ΕΟΡΤΑΖΟΥΜΕ ἐφέτος (2005) τὴν 552α ἐπέτειο τῆς Ἁλώσεως

29η Μαΐου 1453 Η Αλωσις τῆς Βασιλίδος τῶν Πόλεων* Τοῦ Δρος Κωνσταντίνου Β. Χιώλου, Προέδρου Εθνικῆς Ενώσεως Βορείων Ελλήνων ΕΟΡΤΑΖΟΥΜΕ ἐφέτος (2005) τὴν 552α ἐπέτειο τῆς Ἁλώσεως τῆς Κωνσταντινουπόλεως καὶ τῆς ἡρωικῆς πτώσεως τοῦ Βυζαντίου, ὡς καὶ τῆς θυσίας τοῦ θρυλικοῦ Αὐτοκράτορος καὶ Εθνομάρτυρος Κωνσταντίνου Παλαιολόγου τοῦ ΙΑʹ τοῦ νεωτέρου αὐτοῦ Κόδρου καὶ Λεωνίδα καὶ τῶν σὺν αὐτῷ ἡρωικῶς ἀγωνισαμένων καὶ εὐκλεῶς πεσόντων γιὰ τὴν ἄμυνα τῆς Βασιλίδος τῶν πόλεων. Η Βυζαντινὴ Αὐτοκρατορία (τῆς ὁποίας ἡ Ιστορία ἀρχίζει ἀπὸ τὸ ἔτος 330 μ.χ. ποὺ ὁ Μέγας Κωνσταντῖνος ἔκτισε ἐπὶ τῆς θέσεως τοῦ ἀρχαίου Βυζαντίου τὴν Κωνσταντινούπολη), καθ ὅλη τὴ διάρκεια τῆς ὑπερχιλιετοῦς ὑπάρξεώς της, διεξήγαγε ἀγῶνες αὐτοσυντηρήσεως καὶ πολλάκις ἔσωσε τὴν Εὐρώπη ἀπὸ μεγάλες καταστροφές, ἀνέπτυξε δὲ παραλλήλως μέγα πολιτισμό, τὸν σπουδαιότερο πολιτισμὸ τοῦ Μεσαίωνος. Καθ ὅλη αὐτὴ τὴ διάρκεια, ὑπεράνω τῆς πολιτικῆς καὶ τῆς διοικητικῆς κυριαρχίας τῆς Κωνσταντινουπόλεως, ἐστέκετο ἡ θρησκευτικὴ αὐτῆς κυριαρχία. Η Κωνσταντινούπολις ἦταν τὸ κατ ἐξοχὴν κέντρο τῆς Χριστιανοσύνης. Ἀπὸ τῆς ἱδρύσεώς της μέχρι τῆς καταστροφῆς της ἀπὸ τοὺς Τούρκους (330-1453), εἴκοσι φορὲς τουλάχιστον, τὴν ἐπολιόρκη- 1

σαν οἱ Πέρσες, οἱ Αραβες, οἱ Ρῶσοι, οἱ Βούλγαροι καὶ ἄλλοι βάρβαροι. Η Κωνσταντινούπολις πολλάκις ἐκινδύνευσε, ἀλλὰ διασώθηκε χάρις στὴν ἀνδρεία τοῦ στρατοῦ καὶ τῶν κατοίκων, τὴν ὁποία ἐνίσχυε ἡ βαθειὰ πίστη. Ιδίως οἱ πολεμιστὲς τοῦ Ισλὰμ οἱ Αραβες καὶ ἔπειτα οἱ Τοῦρκοι πολλὲς φορὲς ἀγωνίσθηκαν νὰ κυριεύσουν τὴν πρωτεύουσα τῶν χριστιανῶν. Γενικὴ ἄποψις τῆς τουρκοκρατουμένης Κωνσταντινουπόλεως σὲ ἰταλικὴ ἔγχρωμη λιθογραφία τοῦ ΙϚʹ αἰ. Οἱ κάτοικοι καὶ οἱ ὑπερασπιστές, ὅμως, τῆς Κωνσταντινουπόλεως κράτησαν τὸ μέγα ὅραμα τῆς Ελευθερίας, διότι γνώριζαν ὅτι τὸ Βυζάντιο ἦταν ὁ προμαχώνας τοῦ κόσμου, ἀφοῦ εἶχαν διδαχθῆ ἐξ ἁπαλῶν ὀνύχων ὅτι ἐπὶ 1.100 χρόνια στὰ τείχη τῆς πόλεως συντρίβονταν τὰ ἀλλεπάλληλα κύματα τῶν βαρβαρικῶν Φυλῶν τῆς Ἀσίας καὶ τῆς Εὐρώπης, διότι πίστευαν ὅτι ἡ «αἰχμαλωσία πολέμου» ὅπως τὴν ὠνόμασε ὁ Διδάσκαλος τοῦ Γένους Ἀδαμάντιος Κοραῆς θὰ μετατραπῆ σὲ δύναμη, σὲ ἡρωισμό, σὲ ἀσυγκράτητο πάθος γιὰ τὴν Ελευθερία καὶ ἔξαρση τοῦ ἀνὰ τὴν ὑφήλιο φιλελληνισμοῦ, διότι, τέλος, ἄκουσαν ἀκόμη καὶ τὴν ὅλως τελευταία στιγμὴ τοῦ «ἑάλω ἡ Πόλις» τὸν θρησκευτικό τους Ηγέτη καὶ Εθνάρχη νὰ ὑπογράφη ἐπὶ τοῦ ἄμβωνος τῆς Ἁγίας Σοφίας ἕνα νέο συμβόλαιο Ἀγῶνος, ποὺ θὰ στήριζε τὰ θεμέλια τοῦ Γένους ἐπάνω στὴν πνευματική του ἀντίσταση καὶ ἐπάνω στὴν πίστη του στὴν Παναγία καὶ στὴν Θεία Πρόνοια, ποὺ θὰ τὸ προετοίμαζαν γιὰ τὴν Μεγάλη Παλιγγενεσία τοῦ 1821. Κυματοθραύστης τῶν βαρβάρων ΟΠΩΣ ὁ ἀρχαῖος Ελληνισμός, ἔτσι καὶ ὁ Βυζαντινὸς Ελληνισμός, ἀγωνίσθηκε ἐπιμόνως καὶ ἐπιτυχῶς κατὰ τῶν Ἀσιατῶν ποὺ ἀπειλοῦσαν τὴν Εὐρώπη, ἔθραυσε πρὸ τῆς Κωνσταντινουπόλεως τὴν δύναμη τῶν Ἀράβων καὶ ἐμπόδισε τὴν εἴσοδό τους στὴν Εὐρώπη, ἀνέστειλε τὴν ὁρμὴ τῶν Τούρκων καὶ ἔδωσε τὸν 2

καιρὸ στὴν ἀναγεννώμενη Εὐρώπη νὰ παρασκευασθῆ γιὰ νὰ ἀντικρούση τοὺς βαρβάρους Ἀσιᾶτες πρὸ τῶν τειχῶν τῆς Βιέννης. Τὸ Βυζαντινὸ Ελληνικὸ Κράτος, ὑπῆρξε ὁ πρόμαχος τοῦ Χριστιανισμοῦ καὶ τοῦ Πολιτισμοῦ στὴν Ἀνατολὴ ἐναντίον τῶν ἀπίστων καὶ τῆς βαρβαρότητος. Ως βιβλιοθηκάριος τῆς Εὐρώπης, τὸ Βυζάντιο Ελληνικὸ Κράτος διαφύλαξε τοὺς πνευματικοὺς θησαυροὺς τῆς ἀρχαιότητος, χρησιμοποίησε αὐτοὺς κατὰ δύναμη καὶ διὰ τῶν Ελλήνων λογίων, οἱ ὁποῖοι κατέφυγαν στὴν Εὐρώπη, τοὺς ἔθεσε στὴν διάθεση τῶν Εὐρωπαίων καὶ προεκάλεσε τὴν πνευματική της ἀναγέννηση. Τὴν πρώτη ἐξωτερικὴ ἀπειλὴ ἐγνώρισε ἡ Πόλη τὸ 378 ἀπὸ τοὺς Γότθους, οἱ ὁποῖοι ἀφοῦ ἐφόνευσαν τὸν Αὐτοκράτορα Οὐάλεντα, ἔφθασαν μέχρι τῶν τειχῶν της. Ἀλλ ὁ λαὸς τῶν περιχώρων καὶ τῆς Κωνσταντινουπόλεως, ἀπέκρουσε ἐπιτυχῶς τὴν ἀπειλή. Εφεξῆς καὶ μέχρι τῆς πτώσεώς της ἡ Κωνσταντινούπολη ἐγνώρισε ἀλλεπάλληλους κινδύνους ἀπὸ τοὺς ποικιλώνυμους λαοὺς ποὺ περιέβαλλαν τὴν Αὐτοκρατορία καὶ πολλὲς φορὲς κατώρθωσαν νὰ εἰσδύσουν μέσα εἰς αὐτήν. Ετσι, τὸ 626 ἐπὶ Ηρακλείου, ὁ βασιλεὺς τῶν Περσῶν ἔχων σύμμαχο καὶ τὸν βασιλέα τῶν Ἀβάρων, ἐπολιόρκησε στενῶς τὴν Πόλη καὶ μὲ ἀποστολὴ πρεσβευτῶν, ἀπήτησε μετὰ θρασύτητος τὴν παράδοση αὐτῆς. Ἀλλ ὁ λαὸς μὲ ἐπικεφαλῆς τὸν Πατριάρχη Σέργιο (καθότι ὁ Ηράκλειος πολεμοῦσε στὰ βάθη τῆς Ἀσίας ἐναντίον ἄλλων Περσικῶν στρατευμάτων), ἀπέκρουσε νικηφόρως τοὺς ἐπιδρομεῖς. Τότε ἐψάλη γιὰ πρώτη φορὰ τὸ Ἀπολυτίκιο «Τῇ Υπερμάχω στρατηγῷ τὰ νικητήρια», στὸ Ναὸ τῆς Παναγίας τῶν Βλαχερνῶν. Υστερα ἀπὸ λίγο, νέος ἐχθρὸς ἐμφανίσθηκε πρὸ τῶν πυλῶν τῆς Πόλεως, οἱ Αραβες. Αὐτοὶ ἔχοντες ἐπικεφαλῆς τὸν Μοαβία, ἐπολιόρκησαν ἐπὶ 7 ἔτη, ἤτοι ἀπὸ τοῦ ἔτους 672 μέχρι τοῦ ἔτους 679, τὴν Πόλη μὲ ἀκατάβλητη ἐπιμονὴ διὰ ξηρᾶς καὶ διὰ θαλάσσης. Ἀλλὰ τίποτε τελικῶς δὲν ἐπέτυχαν. Η γενναιότητα τῶν κατοίκων καὶ ἡ χρήση τοῦ ὑγροῦ πυρός, τὸ ὁποῖο ἔκαιγε καὶ μέσα στὸ νερὸ καὶ εἶχε ἐφευρεθεῖ ἀπὸ Ελληνα μηχανικό, ἐκ Συρίας, ἔκαμψε τὴν ἐπιμονὴ τῶν πολιορκητῶν, οἱ ὅποιοι ἀπῆλθαν ἄπρακτοι καὶ ἐξαντλημένοι, γιὰ νὰ ἐπανέλθουν τὸ 717. Η νέα 3

πολιορκία τῶν Ἀράβων εἶχε χειρότερη τύχη, διότι αὐτοὶ ἔφυγαν μὲ ἀπώλειες 2.000 πλοίων καὶ 500.000 ἀνδρῶν. Τὸ 860 ἐμφανίσθηκαν πρὸ τῶν τειχῶν τῆς Κωνσταντινουπόλεως νέοι ἐχθροί, οἱ Ρῶς (Ρῶσοι) μὲ 250 μονόξυλα (τὰ ὁποῖα ἦσαν μικρὰ πλοιάρια, κατασκευασμένα ἀπὸ ἕνα μόνον κορμὸ δένδρου). Ἀλλὰ καὶ αὐτοὶ ἀπεκρούσθησαν διὰ τοῦ ὑγροῦ πυρός. Οἱ ἴδιοι, ἐπανῆλθαν περὶ τὸ 924 μὲ χίλια πλέον μονόξυλα καὶ ἐπολιόρκησαν καὶ πάλι τὴν Πόλη διὰ ξηρᾶς καὶ διὰ θαλάσσης, ἀλλ ἔπαθαν δεύτερη πανωλεθρία. Ο,τι ὅμως δὲν ἐπέτυχαν οἱ Αβαροι, οἱ Πέρσες, οἱ Αραβες, οἱ Ρῶσοι κ.λπ., τὸ ἐπέτυχαν οἱ Σταυροφόροι τῆς Τετάρτης Σταυροφορίας. Οὗτοι τὸ 1203 ἐπολιόρκησαν τὴν Κωνσταντινούπολη κατὰ ξηρὰ καὶ κατὰ θάλασσα μὲ 40.000 πολεμιστὲς καὶ ἀφοῦ κατόπιν πεισμόνων ἀγώνων τὴν κατέλαβαν τὸ 1204, παρέδωσαν αὐτὴν στὸ πῦρ καὶ τὴν λεηλασία. Η Αλωση τῆς Κωνσταντινουπόλεως ὑπὸ τῶν Σταυροφόρων ὑπῆρξε δεινὸ πλῆγμα γιὰ τὴν Βυζαντινὴ Αὐτοκρατορία, ἡ ὁποία κατελύθη γιὰ μία 60ετία περίπου (μέχρι τοῦ ἔτους 1261), ἀλλὰ καὶ ὅταν ἐπανεσυνεστήθη, δὲν εἶχε πλέον τὴν προτέρα ἀκμή. Οἱ Ἀρχὲς τῆς Πόλεως μετὰ τὴν ἅλωση κατέφυγαν στὴν Νίκαια, ἀπὸ τὴν ὁποία ὡρμήθη τὸ 1261 ὁ Μιχαὴλ Ηʹ ὁ Παλαιολόγος, ὁ ὁποῖος ἐξεδίωξε τοὺς Φράγκους ἀπὸ τὴν Κωνσταντινούπολη καὶ ἐπανίδρυσε τὴν καταλυθεῖσα Βυζαντινὴ Αὐτοκρατορία. Ἀπὸ τῆς ἐποχῆς αὐτῆς ἀρχίζει ἡ προϊοῦσα ἐξάντληση τοῦ Κράτους, τὸ ὁποῖο ὁλονὲν μειούμενο κατὰ τὰ ὅριά του, κατήντησε κατὰ τὰ μέσα τοῦ ΙΕʹ αἰῶνος, νὰ ἀποτελεῖται ἀπὸ μόνη τὴν πρωτεύουσα. Οἱ Τοῦρκοι ἄρχισαν νὰ πολιορκοῦν τὴν Κωνσταντινούπολη ἀπὸ τοῦ ἔτους 1397. Η τελευταία ἀπὸ αὐτοὺς πολιορκία τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἄρχισε τὴν 7η Ἀπριλίου 1453. Ο Μωάμεθ Βʹ διέθεσε 400 πλοῖα καὶ 250 χιλιάδες ἄνδρες, ὁ δὲ Κωνσταντῖνος Παλαιολόγος, μόλις 26 πλοῖα καὶ 10.000 ἄνδρες, παρὰ τὸ πλευρὸ τῶν ὁποίων ἀγωνίσθηκε σθεναρῶς ἐπὶ δύο ὁλόκληρους μῆνες, μέχρι ποὺ ἔπεσε, ἡρωικῶς μαχόμενος ἐπὶ τῶν ἐπάλξεων τῆς Πύλης τοῦ Ρωμανοῦ, κατὰ τὴν τελευταία καὶ ἀποφασιστικὴ ἔφοδο τῶν Τούρκων τὴν 29η Μαΐου 1453. Μὲ τέτοια ἀνισότητα δυνάμεων καὶ μὲ τὴν ἐξαφάνιση κάθε 4

ἐλπίδας περὶ ἔξωθεν βοηθείας, ἦταν φανερὸ καὶ ἑπόμενο ὁποία τύχη ἀνέμενε τὴν Βασιλίδα. Παρὰ ταῦτα, ὅμως, οἱ Ελληνες ἀγωνίσθηκαν μὲ ἀπαράμιλλο ἡρωισμὸ καὶ πρωτοφανῆ τόλμη, ἔ- χοντες ἐπικεφαλῆς τους τὸν γενναῖο Αὐτοκράτορα Κωνσταντῖνον Παλαιολόγο. Ἀλλὰ οἱ μειωμένες Ελληνικὲς δυνάμεις, ἀντικατεστάθησαν ἀπὸ τὸν πατριωτισμὸ τοῦ Αὐτοκράτορος, ὁ ὁποῖος μὲ παραινέσεις του καὶ τὴν διαρκῆ παρουσία του μεταξὺ τῶν ἀγωνιζομένων, τοὺς ἐνέπνεε θάρρος νὰ ὑπερασπίσουν τὴν Πόλη, ἡ ὁποία ἦταν «ἡ ἐλπὶς καὶ ἡ χαρὰ πάντων Ελλήνων», ὅπως ἔλεγε. Ο Κωνσταντῖνος Παλαιολόγος ἐγνώριζε, ὅτι ἀναλάμβανε ὑπεράνθρωπο ἔργο καὶ συναισθανόταν ποῖο θὰ ἦταν τὸ μοιραῖο τέλος, ἀλλ οὔτε ἐπὶ στιγμὴν κατελήφθη ἀπὸ δισταγμούς. Τοὐναντίον δέ, ἀφοῦ ἀπηύθυνε προτρεπτικοὺς λόγους πρὸς τοὺς Ελληνες καὶ τοὺς ξένους, μετέλαβε τῶν Ἀχράντων Μυστηρίων στὴν Ἁγία Σοφία καὶ μὲ τὸ ὄνομα τῆς Πατρίδος του στὰ χείλη, ρίφθηκε στὸν Ἀγῶνα. Ἀκαταπόνητος, ἀκατάβλητος, ὑπερασπίσθηκε τὴν πρωτεύουσα τῆς Ελληνικῆς Αὐτοκρατορίας μέχρι τῆς τελευταίας στιγμῆς του καὶ ὑπερήφανος ἀπέρριψε προτάσεις συνθηκολογήσεως τοῦ βαρβάρου ἀντιπάλου του. Οἱ ὀλίγοι ὁπλῖτες του, παρακινούμενοι ἀπὸ τὸ παράδειγμά του, ἐμάχοντο σθεναρῶς καὶ ἀπωθοῦσαν τὰ στίφη τῶν πολιορκητῶν, ἐνῶ οἱ καμπάνες τῶν ἐκκλησιῶν ἀπηχοῦσαν τὸν φοβερὸ κίνδυνο. Ἀλλ ὁ πολυάριθμος ἐχθρός, κατώρθωσε νὰ μεταφέρη διὰ ξηρᾶς πλοῖα στὸν Κεράτιο Κόλπο καὶ νὰ συσφίξη ἀκόμη περισσότερο τὴν πολιορκία, ἐνῶ τὰ μεγάλα τηλεβόλα του ἐξαπέστελλαν μύδρους κατὰ τῆς Πόλεως καὶ τῶν τειχῶν, τῶν ὁποίων μερικὰ μέρη εἶχαν καταρρεύσει. Ο ἀγώνας ἦταν σκληρός, ἀλλὰ ἐξακολουθοῦσε, ὅτε τὴν 29η Μαΐου, κατὰ τὴν ὁποία ἐγένοντο σφοδρὲς ἔφοδοι τῶν πολεμίων, ἀπροσδόκητο γεγονὸς ἦλθε νὰ θέσει πέρας εἰς αὐτόν. Μία ἀπὸ τὶς Πύλες τῶν τειχῶν εὑρέθη ξαφνικὰ ἀνοικτή, ἄλλη δὲ ἔμεινε ἀφρούρητη, δι αὐτῶν δὲ τὰ Τουρκικά στίφη εἰσώρμησαν στὴν Πόλη καὶ ἐπακολούθησαν φρικώδεις σκηνὲς μεταξὺ τῶν εἰσορμώντων καὶ τῶν ἀμυνομένων. Ετσι, μετὰ τρισχιλιετῆ ἔνδοξη ἱστορία, ἦλθε ἡ 29η Μαΐου 5

1453, ἡ μελανώτερη ἡμερομηνία γιὰ τὸ Βυζάντιο καὶ σύμπασα τὴν Ελληνικὴ Φυλή. Τὸ «μολὼν λαβὲ» τοῦ Παλαιολόγου Ο ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Παλαιολόγος ὁ ΙΑʹ, ὁ ἐπονομαζόμενος Δραγάσης, τέταρτος υἱὸς τοῦ Μανουὴλ Παλαιολόγου, γεννηθεὶς τὸ 1403, ὑπῆρξε ὁ ἡρωικώτερος, ὁ τελευταῖος, ἀλλὰ καὶ ὁ τραγικώτερος συνάμα Ελλην Αὐτοκράτωρ, ὁ ὁποῖος, νέος ἀκόμη, μόλις 49 ἐτῶν, ἔπεσε ἡρωικῶς μαχόμενος, ὅπως προείπαμε παρὰ τὴν Πύλη τοῦ Ἁγίου Ρωμανοῦ, ἐνῶ τοῦ εἶχε προταθεῖ νὰ σωθεῖ, ὑπὸ τοῦ Μωάμεθ τοῦ Πορθητοῦ, ὁ ὁποῖος κατὰ τὸν Φραντζῆ, τοῦ ἔστειλε τὸ μήνυμα: «Εκχωρεῖς ἐκ τῆς Πόλεως μετὰ τῶν ἀρχόντων καὶ ὑπαρχόντων αὐτοῖς;». Η ἀπάντηση τοῦ Κωνσταντίνου Παλαιολόγου ὑπῆρξε ἄμεση καὶ ἑλληνοπρεπής: «Τὸ τὴν Πόλιν σοι δοῦναι οὔτ ἐμόν ἐστιν οὔδ ἄλλου τινὸς τῶν οἰκούντων ἐν τῇ πόλει ταύτῃ κοινῇ γὰρ γνώμῃ αὐτοπροαιρέτως ἀποθανοῦμεν καὶ οὐ φεισόμεθα τῆς ζωῆς ἡμῶν». Τὸ ὑπερήφανο αὐτὸ ΟΧΙ τοῦ Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, τὸν ἀνύψωσε σὲ θρυλικὸ ἢρωα, ὥστε ὁ λαϊκὸς ποιητὴς νὰ τοῦ ἀφιερώσει τοὺς ἑξῆς χαρακτηριστικοὺς στίχους: «Μποροῦσες, μὰ δὲν ἔφυγες Κωνσταντῖνε, ἀπὸ τὴν Πόλη! Δὲν ἤθελες γιὰ νὰ σωθεῖς, ὅταν αὐτὴ πεθάνει. Καὶ στρατιώτης τοῦ Χριστοῦ μαρτύρησες σὲ κείνη. Καὶ σὺ μαζί της φόρεσες τ ἀκάνθινο στεφάνι!». Η ἀξιοπρεπὴς καὶ ὑπερήφανη ἀπάντηση τοῦ Κωνσταντίνου Παλαιολόγου πρὸς τὸν Μωάμεθ, ἐνθυμίζει τὸ «μολὼν λαβὲ» τοῦ Λεωνίδα στὶς Θερμοπύλες καὶ ὅλες τὶς θυσίες τῶν ἀρχαίων καὶ τῶν νεωτέρων Ελλήνων πρὸς διαφύλαξη τοῦ ὑπέρτατου ἀγαθοῦ τῆς Ελευθερίας. Ἀπὸ τῆς 22ας Ἀπριλίου 1453 ὁ Μωάμεθ πολιορκεῖ ἀπὸ παντοῦ τὴν πρωτεύουσα τοῦ Βυζαντίου. Τὴν παραμονὴ τῆς 29ης Μαΐου, ἐνῶ ὁ Τοῦρκος Σουλτάνος ἑτοιμάζει τὸ στρατό του γιὰ τὴν τε- 6

λικὴ ἐπίθεση, γίνεται στὸ Ναὸ τῆς Ἁγίας Σοφίας θρησκευτικὴ τελετή, στὴν ὁποία παρίσταται καὶ ὁ Αὐτοκράτωρ Κωνσταντῖνος Παλαιολόγος. Η τελευταία ἔφοδος τῶν Τούρκων Τμῆμα τῶν Θεοδοσιανῶν Τειχῶν στὴν Κωνσταντινούπολι. ΤΟΝ ΟΡΘΡΟ τῆς 29ης Μαΐου ἄρχισε ἡ γενικὴ κατὰ ξηρὰν καὶ κατὰ θάλασσαν ἔφοδος τοῦ Τουρκικοῦ στρατοῦ, τὸν ὁποῖο εἶχαν ἀπὸ τῆς προηγουμένης πληρώσει θρησκευτικοῦ φανατισμοῦ τὰ κηρύγματα τῶν δερβισῶν. Η ἔφοδος βρῆκε τοὺς πολιορκουμένους ἕτοιμους στὶς ἐπάλξεις καὶ τὰ ὀχυρώματα. Ο Αὐτοκράτωρ, ἀφοῦ, ὅπως προείπαμε, μετέλαβε τῶν Ἀ- χράντων Μυστηρίων, μετασχὼν στὴν τελευταία λειτουργία ποὺ ἔγινε στὴν Ἁγία Σοφία, καὶ ἀφοῦ ἀπηύθυνε κατανυκτικώτατο λόγο στοὺς περὶ αὐτὸν ἀμύντορας, ἀπεχαιρετίσθη ἐν μέσῳ λυγμῶν καὶ δακρύων ἀπὸ λειτουργοὺς καὶ οἰκείους, παραμείνας ἄγρυπνος καθ ὅλη τὴν νύκτα τῆς 28 πρὸς τὴν 29 Μαΐου, καὶ ἤδη πρὸ τῆς ἐνάρξεως τῆς ἐφόδου, βρέθηκε ὡς πολεμιστὴς στὴν θέση του παρὰ τὴν Πύλη τοῦ Ρωμανοῦ, ὅπου ἦταν τὸ ἀσθενέστερο σημεῖο τῶν τειχῶν. Δύο ἐπιθέσεις τῶν ἐχθρῶν ἀπέκρουσαν νικηφόρως οἱ πολιορκούμενοι. Επακολούθησε ὑπὸ τὴν ἀρχηγία τοῦ Μωάμεθ ἔφοδος τῶν Γενιτσάρων, οἱ ποῖοι κυριολεκτικῶς ἐδεκατίσθησαν ἀπὸ τὴν ἄμυνα τῶν Ελλήνων καὶ Φιλελλήνων, ἀρχηγῶν καὶ ἁπλῶν μαχητῶν, οἱ ὁποῖοι καθ ὅλη τὴ γραμμὴ ἡρωικῶς ἀντεῖχαν. Ἀλλ ἐνῶ ὁ Αὐτοκράτωρ ἐχαίρετο γιὰ τὴν νίκη, ὁ μετ αὐτοῦ συναγωνιζόμενος Ιουστινιάνης, ἐπληγώθη ξαφνικὰ στὸ χέρι ἀπὸ βέλος καὶ κατέλιπε τὴν θέση του γιὰ νὰ φροντίσει τὸ τραῦμα του. Συγχρόνως διαδόθηκε στὸ στρατηγεῖο τῶν ἀμυνομένων ἡ φήμη, ὅτι, δῆθεν, ἀλλαχοῦ τὰ τείχη τῆς Πόλεως ὑπέκυψαν στὴν ὁρμὴ τῶν Τούρκων. Τόσον ἡ ἀνυπόστατη αὐτὴ φήμη, ὅσον καὶ ἡ 7

ἀπομάκρυνση τοῦ Ιουστινιάνη, προκάλεσαν σύγχυση καὶ λιποψυχία. Ετσι, ἐχαλαρώθη πρὸς στιγμὴν ἡ ἄμυνα, πράγμα ποὺ παρατήρησαν οἱ Τοῦρκοι. Καὶ ὁ μὲν Αὐτοκράτωρ καὶ οἱ περὶ αὐτὸν ἀμύνονταν μὲ ἡρωισμὸ στὴ θέση ποὺ ἦσαν ταγμένοι. Ἀλλὰ σὲ ἄλλο μέρος, βορειότερο, οἱ Γενίτσαροι μετὰ μανιώδη ἀγῶνα εἶχαν ὑπερπηδήσει τὰ τείχη, ἐνῶ ἄλλοι Γενίτσαροι διὰ τῆς Ξυλόπορτας, τὴν ὁποία βρῆκαν κατὰ τύχη ἀνοικτή, εἰσῆλθαν στὴν Πόλη. Συγχρόνως τὰ Τουρκικὰ πυροβόλα ἄνοιξαν νέα ρήγματα στὰ τείχη. Περὶ τὴν 8η πρωινὴ Τουρκικὰ στίφη ἐνέπεσαν ἐκ τῶν ὄπισθεν κατὰ τοῦ Αὐτοκράτορος. Υστερα ἀπὸ λίγο ἐπεκράτησε πανικὸς μεταξὺ τῶν ἡμετέρων καὶ ἐπακολούθησε γενικὴ φυγή. Εν τούτοις, ὅμως, ὁ ἀγώνας συνεχιζόταν μὲ ἀμείωτη ἔνταση. Οταν, τελικῶς, οἱ Τοῦρκοι κατέλαβαν τὴν Κωνσταντινούπολη διὰ τῆς Κερκόπορτας, ἡ μεγάλη συμφορὰ εἶχε πλέον συντελεσθεῖ καὶ ὁ τελευταῖος Βυζαντινὸς Αὐτοκράτωρ Κωνσταντῖνος Παλαιολόγος, δίδων τὸ παράδειγμα τῆς ἐθελοθυσίας καὶ μαχόμενος ὡς ἁπλοῦς στρατιώτης παρὰ τὴν Πύλην τοῦ Ρωμανοῦ, ἔπεσε ὡς ἢρωας μὲ τὸ σπαθὶ θρυμματισμένο στὰ χέρια του. Τοῦτο συνέβη ἡμέρα Τρίτη τῆς ἑβδομάδος, πρᾶγμα ποὺ ἐπιβεβαίωσε τὴν ἤδη πρὸ τῆς Ἁλώσεως ἐπικρατοῦσα λαϊκὴ πρόληψη, ὅτι ἡ Τρίτη ἡμέρα τῆς ἑβδομάδος εἶναι ἀποφράς. Τὸ σῶμα τοῦ Κωνσταντίνου Παλαιολόγου ἀναγνωρίσθηκε ἀπὸ τοὺς ἐχθροὺς ἀπὸ τὰ κόκκινα ἀετοφόρα πέδιλά του, ἀποκοπεῖσα δὲ ἡ κεφαλή του ἐστήθη ἐπὶ τῆς πορφυρᾶς στήλης στὴν Πλατεῖα τοῦ Αὐγουσταίου. Οπως χαρακτηριστικὰ γράφει ὁ ἱστορικὸς τῆς Ἁλώσεως Φραντζῆς: «Εκομίσατο τὸν τοῦ μαρτυρίου στέφανον μὴ θελήσας προδοῦναι τοῖς ἀνόμοις τὰ βασίλεια, μήτε θελήσας τὸν κίνδυνον διαφυγεῖν, δυνατοῦ ὄντος...». Καταστροφὴ καὶ λεηλασία ΕΥΘΥΣ μετὰ τὴν εἴσοδο τῶν Τουρκικῶν στρατευμάτων στὴν Πόλη ἄρχισε ἡ καταστροφὴ καὶ ἡ λεηλασία αὐτῆς. Καταστράφηκαν τελείως τὸ Μέγα Παλάτιον σὲ ὅλη τὴν ἔκτασή 8

του, πλὴν τοῦ πλησίον εὑρισκομένου Ναοῦ τῆς Ἁγίας Σοφίας, ὁ ὁποῖος, καθὼς καὶ πολλὲς ἄλλες Εκκλησίες μετατράπηκαν σὲ Τζαμιά. Οἱ Τοῦρκοι γενόμενοι κύριοι τῆς Πόλεως πολλοὺς τῶν ἐνόπλως ἀντισταθέντων ἐθανάτωσαν. Ἀλλὰ τὸ πλῆθος τῶν κατὰ τὴν Αλωση θανατωθέντων ὑπῆρξε μηδαμινὸ ἀπέναντι ἐκείνου τῶν αἰχμαλωτισθέντων κατὰ τὶς πρῶτες ἡμέρες μετὰ τὴν Αλωση. Μεγάλος ἀριθμὸς ἀνδρῶν, γυναικῶν καὶ παιδιῶν ἀπεγνωσμένως κατέφυγαν στὸν Ναὸ τῆς Ἁγίας Σοφίας καὶ ἐκεῖ ἤλπιζαν στὴν κατὰ θαυμάσιο τρόπο αἰφνίδια μεταβολὴ τῶν πραγμάτων, σὲ σωτηρία καὶ ἐπικράτηση τῶν χριστιανῶν καὶ σὲ ὄλεθρο τῶν Μωαμεθανῶν, ὅπως ἔλεγαν παλαιοὶ χρησμοί. Ἀλλὰ ὕστερα ἀπὸ λίγο οἱ Πύλες συνετρίβησαν μὲ πελέκεις καὶ ἀξίνες τῶν Γενιτσάρων, οἱ δὲ ἐντὸς τοῦ Ναοῦ ἐσφάγησαν ἤ ἐξανδραποδίσθησαν. Αὐτὸς ὁ Ναὸς τῆς Ἁγίας Σοφίας, ὁ «ἐπίγειος παράδεισος» καὶ ὁ «Ηλιος τῆς Χριστιανοσύνης», ἐσυλήθη, ἐρρυπάνθη καὶ μετεβλήθη κατόπιν ἐντολῆς τοῦ Πορθητοῦ σὲ Μωαμεθανικὸ Τέμενος. Εἰδικώτερα, οἱ νικητὲς εὐθὺς μετὰ τὶς πρῶτες ἡμέρες ποὺ ἐπακολούθησαν τὴν Αλωση τῆς Κωνσταντινουπόλεως, ἐπεδόθησαν ἀκράτητοι σὲ σφαγές, λεηλασίες καὶ ἐξανδραποδισμούς. Κατόπιν παραχώρησαν ὡρισμένα προνόμια αὐτοδιοικήσεως θρησκευτικῆς στοὺς Ελληνες καὶ κατέστησαν τὴν Πόλη πρωτεύουσά τους, μετατρέψαντες σὲ Τζαμιὰ πλείστους ναούς, μεταξὺ τῶν ὁποίων καὶ τὸν ναὸν τῆς τοῦ Θεοῦ Σοφίας. Εφεξῆς, ὅσοι ἀπὸ τοὺς Ελληνες δὲν κατέφυγαν στὴ Δύση (καὶ αὐτοὶ ἦσαν πολλοί, μεταδώσαντες τὰ φῶτα ἐκεῖ ὅπου κατέφυγαν) συγκεντρώθηκαν στὸ Φανάρι, τὴν πρὸς τὴν δυτικὴ ἄκρη τοῦ Κερατίου Κόλπου συνοικία, ὅπου τελικῶς ἐγκατεστάθη καὶ τὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο, τὸ θρησκευτικὸ καὶ τὸ ἐθνικὸ Κέντρο τοῦ ὑποδούλου Ελληνισμοῦ. Σὺν τῶ χρόνῳ, τὸ Φανάρι κατέστη ἡ ἀριστοκρατικώτερη συνοικία τῆς Κωνσταντινουπόλεως, στὴν ὁποία παρέμεινε μία νεοδημιουργημένη τάξη μορφωμένων Ελλήνων, οἱ ὁποῖοι κατέλαβαν κατὰ καιροὺς τὰ ἀνώτατα ἀξιώματα τοῦ Τουρκικοῦ Κράτους. Τὴν πρωΐα τῆς Τρίτης 29 Μαΐου 1453, «Εάλω ἡ Πόλις» καὶ 9

τὸ Βυζάντιο εἶχε παύσει πλέον νὰ ὑπάρχει. Ο,τι ἀπέμεινε ἐντὸς ὀλίγου περιῆλθε ὁλοκληρωτικῶς στοὺς Τούρκους. Ο Κωνσταντῖνος Παλαιολόγος πίπτει ἐνδόξως πρὸ τῆς Πύλης τοῦ Ρωμανοῦ, τὴν ὁποία ἐλάμπρυνε ἡ ὑπερτάτη αὐτοῦ θυσία. Η Βασιλίδα τῶν Πόλεων ὑπέκυψε. Η Βυζαντινὴ Αὐτοκρατορία κατέρρευσε καὶ ἐπὶ τῶν ἐρειπίων αὐτῆς ὁ νικητὴς ἄσκησε ἐπὶ πέντε καὶ πλέον αἰῶνες τὴν αἱμοχαρῆ δεσποτεία του. Ενα βασιλικὸ λείψανο στὴν Πύλη τοῦ Ρωμανοῦ, σφραγίζει μὲ τὸ αἷμα τοῦ τελευταίου τῶν Ελλήνων Αὐτοκρατόρων τὴν δόξα Δέκα Αἰώνων. Ο Κωνσταντῖνος Παλαιολόγος, λίγο πρὶν πέσει ἐπὶ τοῦ πεδίου τῆς τιμῆς, ἀπευθύνθη πρὸς τοὺς συμπολεμιστάς του μὲ τὰ ἑξῆς λόγια: «Ἀδελφοὶ καὶ συμπατριῶται, ταῦτα κατὰ νοῦν ἐνθυμήθητε, ἵνα τὸ μνημόσυνον ἡμῶν καὶ ἡ ἐλευθερία αἰώνιος γένηται». Εγνώριζε ὅτι μὲ τὸν ἐπικὸν ἀγῶνα του, ἔγραφε τὴν τελευταία ἡρωικὴ σελίδα τῆς ζωῆς του, δημιουργῶντας τὶς προϋποθέσεις γιὰ τὴν ἀναγέννηση τοῦ Εθνους. Κατὰ τὸν Κωνσταντῖνον Παπαρρηγόπουλο, ὁ Κωνσταντῖνος Παλαιολόγος «περιεβλήθη τὸ ἀκάνθινον τοῦ Βυζαντίου Στέμμα ἀ- παραλλάκτως, ὅπως ἀξιωματικὸς προχειρισθεὶς φρούραρχος πόλεως, πανταχόθεν ὑπὸ τῶν πολεμίων περιεζωσμένης καὶ μὴ ἐχούσης οὔτε ὀχυρώματα ἀποχρῶντα, οὔτε φρουρὰν ἱκανήν, ἤθελεν ὑπακούσει εἰς τὴν δοθεῖσαν αὐτῶ ἐντολήν. Οὕτως ἀνέλαβε τὸ ὑπὸ τῆς τύχης ἐπιβληθὲν αὐτῷ μαρτύριον». Εξ ἄλλου, ὅπως γράφει ὁ ἀείμνηστος Καθηγητὴς καὶ Ἀκαδημαϊκὸς Διονύσιος Ζακυνθηνὸς στὸ βιβλίο του «Αλωσις τῆς Κωνσταντινουπόλεως καὶ Τουρκοκρατία»: «Η ὑπερτάτη θυσία τοῦ Κωνσταντίνου Παλαιολόγου τοῦ ΙΑʹ καὶ τῶν περὶ αὐτὸν ἀγωνιστῶν, κατηύθυνε πράγματι τῶν αἰώνων τὰς τύχας». Ο μεγάλος Γάλλος Βυζαντινολόγος Κάρολος Ντὴλ γράφει: «Ο ἡρωικὸς θάνατος τοῦ Κωνσταντίνου Παλαιολόγου 10

ὡδήγησε ἀποφασιστικὰ στὴν ἀποκατάσταση τῆς νέας Ελλάδος κατὰ τὸν 19ο αἰῶνα». Ο Αὐτοκράτωρ Κωνσταντῖνος Παλαιολόγος ἔκλεισε μία μεγάλη περίοδο τῆς Ιστορίας τοῦ Ελληνικοῦ Εθνους, ἡ ὁποία διήρκεσε ἐπὶ 1.123 συναπτὰ ἔτη. Μετὰ τὴν Αλωση, ἡ Κωνσταντινούπολη ἦταν τελείως κατεστραμμένη ἀπὸ τὶς μάχες καὶ ἀπὸ τὶς λεηλασίες. Ο Μωάμεθ Βʹ γιὰ νὰ τὴν ἐποικίση μετέφερε πληθυσμοὺς ἀπὸ τὴν Μικρὰ Ἀσία καὶ ἀπὸ ἄλλες κατακτηθεῖσες περιοχὲς (ὅπως ἀπὸ τὴν Πελοπόννησο, τὴν Θεσσαλονίκη κ.λπ.), ἐνῶ ἀποκατέστησε τὴν Εκκλησιαστικὴ Διοίκηση, καθὼς ἀναγνώρισε τὸ Πατριαρχεῖο, τὸ ὁποῖο ἀπὸ τοῦ ἔτους 1601 ἐγκατεστάθηκε στὸ Φανάρι, ὅπου εἶναι μέχρι σήμερα. Ἀπίστευτη στὴν ἀρχὴ ἐθεωρήθη ἡ εἴδηση τῆς πτώσεως τῆς Βασιλίδος εἰς χεῖρας τῶν βαρβάρων. Καὶ ὅταν διαπιστώθηκε ἡ πτώση, σύμπασα ἡ Χριστιανοσύνη ἐθρήνησε τὸ θλιβερὸ τοῦτο γεγονός. Θρῦλοι καὶ ᾄσματα γιὰ τὴν Παλιγγενεσία ΑΛΛ ἀκριβῶς μέσα στὸν ὄλεθρο, καθ ὅν χρόνον τὸ Βυζαντινὸ Κράτος διεγράφετο ἀπὸ τὶς δέλτους τῆς Ιστορίας, πλάσσονταν ὅλοι ἐκεῖνοι οἱ ἐθνικοὶ θρῦλοι καὶ ὅλα ἐκεῖνα τὰ ἐθνικὰ ἄσματα, στὰ ὁποῖα διατυπώνονταν κάλλιστα οἱ Η Αγία Σοφία, ἀπὸ τὰ Νότια. Οἱ μιναρέδες εἶναι τουρκικὴ προσθήκη τοῦ ΙΕʹ αἰ. πόθοι καὶ οἱ ἐλπίδες τῶν δούλων Ελλήνων περὶ εὐτυχεστέρου μέλλοντος, περὶ πολιτικῆς παλιγγενεσίας καὶ ἀνορθώσεως, τῶν ὁποίων ἐπιστέγασμα τίθεται ἡ ἀνάκτηση τῆς Βασιλεύουσας καὶ ἡ ἀναβίωση τοῦ Βυζαντινοῦ Κράτους, παρηγόρησαν καὶ ἐνίσχυσαν ἐπὶ αἰῶνες τὸ Γένος τῶν Ελλήνων. Εὐθὺς μετὰ τὴν Αλωση τῆς Βασιλίδος, ἡ μορφὴ τοῦ Αὐτοκράτορος Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, ἔγινε θρῦλος καὶ εἰσέδυσε στὶς ποικίλες δημώδεις παραδόσεις τοῦ Ελληνικοῦ Λαοῦ. «Πῆραν τὴν Πόλη. Πῆραν την. Πῆραν καὶ τὴν Ἁγιὰ Σοφιὰ τὸ μέγα μοναστήρι!». 11

Μὲ τοὺς σπαραχτικοὺς αὐτοὺς στίχους, ἐθρήνησε ἡ λαϊκὴ μοῦσα τὴ μεγάλη ἐθνικὴ συμφορά, τὸ σκλαβωμὸ τῆς δοξασμένης Πόλης καὶ τὸ τέλος τοῦ Βυζαντινοῦ Ελληνισμοῦ κατὰ τὴν ἀποφράδα ἐκείνη Τρίτη 29 Μαΐου 1453. Ο ἢλιος βασιλεύοντας τὴν μαύρη ἐκείνη ἡμέρα, ἐχάϊδεψε γιὰ τελευταία φορὰ τὰ χριστιανικὰ σύμβολα στοὺς θόλους τῆς Ἁγίας Σοφίας. Τὸ μισοφέγγαρο στυλώθηκε στὴ μέση, ποὺ ὑπερήφανος ὑψωνόταν ὁ Σταυρὸς καὶ ὁ δικέφαλος Ἀετὸς γοργόφτερος πέταξε μαζὶ μὲ τὴν Ελευθερία ἀπὸ τὶς Ελληνικὲς Χῶρες. Τὸ Εθνος σήκωσε στὸν ὦμο τὸ σταυρὸ τοῦ μαρτυρίου καὶ πῆρε τὸ δρόμο γιὰ τὸν Εθνικὸ Γολγοθᾶ, μὲ τὴν καρδιὰ ματωμένη. Η Αλωση τῆς Πόλεως τῶν Παλαιολόγων, «τῆς Επταλόφου καὶ τῆς Βασιλίδος», ἦταν ἡ ἀπαρχὴ τοῦ νέου Ἀγῶνος γιὰ τὴν Εθνικὴ Ἀποκατάσταση τοῦ Γένους μας. Τὸ μαρτυροῦν οἱ λαϊκοὶ θρῆνοι γιὰ τὴν τραγικὴ συμφορά. Τὸ βεβαιώνει τὸ παρήγορο μήνυμα τὸ ἀγγελικὸ ποὺ ἀπευθύνεται στὴ δακρυσμένη εἰκόνα τῆς Υπερμάχου Στρατηγοῦ τῆς Παναγίας μας: «... Σώπασε, Κυρὰ Δέσποινα, καὶ μὴν πολυδακρύζεις, πάλι μὲ χρόνια μὲ καιρούς, πάλι δικά μας θἆναι!». Εκ παραλλήλου, συνετέθησαν καὶ διάφορα δημοτικὰ ἄσματα καὶ θρῆνοι ἀναφερόμενοι στὴν Αλωση τῆς Πόλης. Τὸ πλέον διαδεδομένο ἀπὸ τὰ δημοτικὰ ἄσματα, εἶναι τὸ ἀρχόμενο διὰ τῶν στίχων: «Σημαίνει ὁ Θεὸς σημαίνει ἡ γῆς / σημαίνουν τὰ ἐπουράνια. Σημαίνει κι ἡ Ἁγιὰ Σοφιὰ / τὸ μέγα μοναστήρι...!». Εξ ἄλλου, σύμφωνα μὲ σχετικὸ θρῦλο, ἡμεῖς οἱ Ελληνες θὰ διώξουμε τὸν Τοῦρκο στὴν «Κόκκινη Μηλιά», ὅπου βρίσκεται ἡ κοιτίδα τοῦ Ἀσιατικοῦ αὐτοῦ λαοῦ, ὅταν θὰ ἀναστηθῆ ὁ μέγας νεκρὸς τῆς Πύλης τοῦ Ρωμανοῦ, ὁ Κωνσταντῖνος Παλαιολόγος. Η 29η Μαΐου 1453, ἡμέρα ὑπέρτατης θυσίας, ἡμέρα ἐξαίσιου ἡρωισμοῦ ποὺ μετεβλήθη σὲ ἡμέρα θρύλου, δὲν δημιουργήθηκε ξαφνικὰ τὴν ἡμέρα ἐκείνη, καθ ὅσον κατὰ τὸν ἐθνικό μας ποιητὴ Κωστῆ Παλαμᾶ: «Η Πόλη καρτέραγε τὸν Τοῦρκο νὰ τὴν πάρει». 12

Η Αλωση τῆς Κωνσταντινουπόλεως δὲν δημιουργήθηκε ξαφνικὰ στὶς 10 τὸ πρωῒ τῆς Τρίτης 29 Μαΐου 1453. Προηγήθηκαν αἰῶνες συρρικνώσεως ἀπὸ τὶς ληστρικὲς ὀρδὲς τῶν βαρβάρων Ἀσιατῶν καὶ τῶν ἁρπάγων Φράγκων καί, πρὸ πάντων, τῆς Τετάρτης Σταυροφορίας, στὶς 12 Ἀπριλίου 1204, ὅτε ἡ Αλωση τῆς Πόλης ὑπῆρξε ἡ τρισχειρότερη ληστρικὴ κατακτητικὴ πράξη τῶν Παπῶν τῆς Ρώμης! Τὸ κάστρο, ὅθεν, τῆς Βασιλεύουσας Πόλης ἦταν πλέον διάτρητο ἀπὸ Κερκόπορτες. Αλλωστε, τὸ θρυλικὸ Βυζάντιο ἦταν χαμένο ἀπὸ τότε ποὺ ἀπώλεσε τὰ Μικρασιατικά του ἐδάφη μὲ τοὺς σχεδὸν ἀμιγεῖς Ελληνικοὺς πληθυσμούς, μὲ τὸν ἀκμαῖο Πολιτισμό, τὴν ὑγιᾶ οἰκονομία καὶ τὴν πλούσια παραγωγὴ ποικίλων ἀγαθῶν. Τέλος, ἡ Κωνσταντινούπολη, ἡ Βασιλεύουσα Πόλη, καὶ ὁ θρυλικὸς τελευταῖος Αὐτοκράτορας τῆς Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας, Κωνσταντῖνος Παλαιολόγος ΙΑʹ, θὰ ἐπιζήσουν μέσα στὶς καρδιές μας, ἐκτὸς τῶν ἄλλων, μὲ τὶς μνῆμες, μὲ τὶς παραδόσεις καὶ μὲ τοὺς θρύλους τοῦ «Μαρμαρωμένου Βασιλιᾶ» ποὺ κάποτε θὰ ξυπνήσει «στῆς Χώρας τῆς Εφτάλοφης ἀπάνου τὰ μουράγια», κατὰ τὸν ἐθνικό μας ποιητὴ Κωστῆ Παλαμᾶ, καὶ τοῦ «Παπᾶ τῆς Ἁγια-Σοφιᾶς», ποὺ ἐξαφανίσθηκε τὴν ἡμέρα τῆς Ἁλώσεως, γιὰ νὰ συνέχιση τὴν τέλεση τῆς διακοπείσης Θείας Λειτουργίας στὸ Μεγάλο Μοναστήρι... (*) Εφημερ. «Εστία», 28 Μαΐου 2005, σελ. 7. Επιμέλ. ἡμετ. ρ 13