογιού Ε., Μοιρολοΐστρες, νεκροί και σιτάρι: αντιλήψεις για τη μεταθανάτια ζωή στις επιμνημόσυνες τελετουργίες, στο Φώτης Τερζάκης (επιμ.) Θάνατος και εσχατολογικά οράματα. Θρησκειοϊστορικές προοπτικές, Αθήνα, εκδ. Αρχέτυπο, 2003, σ. 364-403. Φίλια Γ. Ν., Λάδι: Πηγή Φωτός, Πηγή Χαράς, Καθημερινή, Επτά Ημέρες, 28/3/2004. 7