ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2008 1

ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2008 1 Ο ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΑΚΡΑΙΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΚΑΙ ΠΕΡΙΑΣΤΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΠΟΛΕΩΝ: ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΙΚΕΣ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΧΑΡΙΣ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ, Δρ Αρχιτέκτονας Πολεοδόμος ΑΠΘ * Περίληψη Στην παρούσα εργασία γίνεται μία κριτική ανασκόπηση των θεσμικών ρυθμίσεων, που έχουν ως ένα βαθμό καθορίσει τη χωροταξική και πολεοδομική οργάνωση της περιφέρειας των ελληνικών πόλεων τα τελευταία τριάντα χρόνια. Μέσα από μία ιστοριογεωγραφική προσέγγιση από τη χωροταξική μέχρι και την πολεοδομική κλίμακα γίνονται επισημάνσεις για τη συγκρότηση του οικιστικού χώρου με ιδιαίτερες αναφορές στον ακραίο αστικό και περιαστικό χώρο της Θεσσαλονίκης, στις κοινωνικές προβλέψεις του σχεδιασμού, σε οργανωμένα προγράμματα κατοικίας, καθώς και σε ανεξάρτητες πολιτικές που έχουν επηρεάσει την κατοίκηση της αστικής περιφέρειας. Εντούτοις, αναδεικνύονται οι συνθήκες που επέτρεψαν τις κάθε είδους παρεμβάσεις, το μέτρο εφαρμογής του θεσμικού πλαισίου και τον ρόλο των φορέων, καθώς και οι κυρίαρχες αντιλήψεις της αστικοποίησης. Τα στοιχεία αυτά είναι απαραίτητα για τη στοιχειώδη κατανόηση και την ανάλυση των διαδικασιών αστικής συγκρότησης και των διαδοχικών μετασχηματισμών της περιφέρειας της Θεσσαλονίκης και εν γένει των ελληνικών πόλεων. Περιγράφουν με ευκρίνεια το ανολοκλήρωτο και μη βιώσιμο πλαίσιο σχεδιασμού, που παράγει την ελληνική εκδοχή της αστικής εξάπλωσης και διάχυσης. * Στοιχεία επικοινωνίας: Χάρις Χριστοδούλου, Αγγελάκη 29, 54621 Θεσσαλονίκη, xchri@tee.gr

2 ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2008 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ ΜΕΛΕΤΗΣ Είναι ευρέως αποδεκτό ότι τόσο η χωροταξική, όσο και η πολεοδομική πολιτική στη χώρα μας είναι «ισχνή», αφού υπάρχει διάσταση ανάμεσα στη θεωρία, την προωθούμενη νομοθεσία και τις διατάξεις εφαρμογής (αποσπασματικές κανονιστικές ρυθμίσεις, εκ των υστέρων εντάξεις περιοχών αυθαίρετων, εφαρμογή ανεξάρτητων πολιτικών κλπ βλ. Οικονόμου 2000α: 51, Οικονόμου 2000β). Ωστόσο, ο σχεδιασμός των ελληνικών πόλεων με το πλήθος των πρακτικών και παρεμβάσεων που τον συνοδεύουν, έχει πλέον αναγνωρίσιμα χωρικά αποτελέσματα, που μπορούν να κωδικοποιηθούν με αφετηρία τη συνδυασμένη μελέτη, αφενός των εξελίξεων στο θεσμικό πλαίσιο που αναφέρεται στο χωρικό σχεδιασμό, αφετέρου εκείνου του απροσδιόριστου (σε αριθμό και είδος) πλήθους από αποσπασματικές ή έμμεσες ρυθμίσεις διαφορετικών ζητημάτων στον χώρο που εντάσσονται σε άλλους τομείς άσκησης πολιτικής χωρίς τον προαπαιτούμενο συντονισμό. Όμως, πάλι η μεμονωμένη μελέτη της νομοθεσίας και των ανεξάρτητων πολιτικών και χωρικών συμβάντων έξω από το ευρύτερο κυρίαρχο κλίμα διαδικασιών της κάθε περιόδου δεν μπορεί να εξηγήσει ή ακόμη και να τεκμηριώσει τον τρόπο, που έχουν συγκροτηθεί μέχρι σήμερα συγκεκριμένες περιοχές κατοικίας στον ακραίο αστικό και περιαστικό χώρο, δίνοντας την ελληνική εκδοχή της αστικής εξάπλωσης και διάχυσης. Στην εργασία αυτή γίνεται μία ανασκόπηση των θεσμικών ρυθμίσεων 1 που ως ένα βαθμό καθόρισαν τη χωροταξική και πολεοδομική οργάνωση της περιφέρειας των ελληνικών πόλεων τα τελευταία τριάντα χρόνια, καθώς και ειδικότερα εκείνων των ρυθμίσεων που επηρέασαν τη διάρθρωση της περιμέτρου του Πολεοδομικού Συγκροτήματος Θεσσαλονίκης (ΠΣΘ). Από τη χωροταξική μέχρι και την πολεοδομική κλίμακα γίνονται επισημάνσεις για τη συγκρότηση του οικιστικού χώρου με ιδιαίτερες εμφάσεις και αναφορές στον περιαστικό και ακραίο αστικό χώρο της Θεσσαλονίκης, στις κοινωνικές προβλέψεις του σχεδιασμού, σε οργανωμένα προγράμματα κατοικίας, καθώς και σε ανεξάρτητες πολιτικές που έχουν επηρεάσει την κατοίκηση της αστικής περιφέρειας. 1 πηγές αναζήτησης νομικών κειμένων υπήρξαν οι βάσεις πληροφόρησης της Δομικής Ενημέρωσης (http://www.domiki.gr) και της Υπηρεσίας ΝΟΜΟΣ της Τράπεζας Πληροφοριών του ΤΕΕ (http:// lawdb.intrasoftnet.com/nomos/tee_frame.html). Ειδικά για τη δεκαετία 80 πηγές νομοθεσίας αποτέλεσαν και οι εξής τόμοι: ΥΠΕΧΩΔΕ/ Νομαρχία Θεσ/νίκης / Δ/νση Πολεοδομίας Θεσσαλονίκης 1988, 1989.

ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2008 3 Η περιοχή μελέτης στην περίμετρο του ΠΣΘ αναφέρεται σε κατοικημένη έκταση 1.400 Ηα 2 που εντοπίζεται πέρα από το όριο του σχεδίου πόλης του 1979 3. Η προσέγγιση που υιοθετήθηκε είναι ιστοριο-γεωγραφική 4 και αναλυτική ως προς τις διαδικασίες και την εφαρμογή του σχεδιασμού. Εντούτοις, αναδεικνύονται οι συνθήκες που επέτρεψαν τις κάθε είδους παρεμβάσεις, το μέτρο εφαρμογής του θεσμικού πλαισίου και το ρόλο των φορέων, καθώς και οι κυρίαρχες αντιλήψεις της αστικοποίησης. Τα στοιχεία αυτά είναι απαραίτητα για τη στοιχειώδη κατανόηση και ανάλυση των διαδικασιών οικιστικής συγκρότησης και των διαδοχικών μετασχηματισμών της περιφέρειας της Θεσσαλονίκης και εν γένει των ελληνικών πόλεων, της ελληνικής εκδοχής της αστικής εξάπλωσης και διάχυσης. 1 ΕΞΩΑΣΤΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ: Η ΕΚΤΟΣ ΣΧΕΔΙΟΥ ΔΟΜΗΣΗ Μέχρι και τη δεκαετία 70 ο ακραίος αστικός χώρος, καθώς και ο εξωαστικός χώρος, καθορίζονταν αποκλειστικά από τις διατάξεις του Νομοθετικού Διατάγματος (ΝΔ) του 1923 «περί σχεδίων πόλεων και συνοικισμών του Κράτους και οικοδομής αυτών» όπως τροποποιήθηκε και συμπληρώθηκε με το ΝΔ του 1928 «περί καθορισμού των όρων και περιορισμών της εντός και εκτός σχεδίου ζώνης των πόλεων κλπ. του Κράτους ανεγέρσεως οικοδομών». 5 Τα διατάγματα του 23 και του 28 αποτέλεσαν τη βάση της πολεοδομικής νομοθεσίας της χώρας και διαπέρασαν τη μετέπειτα ανάπτυξη του θεσμικού πλαισίου, καθώς επίσης και τις διαδικασίες εγκρίσεων και ελέγχου που έχουν προάγει την κυρίαρχη σήμερα πολυνομία. Με αυτά δόθηκαν ορισμοί για στοιχεία της διαδικασίας πολεοδομικού σχεδιασμού που μέχρι σήμερα έχουν καθοριστική ισχύ στην οργάνωση του 2 Το ΠΣΘ εκτείνεται σε μία περιοχή περίπου 15.000 Ηα. 3 Βλ. όριο σχεδίου πόλης όπως προκύπτει από το Διάταγμα καθορισμού όρων δόμησης της ευρύτερης περιοχής Θεσσαλονίκης και των περιαστικών οικισμών (ΦΕΚ 440Δ/29-8-1979) και το Διάταγμα για το ρυμοτομικό σχέδιο επέκτασης Εύοσμου (ΦΕΚ 271 Δ / 15-5-1979). 4 Επιτόπια έρευνα και τεκμηρίωση, μελέτη χαρτογραφικού και άλλου υλικού από τα αρχεία διαφόρων φορέων και Υπηρεσιών της Θεσσαλονίκης (ΟΡΘΕ, Δ/νση Πολεοδομίας της Νομαρχίας Θεσσαλονίκης, ΟΕΚ Τμήμα Θεσσαλονίκης, περιφερειακοί Δήμοι, κ.ά.), διασταύρωση ευρημάτων με τη διαθέσιμη σχετική βιβλιογραφία. Η έρευνα αυτή εντάχθηκε σε ένα ευρύτερο ερευνητικό πρόγραμμα για την αστική περιφέρεια της Θεσσαλονίκης στο πλαίσιο εκπόνησης της διδακτορικής μου διατριβής βλ. Χριστοδούλου 2008. 5 Ο πολεοδομικός νόμος της εποχής της δικτατορίας, το ΝΔ 1003/71 «περί ενεργού πολεοδομίας» δεν είχε καμία σχεδόν εφαρμογή ενώ παρείχε λεκτικά στοιχεία - ορισμούς που χρησιμοποιήθηκαν σε μεταγενέστερες ρυθμίσεις των νόμων 947/79 και 1337/83.

4 ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2008 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ περιαστικού και αγροτικού χώρου. 6 Πρωταρχική έννοια αποτέλεσε «το όριο του σχεδίου πόλης». Με βάση αυτό το θεσμοθετημένο όριο προσδιορίζονται οι «εντός και εκτός σχεδίου» περιοχές, καθώς και οι περιοχές περιμετρικά του σχεδίου εντός ζώνης σταθερού πλάτους από το όριο του. Η έννοια του ορίου στην πολεοδομική νομοθεσία υπήρξε τόσο ισχυρή, που όριο αποδόθηκε και σε παλιούς οικισμούς,που υπήρχαν πριν το 1923 και δεν είχαν σχέδιο με ιδιαίτερη διαδικασία οριοθέτησής τους 7. Η εργαλειακή χρήση της έννοιας του ορίου στον σχεδιασμό συνεχίστηκε τόσο από την ΕΠΑ και το μεταβατικό Ν.1337/83, όσο και από τον τελευταίο Ν.2508/97 για τη βιώσιμη οικιστική ανάπτυξη μέσω της εφαρμογής των πολεοδομικών μελετών. Σύμφωνα με το ΝΔ του 23 για τις περιοχές «εντός σχεδίου» προσδιορίζονταν καθορισμένοι όροι δόμησης (σε ρυμοτομημένα κατά κανόνα γήπεδα), που εξασφάλιζαν στον οικισμό σε γενικές γραμμές την επιθυμητή κάθε φορά αστικότητα με στόχο τη θεραπεία αναγκών υγιεινής, ασφάλειας, οικονομίας και αισθητικής. Σύμφωνα με το ΝΔ του 28 που συμπλήρωσε αυτό του 23, η πέρα από αυτό το θεσμοθετημένο όριο περιμετρική ζώνη του σχεδίου διέπονταν από μικρότερης έντασης εκμετάλλευση της γης απουσία συγκεκριμένης ρυμοτομίας και μόνο για ειδικές χρήσεις οικοδομών 8 (βιομηχανικές εγκαταστάσεις, νοσοκομεία και θεραπευτήρια, εξοχικά ξενοδοχεία, διδακτήρια, ορφανοτροφεία, άσυλα, γεωργο-κτηνοτροφικές εγκαταστάσεις και υποδομές ύδρευσης), στις οποίες πρέπει να επισημάνω ότι δεν περιλαμβανόταν η κατοικία 9. Η περιοχή «εντός ζώνης» αποτελούσε κάθε χρονική στιγμή μία μεταβατική περιοχή αστικοποίησης 10, όπου πιθανόν θα πραγματοποιούνταν μελλοντικές επεκτάσεις του σχεδίου στο μέλλον. Εντός ζώνης η οικοδόμηση είχε μεγαλύτερη ένταση εκμετάλλευσης της γης (μικρότερα όρια κατάτμησης κλπ). Πέρα από αυτή τη ζώνη στις εκτός σχεδίου και εκτός ζώνης περιοχές η δόμηση ήταν επιτρεπτή μόνο σε γήπεδα με ελάχιστη επιφάνεια τεσσάρων στρεμμάτων, δηλαδή, μόνο με την 6 Για μία αναλυτική κριτική επισκόπηση στους σταθμούς στο θεσμικό και διοικητικό πλαίσιο για τον σχεδιασμό και την οργάνωση του χώρου καθώς και στον επίσημο πολεοδομικό σχεδιασμό που καλύπτει τη μεταπολεμική περίοδο έως το τέλος της δεκαετίας 70 βλ. Φιλιππίδης 1990. 7 βλ. α. 42 π. 5, Ν.1337/1983 όπως αντικαταστάθηκε με το α. 8 π. 17, Ν.1512/1985 και το ΠΔ 3-5-1985 (ΦΕΚ 181Δ) 8 στο ΝΔ του 23 δεν υπήρχε η έννοια της χρήσης γης 9 ΝΔ 23-10-1928, άρθρο 1 10 όπως ορίζεται ιδιαίτερα για κάθε οικισμό με σχετικό διάταγμα, συνήθως 500μ. από το όριο του σχεδίου πόλης

ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2008 5 προϋπόθεση συγκεκριμένης αρτιότητας. Ήδη, με το ΝΔ του 23 (α.14) προβλέπονταν ειδικοί όροι και περιορισμοί για την ανέγερση οικοδομών κατά μήκος των σιδηροδρομικών γραμμών και των «αμαξιτών» τότε οδών, που μεταπολεμικά διακρίθηκαν σε «διεθνείς, εθνικές, επαρχιακές, δημοτικές και κοινοτικές» 11. Η θέση των γηπέδων, πέρα από το όριο του σχεδίου ή του οικισμού, εντός ή εκτός περιμετρικής τους ζώνης, η αρτιότητα τους και όλες οι παρεκκλίσεις που σχετίζονται με τη θέση τους σε σχέση με κύριους άξονες κίνησης αλλά και αργότερα με τη συγκεκριμένη χρήση τους αποτέλεσαν ένα διαρκώς συμπληρούμενο και τροποποιούμενο πλαίσιο με διαδοχικά Διατάγματα και ένα πλήθος από ΥΑ για επί μέρους εξειδικεύσεις ρυθμίσεων χωρίς αναδρομική ισχύ γι αυτό που συνοπτικά ονομάζεται «εκτός σχεδίου δόμηση» (βλ. Πιν.1). Πινακας 1. Εκτός σχεδίου δόμηση: Αναδρομική παρουσίαση διατάξεων 16-8-1923,.14 23-10- 1928 «.» 14-4-1952 28-9-1976 5-4-1977 20-4-1977 6-9-1977 23-10-1928 «1923». 23-10-1928,. : 6-10-78, -,,,,,,,,,,, ( - ), 11-3-1983 24-5-1985 18-8-1988 11-1-1994 24-5-1985 10-8-2000 24-5-1985 Η εκτός σχεδίου δόμηση αποτελεί ένα τεράστιο «παράθυρο» στην πολεοδομική νομοθεσία, που αφορά όλες τις δυνατές χρήσεις και την κατοικία 12. Έχει πάρει τέτοιες διαστάσεις και στην πραγματικότητα έχει καταργήσει την έννοια του σχεδιασμού στον εξωαστικό χώρο, ειδικά σε εκείνες τις περιοχές όπου δεν έχουν θεσμοθετηθεί ολοκληρωμένες 11 ΒΔ 62 (ΦΕΚ 142 Δ ) 12 Για μία αναλυτική αναφορά στις «πονηρές προσθήκες» στο αρχικό διάταγμα του 23 και τη στρεβλή διαίρεση του εθνικού χώρου σε εντός και εκτός σχεδίου περιοχές βλ. Βασενχόβεν 1995.

6 ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2008 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ Ζώνες Οικιστικού Ελέγχου (ΖΟΕ) με σαφείς περιορισμούς χρήσης γης και όρων δόμησης. Αυτό έχει συμβεί στις περιοχές εκείνες, όπου υπάρχουν έντονες πιέσεις για εγκατάσταση διαφόρων δραστηριοτήτων, όπως στην περίπτωση της περιφέρειας του ΠΣΘ, όπου όμως η ΖΟΕ εφαρμόζεται μόνο ως προς την ελάχιστη επιφάνεια κατάτμησης και την αρτιότητα 13. Η κάλυψη του εθνικού χώρου με σχέδια ρύθμισης των χρήσεων γης είναι ελάχιστη σε σχέση με αυτό που συμβαίνει στον διεθνή χώρο (βλ. Μπεριάτος κ.ά. 1994), αν και πρόσφατα έχουν αιφνιδίως θεσμοθετηθεί σποραδικά ΖΟΕ με βάση μελέτες του μέσου της δεκαετίας 90 (βλ. υποσημείωση 41). Η εκτός σχεδίου δόμηση έχει αποτελέσει ένα σύνολο από ρυθμίσεις περιπτωσιακές, που ακόμη και η κωδικοποίηση 14, που επιχειρήθηκε από το ΥΠΕΧΩΔΕ δεν είναι επαρκής και ικανή να περιγράψει συνοπτικά και με σαφήνεια τους κανόνες που διέπουν τη ρύθμιση του εξωαστικού χώρου, που αφορά στην παρούσα εργασία. Ο εξωαστικός χώρος αντιμετωπίζεται ως χώρος υπολειμματικός, ενώ αποτελεί τη «ρίζα πολλών δεινών για την ανάπτυξη της χώρας και για το φυσικό περιβάλλον» (Βασενχόβεν 1995). Οι ρυθμίσεις απλά δεν διέπονται από συνολικούς ορθολογικούς κανόνες με γνώμονα μία βιώσιμη ανάπτυξη. Η χωρική κατανομή των χρήσεων γης έχει καθοριστεί, τελικά, αποκλειστικά διαμέσου του ανταγωνισμού των χρήσεων με τους νόμους της μέγιστης αξιοποίησης του κεφαλαίου και της γαιοκτησίας (Γετίμης 1989: 55-56), και βέβαια για μικρά ή μεγαλύτερα πολιτικά οφέλη. Αποσπασματικές ρυθμίσεις της δόμησης για ειδικές χρήσεις προωθούνται πολλές φορές σε άσχετο νομοθετικό πλαίσιο 15 ή με ερμηνευτικές εγκυκλίους 16, ενώ υπάρχουν και διατάξεις, που αφορούν στην επιλεκτική εφαρμογή τους σε ορισμένες περιοχές της χώρας 17, και στην πράξη αναστέλλουν κάθε ουσιαστική ρύθμιση ή επιδίωξη συγκεκριμένου χαρακτήρα του εξωαστικού χώρου (Οικονόμου 1995). 13 Π.Δ. 10.10.85 «Καθορισμός Ζωνών Οικιστικού Ελέγχου(ΖΟΕ) και κατωτάτου ορίου κατατμήσεως στην εκτός σχεδίου και εκτός ορίων οικισμών προϋφισταμένων του 1923 περιοχή του Νομού Θεσσαλονίκης» (ΦΕΚ 689 Δ / 21.11.1985) 14 βλ. ΠΔ 27.7.1999 «Κώδικας βασικής πολεοδομικής νομοθεσίας» (ΦΕΚ 580 Δ / 1999), Κεφ. Η. 15 λ.χ. ειδική διάταξη για την ανέγερση ιδιωτικών Ιερών Ναών θεσμοθετήθηκε σε νόμο για τις επιχειρήσεις του κατασκευαστικού τομέα βλ. π. 15, α.5, Ν.2940/2001 «Αναπτυξιακά, φορολογικά και θεσμικά κίνητρα για τις επιχειρήσεις του κατασκευαστικού τομέα και άλλες διατάξεις» (ΦΕΚ 180 Α). 16 βλ. Σχετική εγκύκλιο ΥΠΕΧΩΔΕ (22/04) για ένταξη των συνεργείων αυτοκινήτων κ.ά. επαγγελματικών εργαστηρίων στην κατηγορία των βιοτεχνικών - βιομηχανικών εγκαταστάσεων και την με αυτόν τον τρόπο μεγιστοποίηση του ΣΔ τους (=0,9) κατά την έκδοση οικοδομικής άδειας με παρέκκλιση. 17 βλ. ιδιαιτέρες ρυθμίσεις σε ξεχωριστό διάταγμα για το νομό Αττικής (ΠΔ 5-12-1979).

ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2008 7 Επιπρόσθετα, πρέπει να επισημάνω ότι ακόμη και αυτές οι περιπτωσιακές, αποσπασματικές ή σημειακές ρυθμίσεις και ειδικές αδειοδοτήσεις για ορισμένες χρήσεις καταστρατηγούνται κατά την εφαρμογή τους. Είναι συχνή η στρεβλή υλοποίηση των σχετικών κατασκευών στο χώρο, όπως οι τροποποιήσεις στη δόμηση (με υπερβάσεις κλπ) και στις χρήσεις από τους τελικούς χρήστες. Για παράδειγμα αστικές χρήσεις, όπως χώροι γραφείων και καταστημάτων κατασκευάζονται χρησιμοποιώντας τις ευνοϊκότερες διατάξεις (όρους δόμησης), που ισχύουν για τις βιομηχανικές εγκαταστάσεις, συγκεκριμένα αυτών που εύκολα παίρνουν άδεια χωροθέτησης ως μη οχλούσες 18. Επίσης, είναι δυνατές οι χωροθετήσεις με παρεκκλίσεις στους ισχύοντες όρους δόμησης οποιασδήποτε ιδιαίτερης χρήσης του δημόσιου 19 ή του ιδιωτικού τομέα 20 κατά περίπτωση σε περιοχές εκατέρωθεν του βασικού οδικού δικτύου 21, ενώ κατά κανόνα δεν γίνονται περιπτωσιακές παρεκκλίσεις για χρήση κατοικίας. Τα αποτελέσματα των διατάξεων για την εκτός σχεδίου δόμηση έχουν σφραγίσει με μη αντιστρεπτά ίχνη τα τοπία σε όλο τον ελληνικό χώρο: γραμμικές «έρπουσες» (Οικονόμου 1995: 65) ή «ταινιακές» (Αραβαντινός 1997: 96) αναπτύξεις, μεικτές σε χρήση κατά μήκος των κύριων αξόνων κίνησης, συγκρούσεις και ανάμειξη οχλουσών ή ασυμβίβαστων χρήσεων γης, μορφολογική ανάμειξη εγκαταστάσεων, και τελευταία μία όλο εντεινόμενη διασπορά κάθε είδους λειτουργίας σε περιοχές με ένταση παραγωγής ή κατανάλωσης (στην περίμετρο αστικών συγκροτημάτων, πόλεων αλλά και μικρότερων οικισμών, στις τουριστικές περιοχές κλπ) η ελληνική εκδοχή της αστικής διάχυσης (sprawl). Περιοχές προηγουμένως αδόμητες έχουν αποκτήσει μέσα στην τελευταία τριακονταετία έναν ανεξέλεγκτο «υβριδικό ενδιάμεσο χαρακτήρα» (Οικονόμου 1995: 64), οικιστικό χωρίς τις απαραίτητες υποδομές και κοινωνικό εξοπλισμό, και της υπαίθρου χωρίς την απόλυτη απουσία δόμησης και αστικών δραστηριοτήτων. 18 σύμφωνα με την ΚΥΑ 69269/5387/1990 που ορίζει κατηγορίες. Προσφιλής χρήση σε αιτήσεις για τον περιαστικό χώρο της Θεσσαλονίκης αποτελεί η βιοτεχνία αναπαραγωγής CD (sic) (στοιχεία από τη Δ/νση Πολεοδομίας Δήμου Πυλαίας). 19 βλ. τη χαρακτηριστική περίπτωση χωροθέτησης του νέου περιφερειακού νοσοκομείου Παπαγεωργίου και του νέου στρατιωτικού νοσοκομείου στην ανατολική περιφερειακή οδό του ΠΣΘ 20 λ.χ. για τη διαδικασία έγκρισης εγκατάστασης και χορήγησης κατά παρέκκλιση όρων δόμησης στον περιαστικό χώρο με ιδιαίτερη έμφαση στα παραδείγματα του τριτογενούς τομέα, που αποτελούν πρόσφατο τομέα αιχμής βλ. Καυκαλάς κ.ά. 1999: 153-158 21 βλ. Ν.1892/90, α.99, π.3 και Ν.2242/94, α.3, π.22 για τροποποιήσεις του εγκεκριμένου ρυμοτομικού σχεδίου, τον καθορισμό ή τροποποίηση όρων και περιορισμών δόμησης, τον καθορισμό χρήσεων γης εκατέρωθεν των αξόνων του βασικού οδικού δικτύου των Νομών Αττικής και Θεσσαλονίκης μετά από γνώμη του ΣΧΟΠ.

8 ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2008 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ Εικόνα 1. Μετασχηματισμοί νοτιο-ανατολικού τμήματος της περιφέρειας της Θεσσαλονίκης από χώρο πρωτογενούς παραγωγής σε πλήρως αστικοποιημένο χώρο (πηγές αεροφωτογραφιών: 1978: ΓΥΣ, 1990: ΟΚΧΕ, δορυφορική εικόνα 2003: ΤΠΧΠΕ-ΤΑΜ) Κατ αυτόν τον τρόπο, η άμεση περιφέρεια του ΠΣΘ έχει μετατραπεί από χώρο πρωτογενούς παραγωγής στο τέλος της δεκαετίας 70 σε πλήρως αστικοποιημένο χώρο στα μέσα της δεκαετίας 2000 (εικ. 1) αναιρώντας το βασικό στόχο του Ρυθμιστικού Σχεδίου στο σχεδιασμό του ΠΣΘ της δεκαετίας 80 22 για ανάσχεση της εξάπλωσης τους αστικού ιστού και έλεγχο των χρήσεων γης (βλ. παρακάτω). Το δεδομένο αυτό μετατρέπει την υλοποίηση του προτύπου της «συμπαγούς πόλης» για το ΠΣΘ,που τέθηκε ως βασική στρατηγική αστικής ανάπτυξης στο ΠΠΧΣ της ΠΚΜ 23 σε πραγματικό γρίφο! 2 ΑΚΡΑΙΟΣ ΑΣΤΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ: ΕΠΕΚΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ ΠΟΛΗΣ ΜΕ ΤΟ ΔΙΑΤΑΓΜΑ ΤΟΥ 23 ΚΑΙ Ο ΝΟΜΟΣ Ν. 947/79 ΓΙΑ ΤΙΣ ΟΙΚΙΣΤΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ Στη δεκαετία 70 οι ελληνικές πόλεις συνέχισαν να μεγαλώνουν με διαδοχικές αποσπασματικές επεκτάσεις του σχεδίου πόλης σύμφωνα με το Διάταγμα του 23. Τα σχέδια αυτά που αποτελούσαν απλά ρυμοτομικά με προβλέψεις για χωροθέτηση μόνο κάποιων κοινόχρηστων και κοινωφελών χώρων χωρίς αναλυτική τεκμηρίωση. Γίνονταν συνήθως κάτω από την πίεση ήδη διαμορφωμένων καταστάσεων αυθαίρετης δόμησης ή συμφερόντων κάθε είδους. Αφορούσαν απλές προτάσεις οικοπεδοποίησης χωρίς να απαιτείται θεωρητική υποστήριξη της ανάγκης και της σκοπιμότητας των επεκτάσεων και συσχετι- 22 Ν.1561/85 για το Ρυθμιστικό Σχέδιο Θεσσαλονίκης (α.3, π. 4δ) 23 ΥΑ 674/2004 «Περιφερειακό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης Κεντρικής Μακεδονίας» -ΦΕΚ 218 Β / 2004

ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2008 9 σμού τους με έναν ευρύτερο σχεδιασμό για την ανάπτυξη ολόκληρης της πόλης. Επίσης, αντιμετώπιζαν σημαντικά προβλήματα κατά την εφαρμογή τους στο έδαφος, αφενός λόγω προβληματικών τοπογραφικών υποβάθρων και αδιαφορίας για τα φυσικά στοιχεία του εδάφους (κλίσεις, ρέματα κλπ) και την πραγματική υπάρχουσα κατάσταση, αφετέρου λόγω ανυπαρξίας εκείνου του πλαισίου που θα εξασφάλιζε τη χρηματοδότηση των απαραίτητων έργων αστικών υποδομών 24. Στη Θεσσαλονίκη, ενώ εξελίσσονταν η συζήτηση για το Ρυθμιστικό Σχέδιο και το πρόβλημα των περιοχών αυθαιρέτων στις εκτός σχεδίου περιοχές κατοικίας έμενε άλυτο, ξεκίνησε με πρωτοβουλία του τότε νομάρχη η προώθηση της ένταξης στο σχέδιο των δυτικών περιοχών. Τα σχέδια αυτά που ανέλαβε να εκπονήσει η Διεύθυνση Οικισμού Θεσσαλονίκης 25 (ΔΟΘ), αφορούσαν στο μεγαλύτερο μέρος από τις περιοχές που αργότερα εντάχθηκαν στα Γενικά Πολεοδομικά Σχέδια (ΓΠΣ) των δυτικών περιφερειακών δήμων με την «Επιχείρηση Πολεοδομική Ανασυγκρότηση» (ΕΠΑ) (βλ. Παππάς 1993, Yiannakou 1993: 204) 26. Με την πίεση ενός ιδιαίτερα φιλόδοξου δημάρχου, θεσμοθετήθηκε με ΠΔ μόνο η πολεοδομική μελέτη ρυμοτομικό σχέδιο του Ευόσμου το 1979 27. Μάλιστα, η επέκταση δεν αντιστοιχούσε μόνο στις προβληματικές περιοχές των αυθαιρέτων, αλλά τις ξεπερνούσε κατά πολύ. Για τις υπόλοιπες δυτικές συνοικίες τα σχέδια δεν προχώρησαν σε αναμονή της ψήφισης του νέου νόμου για τις οικιστικές περιοχές. Το ρυμοτομικό σχέδιο του Ευόσμου ήταν το τελευταίο μεγάλο ρυμοτομικό σχέδιο με αποσπασματικό χαρακτήρα που εφαρμόστηκε στο ΠΣΘ και σηματοδοτεί το τέλος μιας μακράς περιόδου άσκησης πολεοδομικής πολιτικής με μόνο εργαλείο το Διάταγμα του 23. Σύμφωνα με το Ν.947/79 «περί οικιστικών περιοχών» οι επεκτάσεις του σχεδίου και οι 24 βλ. αναλυτικά για τα προβλήματα των ρυμοτομικών σχεδίων στην Ελλάδα βλ. Αραβαντινός 1984: 306, Αραβαντινός 1997: 180-184 25 Η ΔΟΘ ήταν περιφερειακή υπηρεσία του ΥΧΟΠ. Στα μέσα της δεκαετίας 80 μετεξελίχτηκε διασπώμενη στον σημερινό ΟΡΘΕ και τη ΔΙΠΕΧΩ της ΠΚΜ. 26 Στο αρχείο της Δ/νσης Πολεοδομικών Εφαρμογών της Νομαρχίας εντόπισα πινακίδες φωτογραμμετρικής αποτύπωσης περιοχής των δυτικών συνοικιών του έτους 1978 (Ελ. Κορδελιού, Ευόσμου, Μενεμένης, Σταυρούπολης) σε κλίμακα 1:1000 για υπηρεσιακή χρήση που πιθανόν να είχαν συνταχθεί για αυτό το σκοπό. 27 ΦΕΚ 271 Δ / 15-5-1979 Η έκταση αυτού του ρυμοτομικού σχεδίου ήταν υπερβολικά μεγάλη σε σχέση με τις ανάγκες και τις δυνατότητες εφαρμογής του, ενώ αποτέλεσε στρεβλή αφετηρία διεκδίκησης και τελικά ένταξης μίας ακόμη μεγαλύτερης επέκτασης βόρεια της Περιφερειακής Οδού (ΠΟ) στο πρώτο ΓΠΣ Εύοσμου. Ακόμη και σήμερα ένα μεγάλο μέρος της δεν έχει οικοδομηθεί αφού δεν έχουν ολοκληρωθεί οι διαδικασίες της σχετικής πράξης εφαρμογής.

10 ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2008 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ νέες οικιστικές περιοχές όφειλαν να υπακούσουν σε μία γενικότερη λογική ρυθμιστικού σχεδίου ή τεκμηριωμένου σχεδίου δομικών παρεμβάσεων. Ο νόμος αυτός παρά το γεγονός ότι πολύ γρήγορα αναστάλθηκε με την αλλαγή της κυβέρνησης το 1981, ήταν σημαντικός, αφού αντιμετώπιζε με τον πιο ολοκληρωμένο ως τότε τρόπο μία σειρά από ζητήματα, που αφορούσαν τόσο στο σχεδιασμό νέων οικιστικών περιοχών όσο και προβληματικών υφιστάμενων περιοχών, και παρείχε νέους αναλυτικούς ορισμούς που είναι ακόμη σε ισχύ (οικιστική ανάπτυξη, γενικές και ειδικές χρήσεις γης, συντελεστής δόμησης κλπ). Σημαντικό στοιχείο που πρέπει να αναφερθεί είναι το ότι σε εφαρμογή του νέου Συντάγματος για πρώτη φορά εφαρμόστηκαν εισφορές σε γη και σε χρήμα των ιδιοκτητών, προκειμένου να κατασκευαστούν τα απαραίτητα έργα υποδομής και δικτύων στη νέα οικιστική περιοχή 28. Ο νόμος αυτός προετοίμασε ουσιαστικά την υποδοχή των ρυθμίσεων που προωθήθηκαν με την ΕΠΑ και γι αυτό δεν θα σταθώ περισσότερο στις δυνατότητες που παρείχε για τις ζώνες ενεργού πολεοδομίας, αστικού αναδασμού και κανονιστικών όρων δόμησης, εφόσον δεν υπάρχει τμήμα της πόλης ή της περιφέρειας της Θεσσαλονίκης, που διαμορφώθηκε σε εφαρμογή των διατάξεων του αυτών. Στην περιοχή της Θεσσαλονίκης είχαν προωθηθεί τρεις μελέτες για την ανάπτυξη νέων οικιστικών περιοχών στην ανατολική περιφέρεια της πόλης: δύο αδόμητες περιοχές στο Δήμο Καλαμαριάς και η ευρύτερη περιοχή του Αγροκτήματος της Αμερικάνικης Γεωργικής Σχολής στο Δήμο Πυλαίας, όπου εντοπίζονται μεγάλες ιδιοκτησίες (βλ. αναλυτικά Yiannakou 1993: 205-207), χωρίς, παρόλο το πνεύμα του νόμου, αναλυτική τεκμηρίωση επί του συνόλου του ΠΣΘ. Οι δύο πρώτες περιοχές εντάχθηκαν αργότερα στο ΓΠΣ Καλαμαριάς, ενώ η τελευταία παραμένει εκτός σχεδίου και χωρίς θεσμοθετημένη ρύθμιση χρήσεων γης έως σήμερα. Εξάλλου για τις περιπτώσεις τροποποιήσεων και μικρής έκτασης επεκτάσεων υφιστάμενων ρυμοτομικών σχεδίων ο νόμος προέβλεπε πάλι την εφαρμογή του Διατάγματος του 23 (α.62, παρ. 1 και 2). Με αυτή τη διάταξη πρόλαβε να εγκριθεί η επέκταση του ρυμοτομικού σχεδίου στην Τριανδρία στην περιοχή «Νησάκι» 29. 28 Σύμφωνα με τον Αραβαντινό (1984: 306) η θέσπιση των εισφορών αποτέλεσε μέτρο κοινωνικής δικαιοσύνης περιορίζοντας ακραία φαινόμενα κερδοσκοπίας στα αστικά ακίνητα. Μία αναλυτική παρουσίαση και αξιολόγηση του Ν.947/79 βλ. στο Αραβαντινός 1984: 266-276. 29 ΠΔ της 12/13-3-80 (ΦΕΚ 179Δ) «Περί τροποποιήσεως και επεκτάσεως του ρυμοτομικού σχεδίου Τριανδρίας (Θεσσαλονίκης)»

ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2008 11 Σημαντικότερη επίπτωση είχε ένα συμπληρωματικό άρθρο στο α.62 του Ν.947/79 που προσαρτήθηκε σε προεκλογική περίοδο στον κατά τα άλλα μόνο με θέσεις στάθμευσης σχετικό Ν.1221/81. Το α.10 του εν λόγω νόμου αφορούσε την πολεοδόμηση αποκλειστικά πυκνοδομημένων περιοχών κύριας κατοικίας σε επέκταση εγκεκριμένων ρυμοτομικών σχεδίων σύμφωνα με το Διάταγμα του 23 με την προϋπόθεση βέβαια ότι εναρμονίζονταν με υπερκείμενα σχέδια και αποφάσεις και με την επιβολή χρηματικών εισφορών. Όπως γίνεται εύκολα κατανοητό η διάταξη αυτή αφορούσε στην αντιμετώπιση των αυθαίρετων επεκτάσεων της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης, όπου το πρόβλημα είχε πάρει εκρηκτικές διαστάσεις και ήταν αδύνατο να παραγνωριστεί - αλλά και των άλλων μεγάλων πόλεων που είχαν εγκεκριμένο ρυμοτομικό. Το α.10 του Ν.1221/81 αποτέλεσε το κύριο θεσμικό εργαλείο για την υλοποίηση του επείγοντος προγράμματος της ΕΠΑ (βλ. Τρίτσης 1982: 26 για τη δημόσια ανακοίνωσή του). Με μία σειρά από σχετικές διατάξεις που αφορούσαν στις πυκνοδομημένες περιοχές και συμπληρώθηκαν στους νόμους 1337/83, 1512/85, 1772/88 και 1647/86, στο εκτελεστικό ΠΔ 8-9-1983 για τα κριτήρια χαρακτηρισμού περιοχών ως πυκνοδομημένων καθώς και σε αρκετές εγκυκλίους (α.2, π.4, α8, π.1-2 Ν.1337/83, ΠΔ 24-8-1983, α.2., π.3 Ν.1772/88, α.8, π.19 Ν.1512/85, α.12, π.3 Ν.1647/86 και εγκύκλιοι 20/85, 85/85 και 106/85) για τη σύνταξη των πράξεων εφαρμογής τους και τον υπολογισμό των σχετικών εισφορών σε γη και σε χρήμα, αποδεσμεύτηκε ουσιαστικά όχι μόνο η πολεοδόμηση, αλλά και η έκδοση οικοδομικών αδειών και η δόμηση στις περιοχές αυτές. Στην περιφέρεια της Θεσσαλονίκης οι περιοχές κατοικίας που πολεοδομήθηκαν με τη διαδικασία χαρακτηρισμού τους ως πυκνοδομημένες, ήταν η επέκταση των προσφυγικών οικισμών του Ελ.Κορδελιού (μέσα και έξω από την ΠΟ), της Μενεμένης και της Νέας Ευκαρπίας, οι επεκτάσεις της Τερψιθέας, η Ομόνοια στη Σταυρούπολη, οι περιοχές Άνωθεν Ασύλου και η (Κάτω) Νικόπολη στην Πολίχνη και τη Σταυρούπολη, οι περιοχές επέκτασης των Μετέωρων στην Πολίχνη, του Κρυονερίου στο Δήμο Συκεών και της Κηφισιάς στο Δήμο Θεσσαλονίκης.

12 ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2008 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 3 Η «ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΗΣ ΑΝΑΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗΣ» ΚΑΙ Ο Ν. 1337/83: ΑΚΡΑΙΟΣ ΑΣΤΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ ΚΑΙ ΕΠΕΚΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ ΠΟΛΗΣ ΜΕ ΓΠΣ ΚΑΙ ΠΜΕΑ Η Επιχείρηση Πολεοδομικής Ανασυγκρότησης (ΕΠΑ) ξεκίνησε το 1982. Αποτέλεσε μία μοναδική ιστορικά συνολική προσπάθεια να ξεμπλοκαριστούν και να αντιμετωπιστούν ταυτόχρονα προβλήματα χωροταξικά, περιβαλλοντικά, οικιστικά, πολεοδομικά και στεγαστικά, και να τεθούν νέα πλαίσια νομιμότητας και εξορθολογισμού της αστικής ανάπτυξης. Μία δέσμη νέων θεσμικών ρυθμίσεων βασίστηκε σε ένα ενιαίο ιδεολογικό υπόβαθρο σοσιαλιστικής αναδιανομής και συμμετοχής 30,που διακατέχονταν από μία οραματική με πραγματιστικά στοιχεία αισιοδοξία για το μέλλον των ελληνικών πόλεων και οικισμών. Αφορούσαν στη χωροταξική και πολεοδομική οργάνωση, στην αντιμετώπιση των αυθαιρέτων κατοικιών, στην πολεοδομική οργάνωση των οικισμών με πληθυσμό κάτω από 2000 κατοίκους, στους παραθεριστικούς οικισμούς, στο κτηματολόγιο, στη σύνταξη Ρυθμιστικών σχεδίων για Αθήνα και Θεσσαλονίκη και στην προστασία του περιβάλλοντος στο πλαίσιο μιας συνολικής οικιστικής πολιτικής. Η προσέγγιση και το εύρος της πολιτικής όπως εξαγγέλθηκαν επιχειρούσαν μία ολοκληρωμένη αλλά και εμπνευσμένη αντιμετώπιση (βλ. αναλυτικά την εισήγηση του Υπουργού Χωροταξίας Οικισμού και Περιβάλλοντος στη συνάντηση με την τοπική Αυτοδιοίκηση 10-2-1982 στο Τρίτσης 1982). Το έργο που υλοποιήθηκε με την ΕΠΑ και τα αποτελέσματά της έχουν αποτιμηθεί μόνο εν μέρει κατά την πορεία εξέλιξής της. Από τους διάφορους φορείς εφαρμογής της μας παρέχονται αρκετά στοιχεία για τη μελέτη της υλοποίησής της και για τα προβλήματα που αντιμετωπίστηκαν 31. Εδώ θα περιοριστώ στην παρουσίαση εκείνων των στοιχείων, που αφορούν στη χωροταξική και πολεοδομική οργάνωση του ακραίου αστικού και περιαστικού χώρου με έμφαση στα ζητήματα κατοικίας. 30 Για πρώτη φορά προβλέφθηκαν στην ελληνική νομοθεσία συμμετοχικές διαδικασίες πολιτών και φορέων (επιτροπές γειτονιάς, δημόσιες συνελεύσεις, γνωμοδοτήσεις φορέων κλπ) που μόνο εν μέρει και σχηματικά υλοποιήθηκαν (βλ. Lalenis 1993, και για την εφαρμογή στις μελέτες στο ΠΣΘ βλ. Νόττας 1993 για μία κριτική παρουσίαση και ανάλυση μετά από σχετική έρευνα - 1991). Σήμερα αυτές των πολιτών έχουν εγκαταλειφθεί και έχουν αντικατασταθεί από κινήσεις πολιτών ΜΚΟ σε αμφισβήτηση διαφόρων σχεδιασμών και έργων. 31 βλ. Πρακτικά διήμερου ΤΕΕ με θέμα «ΕΠΑ: 10 χρόνια μετά. Πραγματικότητα και προοπτικές» (27-28/1/ 1993) (ΤΕΕ 1993), εισηγήσεις διημερίδας ΤΕΕ/ΤΚΜ με θέμα «ΕΠΑ 1982-92 Πολεοδομικό Συγκρότημα Θεσσαλονίκης» (15-16/3/1993) (ΤΕΕ/ΤΚΜ 1993).

ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2008 13 Πρωταρχικό μέλημα της ΕΠΑ ήταν μία νέα διαδικασία επέκτασης των πόλεων και οργάνωσης των οικιστικών περιοχών, που θα αντιμετώπιζε τα κοινωνικά προβλήματα, που είχαν συσσωρευτεί (ανεξέλεγκτες επεκτάσεις, γειτονιές αυθαίρετων, ανεπάρκεια τεχνικών και κοινωνικών υποδομών κλπ). (Εικ.2.) Εικόνα.2. Διαγράμματα ιδεών πολεοδομικής οργάνωσης για την ανασυγκρότηση των ελληνικών πόλεων (πηγή: Τρίτσης 1982). Κύριος νόμος, αν και με μεταβατικά χαρακτηριστικά, στον οποίο βασίστηκε ήταν ο 1337/83 «Επέκταση των πολεοδομικών σχεδίων, οικιστική ανάπτυξη και σχετικές ρυθμίσεις» με όλες τις συμπληρώσεις και τροποποιήσεις που ακολούθησαν και αντιμετώπιζαν επί μέρους προβλήματα. Με τα ρυθμιστικά σχέδια να αποτελούν την ανώτερη βαθμίδα σχεδιασμού, ο πολεοδομικός σχεδιασμός που θεσπίστηκε, περιελάμβανε ένα ιεραρχημένο πλαίσιο σχεδίων 32 (βλ. α. 2, 6, 12 Ν.1337/83 και ΟΡΘΕ 1989α: 22-25): - Τα Γενικά Πολεοδομικά Σχέδια (ΓΠΣ) που αποτελούσαν το κατευθυντήριο πλαίσιο για την ανασυγκρότηση του αστικού ιστού, που κυρίως αφορά στις χρήσεις γης αλλά και στην άσκηση πολιτικής γης και κατοικίας. Τα ΓΠΣ των δήμων στην περίπτωση του 32 Σύμφωνα με τον Οικονόμου (2000α: 51) ο πληθωρισμός των προβλεπόμενων σχεδίων πολύ περισσότερων απ ότι σε άλλες χώρες, αποτελεί στοιχείο της «ισχνότητας» του πραγματικού πολεοδομικού σχεδιασμού στην Ελλάδα, αφού μόνο ένα μέρος από αυτά θεσμοθετούνται, ενώ τελικά από αυτά που θεσμοθετούνται ένα μέρος μόνο των ρυθμίσεων εφαρμόζονται.

14 ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2008 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ ΠΣΘ αποτέλεσαν το πλαίσιο ανάπτυξης των βασικών λειτουργιών και χρήσεων του σε εφαρμογή των στόχων του Ρυθμιστικού Σχεδίου Θεσσαλονίκης (ΡΣΘ). Εκπονήθηκαν από τη ΔΟΘ σε συνεργασία με ιδιώτες μελετητές και μετά το Ν.1561/85 από τον Οργανισμό Ρυθμιστικού Σχεδίου και Προστασίας του Περιβάλλοντος Θεσσαλονίκης (ΟΡΘΕ) σε μία προσπάθεια συντονισμού και αλληλοσυσχέτισης (βλ. και Ζέικου 1995). - Τις Πολεοδομικές Μελέτες Επέκτασης Αναθεώρησης (ΠΜΕΑ) που σε συνέπεια με τις κατευθυντήριες ρυθμίσεις των ΓΠΣ καθόριζαν συγκεκριμένες διαμορφώσεις ρυμοτομίας για τους κοινόχρηστους, κοινωφελείς και ιδιωτικούς χώρους με κανονιστικές ρυθμίσεις για τις χρήσεις γης σε νέο-πολεοδομούμενες περιοχές, αλλά και περιοχές όπου υπήρχε σχέδιο πόλης. - Τις Πράξεις Εφαρμογής (ΠΕ) που αποτελούσαν τα σχέδια εφαρμογής των ΠΜΕΑ στο έδαφος με τις απαραίτητες ιδιοκτησιακές τακτοποιήσεις, εισφορές κλπ, που θα απελευθέρωναν τις εκτάσεις για την απαραίτητη κοινωνική υποδομή με την προϋπόθεση ότι θα είχαν συνταχθεί αναλυτικά κτηματογραφικά και τοπογραφικά υπόβαθρα των περιοχών προς πολεοδόμηση. Ο νόμος προέβλεπε και επεκτάσεις με πολεοδομικές μελέτες εξειδικευμένου σκοπού σε Ζώνες Ενεργού Πολεοδομίας (ΖΕΠ) και Ζώνες Αστικού Αναδασμού (ΖΑΑ) σε αντιστοιχία των άρθρων 55 και 59 του Ν.947/79 33. Οι πρώτες αφορούσαν ολοκληρωμένες μελέτες προγράμματος αστικού σχεδιασμού (σχέδιο γενικής διάταξης, προτάσεις κτιριακών τύπων και διαμορφώσεων) και οι δεύτερες πολεοδομικές μελέτες με συνολική αναδιάταξη των ιδιοκτησιών. Η εφαρμογή των ζωνών θα γινόταν με ενισχυμένο το ρόλο του Δημοσίου και των ΟΤΑ. Στην Ευρύτερη Περιοχή Θεσσαλονίκης προωθήθηκαν αρχικά ΖΕΠ στην Πολίχνη για την εφαρμογή κοινωνικού προγράμματος οικιστικής ανάπτυξης 34,που σύντομα εγκαταλείφθηκε μέσα από τις πιέσεις των καταπατητών της δημόσιας και δημο- 33 βλ. α. 10, Ν. 1337/83 και σχετική συζήτηση των μηχανισμών στο Αραβαντινός 1997: 230-233. Μία πρώτη εκδοχή των ΖΕΠ υπήρξε με το ΝΔ 1003/1971 και πολεοδομήθηκαν από την ΕΚΤΕΝΕΠΟΛ στο τέλος της δεκαετίας 70 στη Θράκη (Ξάνθη Κομοτηνή). Η κριτική αφορούσε στην αμφίβολη κοινωνική σκοπιμότητα των έργων αφού δεν αφορούσαν μη-προνομιούχα στρώματα του πληθυσμού, δεν αντικαθιστούσαν αλλά συνόρευαν με τις ζώνες αυθαιρέτων βλ. Φιλιππίδης 1990: 49, 136-140. Στην περιοχή της ΕΚΤΕΝΕΠΟΛ στην περιφέρεια της Κομοτηνής εφαρμόστηκε στις αρχές της δεκαετίας 2000 πρόγραμμα για τη στεγαστική αποκατάσταση παλιννοστούντων ομογενών με χρηματοδότηση από το ΥΠΕΣΔΔΑ. 34 βλ. σχετική αναφορά στο α.14 του ΡΣΘ Ν.1561/85 και στο τεύχος του ΓΠΣ Πολίχνης (ΥΠΕΧΩΔΕ/ ΔΟΘ 1986: 29) και σχετική μελέτη της ΔΕΠΟΣ (Τσουλουβής 1986)

ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2008 15 τικής γης στην περιοχή, που προβλέπονταν. Επίσης, ΖΕΠ στο Χορτιάτη σε συνεργασία με το Συνεταιρισμό Διπλωματούχων Μηχανικών στη θέση Κισσός, και ΖΑΑ στην Κοινότητα Ευκαρπίας. Κανένα σχέδιο δεν ευοδώθηκε για διαφορετικούς λόγους διατηρώντας όμως τις εν λόγω περιοχές σε ένα ιδιότυπο καθεστώς αναμονής. Ιδιαίτερα εκσυγχρονιστικοί μηχανισμοί για την αντιμετώπιση οξυμμένων προβλημάτων κατοίκησης κυρίως σε δομημένες περιοχές εντός του ΓΠΣ περιλήφθηκαν στο νόμο αλλά ποτέ δεν ενεργοποιήθηκαν. Προβλέφθηκε καθορισμός ειδικών ζωνών: Ζώνες Ειδικών Ενισχύσεων (ΖΕΕ) όπου θα διοχετεύονταν κατά προτεραιότητα στεγαστικά δάνεια και ενισχύσεις, και Ζώνες Ειδικών Κινήτρων (ΖΕΚ), όπου θα παρέχονταν ειδικά χρηματοδοτικά και πολεοδομικά κίνητρα για να κατασκευάζονται ή να διαμορφώνονται τμήματα των κέντρων των πολεοδομικών ενοτήτων. Στο ΠΣΘ μέσω των ΓΠΣ των δήμων ορίστηκαν ΖΕΕ και ΖΕΚ σε περιοχές που απαιτούσαν σύνθετες παρεμβάσεις με δυναμικό χαρακτήρα (μεταστέγαση κατοίκων με ενεργό συμμετοχή τους, διανοίξεις οδών, ριζική αναμόρφωση της περιοχής και περιβαλλοντική αποκατάσταση, ενσωμάτωση οικονομικών εργαλείων στο σχεδιασμό κοκ). Το ανυπολόγιστο οικονομικό και κυρίως πολιτικό κόστος, καθώς και η έλλειψη εμπειρίας σε επιχειρησιακή ετοιμότητα απαραίτητη από πλευράς Διοίκησης απέτρεψαν την εφαρμογή τους και την υλοποίηση σχετικών προγραμμάτων. Ειδικότερα ΖΕΕ, σύνθετα προγράμματα αναπλάσεων με οικιστική αποκατάσταση μετεγκατάσταση κατοίκων, προβλέφθηκαν σε περιοχές στην περιφέρεια του ΠΣΘ (λ.χ. περιοχή ρέματος Ανακτορίου στο δήμο Τριανδρίας και Ανθοκήπων στην κοινότητα Ευκαρπίας). Στις περιοχές αυτές δεν ήταν δυνατό να προωθηθεί η πολεοδόμηση ούτε με το α.10 του Ν. 1221/81 λόγω ανυπέρβλητων προβλημάτων στο ιδιοκτησιακό καθεστώς και την προστασία του περιβάλλοντος ή στην οικιστική καταλληλότητα (λ.χ. καταπατήσεις ρεμάτων) ούτε σύμφωνα με το α.13 του Ν.1337/83 σε μία απλούστερη λογική αναπλάσεων. Στις περιοχές αυτές, σχεδόν στο σύνολό τους, ο στόχος της ρύθμισης παραμένει επίκαιρος, αφού εκεί τα προβλήματα κατοίκησης παρουσιάζονται ακόμη ιδιαίτερα οξυμμένα. Η εκπόνηση και θέσπιση των ΓΠΣ και η έγκριση των ΠΜΕΑ και η πολεοδόμηση των περιοχών ΕΜΟ, που ορίστηκαν σε περιοχές, όπου υπήρχε ήδη μεγάλη συγκέντρωση μη

16 ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2008 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ οχλουσών εγκαταστάσεων και μία διασπορά τριγύρω τους 35 στους δήμους του ΠΣΘ, ολοκληρώθηκε το 1994. Όμως, υπάρχουν μέχρι και σήμερα περιοχές για τις οποίες δεν έχουν κυρωθεί ακόμη οι πράξεις εφαρμογής (βλ. λ.χ. περιοχές ρεμάτων Τριανδρίας - Κρυονερίου Ανω Τούμπας), ενώ έχει ξεκινήσει ήδη μία διαδικασία αποδέσμευσης ιδιωτικών εκτάσεων χαρακτηρισμένων για κοινωνική υποδομή με δικαστικές διαδικασίες 36. Παρ όλο που οι μελέτες θα έπρεπε να ακολουθήσουν την εξ αντικειμένου ιεράρχηση που προέβλεπε ο Ν.1337/83 δεν εκπονήθηκαν διαδοχικά από τη μεγαλύτερη στην μικρότερη κλίμακα από την κλίμακα του ρυθμιστικού σχεδίου, στο ΓΠΣ, μετά στις ΠΜΕΑ και τέλος στις ΠΕ. Το ΡΣΘ εγκρίθηκε, ενώ είχαν ήδη μελετηθεί τα περισσότερα ΓΠΣ, που με τη σειρά τους είχαν καθοριστεί από τις ήδη εκπονούμενες μελέτες για τις επεκτάσεις σε πυκνοδομημένες και τις νέες αστικές περιοχές. Οι ΠΜΕΑ εκπονήθηκαν πριν την θέσπιση των ΓΠΣ, σε πολλές περιπτώσεις τα στοιχεία ανάλυσης συλλέχθηκαν πριν από τη σύνταξη των υποβάθρων, μελέτες βάσης δεν υπήρξαν, εισφορές πιθανολογήθηκαν πριν τις κτηματογραφήσεις (Αγγελίδης 1993: 2, Τσουλουβής 1992, Yiannakou 1993: 208-216). Με δεδομένες τις ειδικές ρυθμίσεις του νόμου για τις πυκνοδομημένες περιοχές (αυθαιρέτων) και την προτεραιότητα που δόθηκε στην πολεοδόμηση αυτών των περιοχών, στην πραγματικότητα ακολουθήθηκε μία διαδικασία ανάλογη με αυτή του σχεδιασμού που καθορίζεται από τις απαιτήσεις σύνταξης ενός ρυμοτομικού σχεδίου. Στον ακραίο αστικό χώρο η ΕΠΑ πέτυχε την ως ένα βαθμό πολεοδομική οργάνωση με την εξασφάλιση των αναγκαίων χώρων για τις κοινόχρηστες και κοινωφελείς λειτουργίες, δεν πέτυχε την οργάνωση των χρήσεων γης, ούτε και στις εντός σχεδίου περιοχές αφού δεν προωθήθηκαν εκ νέου νέα κανονιστικά διατάγματα σε όλες τις περιοχές εφαρμογής των ΓΠΣ των οποίων ο σχεδιασμός έμεινε μετέωρος. Επίσης, δεν προβλέφθηκαν μηχανισμοί χρηματοδότησης της απαιτούμενης κοινωνικής και τεχνικής υποδομής με αποτέλεσμα σήμερα χώροι προβλεπόμενοι να αποδεσμεύονται δια της δικαστικής οδού λόγω παρέλευσης απράκτου διαστήματος από πλευράς της Διοίκησης. Η τελική υλοποί- 35 στη Μενεμένη, τον Εύοσμο, την Καλαμαριά, το Ελ. Κορδελιό και την Πυλαία (για τις δύο τελευταίες δεν ολοκληρώθηκαν οι πολεοδομικές μελέτες με αποτέλεσμα να οικοδομούνται με τον μέσο ΣΔ του οικείου ΓΠΣ, χωρίς σχέδιο και προβλέψεις κοινόχρηστων και κοινωφελών χώρων) 36 για τα γενικά προβλήματα των Πράξεων Εφαρμογής του Ν.1337/83, βλ. Ινστιτούτο Τοπικής Αυτοδιοίκησης 2006: 27-29

ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2008 17 ηση του πολεοδομικού σχεδιασμού έχει περάσει στους κατά τόπους δήμους με πλήθος προβλημάτων στη στελέχωση και το γνωστό πρόβλημα των μικροπολιτικών συμφερόντων. Εν τέλει, κανένας φορέας δεν έχει πλήρη εικόνα για το πώς και αν υλοποιείται ο σχεδιασμός, εφόσον μάλιστα η πολυδιάσπαση των αρμοδιοτήτων έχει οδηγήσει σε διαφορετικές αντιλήψεις και πρακτικές για την εφαρμογή του από τους αρμόδιους φορείς (βλ. λ.χ. ΟΡΘΕ και Δ/νση Πολεοδομίας της Νομαρχίας για το δεσμευτικό ή μη χαρακτήρα και την εφαρμογή των προβλεπόμενων από το ΓΠΣ χρήσεων γης στις εκτάσεις των παλιών ρυμοτομικών σχεδίων). Τα ΓΠΣ ιδιαίτερα μετά την αφαίρεση του πενταετούς ορίζοντά τους και τη μετατροπή τους σε χρονικά αόριστα προγραμματικά σχέδια δεν παρείχαν δυνατότητα ανάδρασης, ανατροφοδότησης και βελτίωσης των κατευθύνσεων τους. Από το ισχύον θεσμικό πλαίσιο, ακόμη δεν προβλέπονται μηχανισμοί παρακολούθησης και ανατροφοδότησης της διαδικασίας μετά την έγκριση τους 37, ενώ η πρακτική έχει δείξει ότι στα ήδη εγκεκριμένα τμήματα μόνο σημειακές τροποποιήσεις γίνονται (βλ. τροποποιήσεις ΓΠΣ στους δήμους Μενεμένης, Εύοσμου, Σταυρούπολης, Πολίχνης, Καλαμαριάς μέχρι το 1999) και για λόγους οριοθέτησης νέων περιοχών ρυθμίσεων του Ν.1337/83 και 2508/97 (περιοχές αναπλάσεων, υποδοχής ΣΔ, κοινωνικού συντελεστή). Τα στοιχεία αυτά έχουν ήδη δείξει τα αρνητικά για το αστικό περιβάλλον αποτελέσματά τους (υπερβολική πυκνότητα, υπέρβαση ορίων σταθεροτύπων στις κοινωνικές υποδομές κλπ). Σημειωτέο ότι η χωρητικότητα των πρώτων ΓΠΣ δεν έχει ακόμη εξαντληθεί στους δήμους που είχαν μεγάλες περιοχές επεκτάσεων (Καλαμαριά, Πυλαία, Εύοσμος), ενώ σε άλλους έχουν προωθηθεί νέες επεκτάσεις (Μενεμένη, Πολίχνη) σε προβλεπόμενες περιοχές οικιστικής καταλληλότητας και εντός των ορίων που θέτει η Περιφερειακή Οδός (ΠΟ). Η υλοποίηση του προγράμματος της ΕΠΑ αύξησε την υπερεκμετάλλευση της γης και την κερδοσκοπία, δεν έλυσε δυναμικά τα στεγαστικά προβλήματα των ασθενέστερων κοινωνικών ομάδων διατηρήθηκε τελικά η αυτοστέγαση ως κύριο μέσο απόκτησης 37 Στις αρχές της δεκαετίας 90 το κενό προγραμματισμού επιχειρήθηκε να αντιμετωπιστεί με την εκπόνηση Τοπικών Αναπτυξιακών Προγραμμάτων (ΤΑΠ) στο επίπεδο κάθε δήμου,τα οποία όμως συντάχθηκαν πρόχειρα. Τελικά δεν προωθήθηκαν συνολικά προς υλοποίηση, παρά το γεγονός ότι σε αυτά αναφέρονταν συχνά τοπικοί παράγοντες για την τεκμηρίωση ορισμένων κατά τα άλλα αποσπασματικών παρεμβάσεων.

18 ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2008 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ στέγης με κυρίαρχη της κερδοσκοπική αγορά κατοικίας - ούτε ανέστειλε σημαντικά περιβαλλοντικά προβλήματα. Ιδιαίτερα για το πρόβλημα των αυθαιρέτων (βλ. Ν.1337/83, Κεφάλαιο Β «Αυθαίρετες Κατασκευές»: Άρθρα 15-22, 23, παρ. 3 και 4 και 39) λειτούργησε ως μία πυροσβεστική επιχείρηση με πλήθος αντιφάσεων και ανεπαρκειών που διαιώνισαν και κληροδότησαν μέχρι σήμερα τους ατελείς και ελαστικούς τρόπους που αυτά αντιμετωπίζονται 38. Η αυθαίρετη δόμηση έχει επί μακρόν αναγνωριστεί και νομιμοποιηθεί εκ των υστέρων. Εντούτοις, έχει αποτελέσει μία «κανονιστική δύναμη του πραγματικού» (G. Jellinek στο Γιαννακούρου 1992:130) δεδομένου του πελατειακού χαρακτήρα του ελληνικού πολιτικο-διοικητικού συστήματος. Συνιστά ένα «χαρακτηριστικό παράδειγμα άτυπης απορρύθμισης των πολεοδομικών κανόνων» (ο.π. 132). Όμως τα αυθαίρετα δεν εκπληρώνουν πλέον τον ίδιο κοινωνικό ρόλο όπως στην πρώτη μεταπολεμική περίοδο 39. Οι διαδοχικές νομιμοποιήσεις τους έχουν πολύ υψηλό κόστος πολεοδόμησης χωρίς την εξασφάλιση αντίστοιχης ποιότητας περιβάλλοντος (Βαλέντζας κ.ά. 1996: 101), και έχουν αποτελέσει τον πυρήνα του μεταπολεμικού μη βιώσιμου προτύπου αστικής ανάπτυξης στις ελληνικές πόλεις (βλ. Οικονόμου 2000α). Παρά τις αναλυτικές προδιαγραφές και τα σταθερότυπα που είχαν δοθεί από το ΥΠΕΧΩΔΕ, τα αρχικά εγκεκριμένα ΓΠΣ και οι αρχικές ΠΜΕΑ όπως εγκρίθηκαν, περιλαμβάνουν πλήθος από πολεοδομικές αστοχίες τόσο στο επίπεδο της προγραμματικής θεώρησης του αστικού χώρου, όσο και στο επίπεδο του αστικού σχεδιασμού. Οι λόγοι που συνήθως προβάλλονται γι αυτό είναι η αρχικά πρόχειρη σύνταξη των μελετών από δυναμικό μηχανικών χωρίς προηγούμενη εμπειρία πολεοδομικών εφαρμογών, το τεράστιο μέγεθος της έκτασης που μελετήθηκε και επιβλέφθηκε ταυτόχρονα, τα προβλήματα 38 Λ.χ. υπάρχει ένας διαρκής πολλαπλασιασμός των κατηγοριών αυθαιρέτων («πολεοδομικά αυθαίρετο, δομικά ή κτιριολογικά αυθαίρετο, μεγάλης περιβαλλοντικής επιβάρυνσης αυθαίρετο» βλ. ορισμούς του α.22, Ν.1577/85, Ν2831/00 μέχρι τον πρόσφατο Ν.3212/03 και επιβολή ανάλογων προστίμων) που οδηγεί τελικά στη συνεχή νομιμοποίηση και διατήρησή τους. Επίσης υπάρχει συχνά με κατ εξαίρεση ρυθμίσεις η ιδιαίτερη μεταχείριση συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων (με πιο πρόσφατο παράδειγμα αυτό των παλιννοστούντων ομογενών, α.6,π. 3, N.2790/00) για τη μη επιβολή προστίμων διατήρησης. βλ. και Ενημερωτικό Δελτίο ΤΕΕ (2003: 9) για τους διαδοχικούς Νόμους και τα ΠΔ για τα αυθαίρετα μέχρι την ψήφιση του Ν.3212/03. 39 Χαρακτηριστικό είναι ότι αφορούν όλο και περισσότερο υπερβολικές υπερβάσεις στη δόμηση και νέες κατασκευές πολυτελούς χαρακτήρα (στοιχεία από αρχείο αυθαιρέτων Δήμων Μενεμένης και Πυλαίας κατά την καταγραφή του 2003).

ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2008 19 χρηματοδότησης της ΕΠΑ, τα οργανωμένα και αφανή συμφέροντα στην κάθε περιοχή, η «παραπολεοδομία» (Φιλιππίδης 1990), οι συνεχιζόμενες θεσμικές ρυθμίσεις και πολιτική με «χαμηλό επίπεδο ανάπτυξης των επίσημων θεσμών συμμετοχής στη λήψη και εφαρμογή των πολεοδομικών αποφάσεων και παράλληλη άνθηση άτυπων μηχανισμών νομιμοποίησης των ιδιωτικών συμφερόντων» (Γιαννακούρου 1992:132). Εικόνα.3. Πολεοδομικό Συγκρότημα Θεσσαλονίκης (περιοχές εντός ΓΠΣ) και Περιαστική Ζώνη Θεσσαλονίκης 2002 οριοθετημένες περιοχές εντός σχεδίου ή εντός ΓΠΣ (πηγή: αρχείο ΟΡΘΕ, επιμ. Ν.Νικηφορίδη) Εν κατακλείδι, αν και το θεσμικό πλαίσιο που εισάχθηκε με την ΕΠΑ παρείχε δυνατότητες ολοκληρωμένης οικιστικής πολιτικής, οι εφαρμογές του παρέμειναν αγκιστρωμένες στο φυσικό σχεδιασμό και σε παλαιότερες διαδικασίες πολεοδόμησης. Περιορίστηκαν σε κυρίως οικιστικές επεκτάσεις με φτωχά αποτελέσματα στην παραγωγή του αστικού χώρου και στην επίλυση σύνθετων αστικών προβλημάτων (Βαλέντζας κ.ά. 1996: 95, 99), ενώ σε πολλές περιοχές ο σχεδιασμός δεν έχει ολοκληρωθεί (βλ. πρόσφατα στοιχεία για την πορεία υλοποίησης της ΕΠΑ στο Ινστιτούτο Τοπικής Αυτοδιοίκησης 2006). Η Γιαννακού (Yiannakou 1993: 89) υποστηρίζει ότι μετά από δέκα χρόνια η ΕΠΑ και όλα τα

20 ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2008 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ προγράμματα της είχαν σταδιακά μετατραπεί σε θεσμοθετημένες διαδικασίες για απόδοση πολεοδομημένης γης και έπαψε να αποτελεί ένα οραματικό πρόγραμμα για αστική ανασυγκρότηση. Επίσης, περιγράφει αναλυτικά διάφορα γεγονότα που συνέβησαν κατά το σχεδιασμό και δείχνει πολύ καθαρά τις ιδεολογικο-πολιτικές αγκυλώσεις του συστήματος, που οδηγούν στην πλήρη κατάργηση του επίσημου σχεδιασμού ως αποτελεσματικού μέσου οργάνωσης του χώρου (Yiannakou ό.π.: 215). Η έγκριση ΓΠΣ και ΠΜΕΑ στους δήμους των περιαστικών οικισμών 40 (Θέρμης, Λαγκαδά κλπ) και οι επεκτάσεις σχεδίου σε περιοχές β κατοικίας μέσα στη δεκαετία 80 είχαν καλύτερα αποτελέσματα. Αύξησαν τη χωρητικότητα των περιαστικών οικισμών, έδωσαν κατευθύνσεις πολεοδομικής οργάνωσης εκεί που δεν υπήρχε καμία πρόβλεψη και έδωσαν τη δυνατότητα ανάπτυξης τους ως περιοχές κύριας κατοικίας. Αυτό σε συνδυασμό με τη βελτίωση και ανάπτυξη του οδικού δικτύου έχει οδηγήσει στη σταδιακή περιαστικοποίηση και την πολυκεντρική ανάπτυξη της ΕΠΘ. 4 Ο ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΠΕΡΙΑΣΤΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ ΜΕ ΤΟ N.1337/83: ΖΩΝΕΣ ΟΙΚΙΣΤΙΚΟΥ ΕΛΕΓΧΟΥ ΚΑΙ ΤΟΠΙΚΑ ΡΥΜΟΤΟΜΙΚΑ ΣΧΕΔΙΑ Η έμφαση του προγράμματος της ΕΠΑ έδωσε σχεδόν αποκλειστική έμφαση στις ανάγκες σε οικιστικό χώρο. Η ανάπτυξη στον μη-πολεοδομημένο χώρο δεν τέθηκε σε πρώτη προτεραιότητα, αφού εκεί οι πιέσεις υπήρξαν ακόμη μικρές και ελέγξιμες, και αφέθηκε στη δικαιοδοσία του προηγούμενου θεσμικού πλαισίου, δηλαδή του διατάγματος του 1923 και των εκτελεστικών του διαταγμάτων. (Καυκαλάς, κ.ά. 1999: 29). Ο νέος θεσμός των Ζωνών Οικιστικού Ελέγχου (ΖΟΕ) εισάχθηκε με τον Ν.1337/83 (άρθρο 29) στο πλαίσιο της ΕΠΑ ως εργαλείο προστασίας του περιαστικού χώρου, αφού ήδη ήταν αναγνωρίσιμη η τάση για εξάπλωση του αστικού ιστού, όμως δεν εφαρμόστηκε εκτενώς. Οι ΖΟΕ καθορίζονται σε περιοχές εκτός σχεδίου πόλης και εκτός των διαμορφωμένων τμημάτων οικισμών προ ή μετά του 1923 και σε συνέχεια με αυτά. Αποτελούν το μοναδικό εργαλείο τοπικής χωροταξικής 40 για τις πολεοδομικές μελέτες που ολοκληρώθηκαν ή εκπονούνταν μέχρι το 1992 βλ. Ιατρίδης, Λέπεσης 1993

ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2008 21 οργάνωσης και ελέγχου των χρήσεων σε συνέχεια του αστικού ιστού. Έχουν στόχο να διαφυλάξουν ουσιαστικά τους χώρους περιμετρικά των εγκεκριμένων σχεδίων πόλης από την χωρίς σχεδιασμό χωροθετήσεις και ανοικοδόμηση, να προστατεύσει τις περιβαλλοντικά ευαίσθητες περιοχές (βιοτόπους, δάση, αξιόλογα φυσικά τοπία κλπ). Παράλληλα, να κατευθύνουν τη μελλοντική ανάπτυξη σε κατάλληλες περιοχές υποδοχείς προετοιμάζοντας μελλοντικές επεκτάσεις πολεοδομημένου ιστού ή νέες θέσεις περιοχών β κατοικίας. Τη θέσπιση των ΖΟΕ δεν συνόδευσε κάποιου είδους κωδικοποίηση των χρήσεων γης στον περιαστικό χώρο. Στις ΖΟΕ επιβάλλονται για κάθε συγκεκριμένη περίπτωση αστικής συγκρότησης όροι και περιορισμοί χρήσεων γης ή και άλλοι περιορισμοί όπως κατώτατα όρια κατάτμησης. Σε όλη την επικράτεια συντάχθηκαν Ειδικές Χωροταξικές Μελέτες, που θα οδηγούσαν στον καθορισμό ΖΟΕ με θεσμοθετημένους όρους. Αυτό όμως δεν έγινε σε πολλές περιοχές της χώρας, και όπου συνέβη, έγινε με μεγάλες καθυστερήσεις 41, πράγμα που σημαίνει ότι τις περισσότερες φορές εφαρμόστηκε ήδη με βάση στοιχεία που δεν ανταποκρίνονταν στην πραγματική κατάσταση αναιρώντας τον προληπτικό χαρακτήρα του εργαλείου. Για λίγες μόνο περιαστικές περιοχές στη χώρα εφαρμόζεται με πλήρη θεσμική ισχύ (ΠΔ) προγραμματισμός και έλεγχος της οικιστικής ανάπτυξης και των χρήσεων γης. Για τη Θεσσαλονίκη με ΠΔ θεσμοθετήθηκαν μόνο τα γεωγραφικά της όρια (περιοχή ΡΣΘ) και τα όρια κατάτμησής της γης, χωρίς να θεσπιστούν συγκεκριμένες ζώνες χρήσεων (ΠΔ 21-11-85, ΦΕΚ 689Δ ). Αφορούσε δε έκταση πολύ περιορισμένη σε σχέση με τις αρχικές ΖΟΕ, που είχαν προταθεί στο πλαίσιο του σχεδίου χωροταξικής οργάνωσης του Νομού (ΥΧΟΠ-ΔΟΘ / Αρσενίδου, Χριστιανόπουλος 1985). Αυτή η αδυναμία εφαρμογής ενός όποιου ισχυρού αποτελεσματικού ρυθμιστικού πλαισίου παρέχει τις δυνατότητες και την ευχέρεια στην εκάστοτε πολιτική εξουσία μέσα από κυβερνητικές προθέσεις ή/και επιλογές της τοπικής αυτοδιοίκησης να διαχειρίζεται αυτόν τον ενδιάμεσο χώρο ελαστικά. Δηλαδή, να επιτρέπει αφενός στις επιχειρήσεις μεγάλης οικονομικής εμβέλειας να διατηρούν και να επεκτείνουν τις θέσεις τους και στις εταιρίες αστικών ακινήτων να αναπτύσσουν ελεύθερα προγράμματα γης, αφετέρου να ασκούνται με μεγαλύτερη ευελιξία όποιες άλλες δημόσια διατυπωμένες ή έμμεσες πολιτικές (απο- 41 βλ. για παράδειγμα τη ΖΟΕ δήμου Αλεξανδρούπολης και τη ΖΟΕ νήσου Πάτμου που θεσπίστηκαν με ΠΔ το 2002 και 2001 αντίστοιχα, με βάση μελέτες και γνωμοδοτήσεις φορέων στα μέσα δεκαετίας 90.

22 ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2008 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ σπασματική χωροθέτηση λ.χ. πόλων καινοτομίας αλλά και καταυλισμών τσιγγάνων στον εξωαστικό χώρο, ανανέωση αδειών λειτουργίας βιομηχανικών εγκαταστάσεων με κύρια δικαιολογία την προστασία της εργασίας των απασχολούμενων σε αυτές κλπ). Ζητήματα χωροθέτησης «τείνουν να αντιμετωπίζονται περιπτωσιακά για την κάθε προτεινόμενη δραστηριότητα και όχι ως πρόβλημα συνολικής οργάνωσης της πόλης» (Καυκαλάς, κ.ά. 1999: 14, βλ. και Yiannakou 1993: 220-221, Ματίκας 1995: 23, Κουράκης κ.ά. 1994). Αυτό δεν αφορά μόνο στις επιχειρηματικές ή παραγωγικές εγκαταστάσεις, αλλά ακόμη και στην κατοικία. Αν και δεν υπάρχουν οι οικιστικές πιέσεις της πρώτης μεταπολεμικής περιόδου, υπάρχουν περιπτώσεις κατοίκησης (παλιές και νέες συγκροτήσεις) που αντιμετωπίζονται επίσης αποσπασματικά και ανορθολογικά. Ωστόσο, η ανάπτυξη του τριτογενούς τομέα σε αυτόν τον ενδιάμεσο χώρο της περιφέρειας της πόλης και η κατοικία και η κατοίκηση στην ίδια την αστική περιφέρεια και σε απομακρυσμένα προάστια δεν έχει μελετηθεί συνδυαστικά λαμβάνοντας υπόψη τις νέες τύπου εγκαταστάσεις, που διεκδικούν χώρο και έχουν υλοποιηθεί την τελευταία πενταετία σε πολλές μεγάλες ελληνικές πόλεις (σύνθετες χρήσεις εμπορίου - αναψυχής). Η πρώτη αναλυτική σε επίπεδο χρήσεων προσέγγιση ΖΟΕ που προωθήθηκε 42 (ΟΡΘΕ 1989β) για την περιοχή της Θεσσαλονίκης, αφορούσε μόνο στην ΠΖΘ όπως ορίζεται στο α.14, παρ. 1.4 του Ν. 1561/85 (ΡΣΘ) και τις εκτός ΓΠΣ περιοχές του ΠΣΘ, όπου ήδη παρατηρούνταν διάχυση των αστικών δραστηριοτήτων με μεγάλη ανάμειξη χρήσεων και έντονες πιέσεις για νέες εγκαταστάσεις. Η υπόλοιπη περιοχή του ΡΣΘ θεωρούνταν ότι είχε ακόμη «χαρακτηριστικά αγροτικής ενδοχώρας». Οι προτεινόμενες ρυθμίσεις θεωρούνταν μεταβατικές και είχαν στόχο να αποτελέσουν έναν οδηγό προσανατολισμού και διευκόλυνσης της επιθυμητής ανάπτυξης των χρήσεων γης στη μητροπολιτική περιοχή προστατεύοντας τις ευαίσθητες περιβαλλοντικά περιοχές. Η πρόταση προέβλεπε έξι ζώνες (1- προστασίας, 2- οικιστικής ανάπτυξης, 3- ανάπτυξης υπηρεσιών αστικού πληθυσμού, 4- ανάπτυξης της μεταποίησης, βιομηχανία, βιοτεχνίες, 5- ανάπτυξης υπηρεσιών μεταποίησης, αποθήκες, 6- γεωργικής ανάπτυξης). 42 Είχε προηγηθεί η πρόταση ΖΟΕ στο επίπεδο του Νομού βλ. ΥΧΟΠ-ΔΟΘ/ Αρσενίδου, Χριστιανόπουλος 1985. Για μία κριτική παρουσίαση των σταδίων προώθησης των πρώτων προτάσεων ΖΟΕ μέχρι το 1989 βλ.και Yiannakou 1993: 222-225.