ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ' ΑΥΚΕΙΟΥ (27 /5/2004) Α'. ΚΕΙΜΕΝΟ Ὀδυσσέας Ἐλύτης (1911-1996) Μικρή Πράσινη Θάλασσα Μικρή πράσινη θάλασσα δεκατριῶ χρονῶ Πού θά 'θελα νά σέ υἱοθετήσω Νά σέ στείλω σχολεῖο στήν Ἰωνία Νά µάθεις µανταρίνι καί ἄψινθο 5 Μικρή πράσινη θάλασσα δεκατριῶ χρονῶ Στό πυργάκι τοῦ φάρου τό καταµεσήµερο Νά γυρίσεις τόν ἥλιο καί ν' ἀκούσεις Πῶς ἡ µοίρα ξεγίνεται καί πῶς Ἀπό λόφο σέ λόφο συνεννοοῦνται 10 Ἀκόµα οἱ µακρινοί µας συγγενεῖς Πού κρατοῦν τόν ἀέρα σάν ἀγάλµατα Μικρή πράσινη θάλασσα δεκατριῶ χρονῶ Μέ τόν ἄσπρο γιακά καί τήν κορδέλα Νά µπεῖς άπ' τό παράθυρο στή Σµύρνη 15 Νά µοῦ ἀντιγράψεις τίς άντιφεγγιές στήν ὀροφή Ἀπό τά Κυριελέησον καί τά όξα Σοι Καί µέ λίγο Βοριά λίγο Λεβάντε Κύµα τό κύµα νά γυρίσεις πίσω Μικρή πράσινη θάλασσα δεκατριῶ χρονῶ 20 Γιά νά σέ κοιµηθῶ παράνοµα Καί νά βρίσκω βαθιά στήν ἀγκαλιά σου Κοµµάτια πέτρες τά λόγια τῶν Θεῶν Κοµµάτια πέτρες τ' ἀποσπάσµατα τοῦ Ἡράκλειτου. (Το Φωτόδεντρο καί η εκάτη Τετάρτη Ὀµορφιά, Ίκαρος, 1971,) Β'. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Κάποια από τα χαρακτηριστικά της ποίησης του Οδ. Ελύτη είναι: η ποιητική προσέγγιση του κόσµου µε τις αισθήσεις, η αναφορά στην ιστορική ελληνική παράδοση, η αναφορά στη θρησκεία, η σχέση µε την ελληνική φύση, το µυστήριο του φωτός.
Να γράψετε ένα (1) παράδειγµα µέσα από το ποίηµα για καθένα από τα παραπάνω χαρακτηριστικά. Μονάδες 15 1. Παραδείγµατα: Ποιητική προσέγγιση του κόσµου µε τις αισθήσεις: Στ. 7 «ν ακούσεις», όπου ο ποιητής προτρέπει την Κόρη να αφήσει τις αισθήσεις της ανοιχτές για να ακούσει διηγήσεις για το «πώς η µοίρα ξεγίνεται», πώς εξελίσσεται δηλαδή η ελληνική ιστορία. Στ. 11 «κρατούν»: το ρήµα «κρατούν» µαρτυρεί επίσης την προσπάθεια της Κόρης να συλλάβει τον ελληνικό πολιτισµό µε τις αισθήσεις της. Αναφορά στην ιστορική ελληνική παράδοση: Στ. 3 «Ιωνία»: η επιθυµία του ποιητή είναι να ξεκινήσει η Κόρη τη µαθητεία της στην Ιωνία, την κοιτίδα του αρχαίου ελληνικού πολιτισµού, που συνδέεται µε τη γέννηση πολλών λογοτεχνικών ειδών στην αρχαιότητα. Στ. 14 «Σµύρνη»: στη Σµύρνη, µια πόλη σταθµό της σύγχρονης ιστορίας, η Κόρη θα µυηθεί στη νεότερη ελληνική παράδοση. Αναφορά στη θρησκεία: στ. 15 16: η αναφορά στην Ορθοδοξία διενεργείται µέσω δύο γνωστών φράσεων της βυζαντινής υµνολογίας («τα Κυριελέησον και τα όξα Σοι»). Ελληνική φύση: Στ. 17 18: αναφορά ειδικότερα στα ελληνικά θαλασσινά τοπία («Βοριά», «Λεβάντε», «κύµα το κύµα»), που έχουν ιδιαίτερη σηµασία για τον Ελύτη. Το µυστήριο του φωτός: Στ. 6 7: οδηγώντας την Κόρη στο να γνωρίσει τα θεµελιακά στοιχεία της ζωής, την καλεί να γνωρίσει και τη µεταφυσική διάσταση του ήλιου. Το µυστήριο του φωτός είναι εξάλλου από τα κεντρικά µοτίβα του Ελύτη. 2. Εξετάζοντας την ποιητική γραφή του Οδ. Ελύτη στη «Μικρή Πράσινη Θάλασσα», να εντοπίσετε και να γράψετε τέσσερα (4) υπερρεαλιστικά στοιχεία που υπάρχουν στο ποίηµα και ένα αντίστοιχο παράδειγµα µέσα από το κείµενο για το καθένα από αυτά. Μονάδες 20 2. Υπερρεαλιστικά στοιχεία
Ο Ελύτης είναι από τους πρώτους Έλληνες λογοτέχνες που ασπάστηκαν τον υπερρεαλισµό. Στη «Μικρή Πράσινη Θάλασσα» παρατηρούνται πολυάριθµα γνωρίσµατα που προσιδιάζουν σ αυτό το λογοτεχνικό ρεύµα. Συγκεκριµένα: α) Οι εικόνες µε κάποια ασάφεια στο περίγραµµά τους ανήκουν στα βασικά υλικά της ποίησης του Ελύτη. Χαρακτηριστική είναι εδώ η δυσνόητη οπτική εικόνα του στ. 15 «να µου αντιγράψεις τις αντιφεγγιές στην οροφή» (πρόκειται για την αντανάκλαση των ηλιακών ακτίνων σε κάποιο δοχείο νερού που βρίσκεται στο πάτωµα). β) Μορφικά: οι στίχοι είναι ελεύθεροι και ανοµοιοκατάληκτοι, ενώ παρατηρείται και απουσία στίξης (σε όλο το ποίηµα). γ) Γλωσσικά: χρήση εντυπωσιακών λέξεων, π. χ. στ. 4 «άψινθο». δ) οµικά: η χαλαρή λογική αλληλουχία και δοµή που χαρακτηρίζει το ποίηµα. Η συνοχή του ποιήµατος εξασφαλίζεται µε την τετραπλή επανάληψη του στίχου τίτλου (στ. 1, 5, 12, 19) που στηρίζει την ποιητική σύνθεση και σηµατοδοτεί κάθε φορά την έναρξη µιας νέας θεµατικής ενότητας. 3. «Τα χαρακτηριστικά που έχουν οι Κόρες είναι όµοια µε του ποιητικού έργου του Ελύτη* η οµορφιά, η δροσιά και η αθωότητα, που πηγάζουν από τη νιότη τους, ο έρωτας που δωρίζουν, οι θαυµάσιες µε τη σηµασία του θαύµατος και µαγικές δυνάµεις που έχουν και που ασκούν ευεργετικά για όσους είναι έτοιµοι να τις δεχτούν, κυρίως για τον ποιητή». (Στέφανος ιαλησµάς, «Η Ποίηση και ο ποιητής στον Ελύτη», Π.Ε.Φ., Σεµινάριο 23, Οδυσσέας Ελύτης, Αθήνα 1997, σελ. 83). Να δείξετε τεκµηριωµένα µε αναφορά στο ποίηµα ότι τα παραπάνω χαρακτηριστικά είναι αντιπροσωπευτικά και για την Κόρη/Ποίηση στη «Μικρή Πράσινη Θάλασσα». Μονάδες 20 3. Τα παραπάνω χαρακτηριστικά πράγµατι συνάδουν και µε τη µορφή της Κόρης Ποίησης στο συγκεκριµένο ποίηµα. Η «Μικρή Πράσινη Θάλασσα» είναι ένα κορίτσι, η Κόρη όπως έχει συχνά χαρακτηριστεί, στο πρόσωπο του οποίου ο ποιητής δίνει µορφή στην ποιητική τέχνη. Η ευρηµατική αυτή προσωποποίηση µεταφέρει στην ποίηση το χρώµα και τη δροσιά της ελληνικής θάλασσας, που βρίσκεται στο επίκεντρο του κόσµου του Ελύτη. Όσον αφορά την αθωότητα, αυτή φαίνεται από την
ηλικία της Κόρης ποίησης: «δεκατριώ χρονώ» (στ. 1, 5, 12, 19). Η Κόρη έχει µόλις µπει στην εφηβεία, είναι αγνή και µε περιορισµένες εµπειρίες. Ο ποιητής είναι εκείνος που θα τη διαµορφώσει πνευµατικά και θα διαπλάσει το χαρακτήρα της. Αφού η Κόρη έχει προσλάβει όλα τα στοιχεία του ελληνικού πολιτισµού, της ελληνικής φύσης και της Ορθοδοξίας, είναι η σειρά του ποιητή να γίνει µαθητής σ αυτήν. Στη διαδικασία της µύησης ερωτικής ένωσης (στ. 20), ο ποιητής έρχεται σε επαφή µε τα στοιχεία του ελληνικού πολιτισµού, όπως τα βρίσκει συσσωρευµένα στην Κόρη. Πρόκειται για τα «κοµµάτια πέτρες», δηλαδή τα λείψανα του αρχαιότερου πολιτισµού, «τα λόγια των Θεών», δηλαδή την έµπνευση και την ποίηση και «τ αποσπάσµατα του Ηράκλειτου», δηλαδή τη γνώση και τη φιλοσοφική σκέψη. Μ αυτήν την ερωτική ένωση µε την Κόρη Ποίηση ο ποιητής παίρνει όλα τα στοιχεία που αυτή αποθησαύρισε στην πορεία της ολοκλήρωσής της και τα µετουσιώνει σε ποιητικό λόγο. 4. Να σχολιάσετε σε δύο παραγράφους (130-150 λέξεις) το περιεχόµενο των στίχων 12-18 («Μικρή πράσινη θάλασσα... να γυρίσεις πίσω»). Μονάδες 25 4. Στους στίχους 12 18 συντελείται η γνωριµία της Κόρης µε την πρόσφατη ελληνική ιστορία, την Ορθοδοξία και την ελληνική φύση. Η νοσταλγική εικόνα της Κόρης «µε τον άσπρο γιακά και την κορδέλα» παραπέµπει στην αθωότητά της και σε παραστάσεις από την παιδική ηλικία του ποιητή. Η Κόρη οδηγείται στη Σµύρνη «απ το παράθυρο», δηλαδή ανεπίσηµα και κρυφά, καθώς η πόλη δεν είναι πλέον ελληνική. Εντούτοις, ο ελληνικός πολιτισµός εξακολουθεί να επιβιώνει εκεί ως µνήµη και ως αίσθηση ζωής, γι αυτό και στη Σµύρνη η Κόρη θα γνωρίσει τη σύγχρονη ιστορία και τη νεότερη ελληνική παράδοση. Μετά την εθνική παράδοση, σειρά έχει η µύηση της Κόρης στην Ορθοδοξία. Με µια υπερρεαλιστική εικόνα (στ. 15) και δύο ευρύτερα γνωστές λατρευτικές φράσεις (στ. 16) αισθητοποιείται η βυζαντινή υµνολογική παράδοση. Τελευταία ακολουθεί η επαφή της µε την ελληνική φύση. Στους στίχους 17 18 η ελληνική φύση περιορίζεται µόνο σε θαλασσινά στοιχεία (αναφορά των κυµάτων και δύο ανέµων), καθώς η θάλασσα αποτελεί για τον Ελύτη σταθερή πηγή έµπνευσης και κυρίαρχο µοτίβο στο έργο του.
5. Να συγκρίνετε τη «Μικρή Πράσινη Θάλασσα» του Οδ. Ελύτη µε το παρακάτω απόσπασµα από την «Κυρά των Αµπελιών» του Γ. Ρίτσου ως προς το περιεχόµενο παρουσιάζοντας τα κοινά τους στοιχεία. Μονάδες 20 Γιάννης Ρίτσος, «Ἡ Κυρά τῶν Ἀµπελιῶν» (απόσπασµα). XI «Κυρά, Κυρά, θαλασσινὴ καὶ στεριανὴ µὲ τὰ λουλουδιασµένα µάγουλα σφίγγοντας µὲς στὸ µποῦστο σου τὴν κάψα τοῦ Ἁλωνάρη πότε κρατώντας στὴν ποδιά σου ἕνα καράβι-µικροκάραβο πότε σὰν Παναγιὰ Αἰγιοπελαγίτισσα ντυµένη µ' ἕνα δίχτυ νὰ κουβαλᾶς τὸ σούρπωµα στὴν κεφαλή σου τὸ πανέρι µὲ τὰ ψάρια πότε ντυµένη µ' ἀµπελόφυλλα, κυνηγηµένη ἀπ' τοῦ ἥλιου τὶς χρυσόµυγες πάνου στ' ἁλώνια ἀνάβοντας τὸ φίληµα στὰ λουλουδάκια τῆς µηλιᾶς µπατσίζοντας τὶς λυγαριές µὲ τὸν ἀγέρα τῆς τρεχάλας σου. Μηλὶ βάϊ-βάϊ µηλὶ - µηλίτσα τῆς ἀνηφοριᾶς πῶς σοῦ τριανταφυλλίσανε τὰ µῆλα τῆς ἀγάπης;» (Γιάννης Ρίτσος, «Ἡ Κυρά τῶν Ἀµπελιῶν», εκδ. Κέδρος, Αθήνα 1979) 5. Και στα δύο ποιήµατα υπάρχει προσφώνηση σε β ενικό πρόσωπο σε µία γυναικεία θαλασσινή µορφή, η ηλικία της οποίας µαρτυρεί τη νεότητα, την οµορφιά και την αθωότητά της: Ελύτης: Μικρή Πράσινη Θάλασσα δεκατριώ χρονώ Ρίτσος: Κυρά, Κυρά, θαλασσινή και στεριανή µε τα λουλουδιασµένα µάγουλα Κοινή είναι επίσης η αναφορά στην Ορθοδοξία: Ελύτης: Από τα Κυριελέησον και τα όξα Σοι / Ρίτσος: Παναγιά Αιγιοπελαγίτισσα Η συνείδηση και των δύο ποιητών είναι βαθιά διαποτισµένη από τον ελληνικό ήλιο και τη θάλασσα: Ελύτης: Στο πυργάκι του φάρου το καταµεσήµερο / να γυρίσεις τον ήλιο και ν ακούσεις / Ρίτσος: κυνηγηµένη απ του ήλιου τις χρυσόµυγες Eλύτης: Και µε λίγο Βοριά λίγο Λεβάντε / κύµα το κύµα να γυρίσεις πίσω
Ρίτσος: Κυρά θαλασσινή, καράβι µικροκάραβο, Αιγιοπελαγίτισσα Και στα δύο ποιήµατα υπάρχουν εικόνες από την ελληνική φύση αντιληπτές µε την όραση, την όσφρηση ή και τη γεύση: Ελύτης: µανταρίνι και άψινθο Ρίτσος: αµπελόφυλλα, λουλουδάκια της µηλιάς, λυγαριές Ερωτικό στοιχείο: Ελύτης: Για να σε κοιµηθώ παράνοµα Ρίτσος: σφίγγοντας στο µπούστο σου την κάψα του Αλωνάρη ΤΕΛΟΣ 4ΗΣ ΣΕΛΙ ΑΣ