Eπ ø την καθηµερινή µας ζωή σχεδ ν λοι έχουµε να διηγηθο µε κάποιο προσωπικ βίωµα ή την εµπειρία εν ς άλλου προσώπου σχετικά µε ένα έντονο προαίσθηµα,µια παράξενη εν ραση,ένα προφητικ νειρο,δείχνοντας µε τον τρ πο αυτ ν την πίστη πως γ ρω µας υπάρχει κάτι παραπάνω απ τη λογική και τον κ σµο των αισθήσεων. Άλλωστε είναι γνωστ τι στις µέρες µας τα διάφορα φαιν µενα αυτο του είδους (προαίσθηση,τηλεπάθεια,πνευµατισµ ς,προφητικά νειρα) φε γουν ολοένα και περισσ τερο απ το πεδίο της µαγείας και τα χέρια των τσαρλατάνων και γίνονται αντικείµενο µελέτης της επιστήµης. Ωστ σο,η ορθολογιστική εποχή µας,επίσηµα τουλάχιστον,παραµερίζει κατά καν να ή και απορρίπτει τα διάφορα υπερφυσικά φαιν µενα,που ξεφε γουν απ τον έλεγχο του νου,και θεωρεί µάλλον αφελείς,επιπ λαιους και αν ητους εκείνους που πιστε ουν σ αυτά ή ακ µη χειρ τερα συµβουλε ονται τους σ γχρονους µάντεις και µελλοντολ γους για διάφορα προβλήµατα της ζωής τους. Στην ελληνική αρχαι τητα συνέβαινε ακριβώς το αντίθετο απ,τι συµβαίνει στη σηµερινή λογοκρατο µενη εποχή µας. Oι ηγεµ νες των ελληνικών π λεων δηλαδή,οι επικεφαλής στις διάφορες στρατιωτικές επιχειρήσεις αλλά και οι απλοί πολίτες,πριν επιχειρήσουν κάτι σοβαρ,έπρεπε µε τον ένα ή τον άλλο τρ πο να διερευνήσουν τη διάθεση των θεών ή να συµβουλευτο ν το µαντείο. Kαι αυτ το έκαναν, χι µ νο γιατί πίστευαν στη χρησιµ τητά του,αλλά και απ φ βο µήπως θεωρηθο ν επιπ λαιοι και σε περίπτωση αποτυχίας κατηγορηθο ν τι αγν ησαν τη θέληση των θεών. H µαντική και ιδιαίτερα ο θεσµ ς του µαντείου ήταν επίσηµα ενταγµένος στο µηχανισµ της θρησκείας και µάλιστα αποτελο σε ένα απ τα πιο ζωντανά στοιχεία της. Oι αρχαίοι Έλληνες, πως είναι γνωστ,λάτρευαν τους θεο ς τους µε προσευχές και θυσίες,εκδηλώνοντας την ευγνωµοσ νη τους ή επιζητώντας εξιλέωση και θεϊκή προστασία,παράλληλα µως επιθυµο σαν να γνωρίζουν εκ των
16 T M π ø ºø προτέρων το θείο θέληµα για το παρ ν και το µέλλον. Kαι εδώ,βέβαια,είχε τη θέση της η µαντική. Kάτι ιδιαίτερα σηµαντικ που πρέπει να σηµειωθεί είναι τι η αρχαία ελληνική θρησκεία δεν είχε συγκεκριµένα θρησκευτικά δ γµατα ο τε ιερά βιβλία,απ τα οποία θα µπορο σαν οι πιστοί να γνωρίσουν σε γενικές γραµµές τις απαιτήσεις των πολλών θεών τους. Tο γεγον ς αυτ σε συνδυασµ µε τη διάχυτη πίστη πως λες οι µεγάλες δυστυχίες (πείνα,ξηρασίες,αρρώστιες, πολεµικές ή άλλες αποτυχίες) οφείλονταν στην οργή των θεών,καθιστο σαν ιδιαίτερα επιτακτική την ανάγκη να γνωρίζουν οι πιστοί τις επιθυµίες και τις διαθέσεις των θεών τους,ώστε να τους εξιλεώσουν και να έχουν την ευλογία τους. ιάφοροι µπορο σαν να είναι οι φορείς του θεϊκο θελήµατος στην αρχαι τητα: Bροντές,αστραπές,το πέταγµα εν ς πουλιο,ένα νειρο,αλλά και ένα πρ σωπο εµπνευσµένο απ τους θεο ς. H εµπνευσµένη µαντική,κατά την οποία ένα πρ σωπο σε κατάσταση έκστασης και «ενθουσιασµο» χρησµοδοτο σε εξ ον µατος κάποιου θεο,ασκο νταν κυρίως στα διάφορα µαντεία. Kαι πρέπει να σηµειώσουµε εδώ τι,αν εξαιρέσουµε την οµηρική εποχή, που δέσποζε η οιωνοσκοπία µε τις διάφορες µορφές της ενώ τα οργανωµένα µαντεία έκαναν ακ µη τα πρώτα τους βήµατα,η ιδέα της «θεϊκής κατοχής» και της έµπνευσης ήταν αρκετά οικεία στην αρχαία ελληνική κοινωνία,ιδιαίτερα κατά την αρχαϊκή αλλά και την κλασική εποχή. Προφανώς, η ιδέα αυτή δεν περιοριζ ταν µ νο στην ποιητική έµπνευση,που αποτελο σε δώρο των Mουσών προς τους ποιητές,αλλά καθώς παρατηρεί ο Πλάτων,«τά µέγιστα τ ν γαθ ν µ ν γίγνεται διά µανίας, θεί α µέντοι δ σει διδοµένης». Tης µανίας αυτής,κατά τον Aθηναίο φιλ σοφο,υπάρχουν τέσσερα είδη: 1) H προφητική µανία µε εµπνευστή τον Aπ λλωνα. 2) H τελεστική ή τελετουργική µανία µε εµπνευστή το ι νυσο. 3) H ποιητική µανία µε εµπνευστή τις Mο σες. 4) H ερωτική µανία µε εµπνευστή την Aφροδίτη και τον Έρωτα. Ξανακοιτάζοντας το κείµενο του Πλάτωνα,διαπιστώνουµε τι η µανία, για την οποία µιλά,δεν έχει καµιά σχέση µε κάποια τρέλα - αρρώστια,αφο δίδεται στον άνθρωπο ως δώρο,«θεί α δ σει». Iδιαίτερα µάλιστα η προφητική µανία,δώρο του Aπ λλωνα,οδηγεί στη γνώση και,κατά τον Πλάτωνα, σχετίζεται ετυµολογικά µε τη µαντική (µαίνοµαι µανία µανική µαντική,µε την προσθήκη εν ς τ). πως ένας ποιητής,για να δηµιουργήσει
EÈÛ ÁˆÁ 17 αληθιν ποιητικ έργο,πρέπει να εµπνευσθεί απ τη θεά Mο σα,έτσι και ένας µάντης,αν δεν βρεθεί υπ θεϊκή κατοχή,δεν µπορεί να είναι σωστ ς. Kαι,αν ο θε ς κατά την ώρα της έµπνευσης αφαιρεί το λογικ απ τους µάντεις,είναι για να δείξει πως δεν είναι οι µάντεις που λένε τ σο σπουδαία πράγµατα αφο άλλωστε δεν έχουν το λογικ τους αλλά ο ίδιος ο θε ς που µιλά µε το στ µα τους 2. Mαντεία στην αρχαία Eλλάδα υπήρχαν πολλά: Tου Aπ λλωνα στους ελφο ς,στην Kλάρο,στα ίδυµα,του ία στη ωδώνη,στην Oλυµπία,στη Λιβ η,του Tροφώνιου στη Λεβάδεια,του Aµφιάραου στον Oρωπ κ.ά. Eκείνο µως που πήρε αποφασιστικά το προβάδισµα και ξεχώρισε εντυπωσιακά απ λα τα άλλα,ήταν χωρίς καµία αµφιβολία το µαντείο των ελφών. Σ µφωνα µε µια παλιά ελληνική παράδοση,ο ίας θέλησε κάποτε να καθορίσει το κέντρο της γης. Για το σκοπ αυτ ν,άφησε δυο αετο ς να πετάξουν απ αντίθετα άκρα της γης προς το κέντρο,ώστε να συναντηθο ν. Kαι οι δυο αυτοί αετοί τελικά συναντήθηκαν πάνω απ τους ελφο ς,αποδεικν οντας έτσι τι εκεί ήταν το κέντρο του κ σµου,ο «οµφαλ ς» της γης 3. Bέβαια,µπορεί η παράδοση αυτή ν αποδεικν εται ένας απλ ς µ θος,ωστ σο σίγουρα κρ βει και µια συµβολική αλήθεια. Γιατί οι ελφοί προφανώς δε βρίσκονται στο κέντρο της γης,υπήρξαν µως για αιώνες το αδιαµφισβήτητο κέντρο της αρχαίας Eλλάδας. H διαπραγµάτευση εν ς θέµατος, πως είναι αυτ του µαντείου των ελφών,µε τρ πο που να ικανοποιεί µε εγκυρ τητα χι µ νο την περιέργεια αλλά και τα γνωστικά ενδιαφέροντα των αναγνωστών,παρουσιάζει ιδιαίτερες δυσκολίες,κυρίως λ γω έλλειψης επαρκών στοιχείων. Γιατί,απ τη στιγµή που οι ανασκαφές των Γάλλων στους ελφο ς υπήρξαν αρνητικές 4 για το µαντείο,δείχνοντας πως ο τε χάσµα ο τε ατµοί υπήρχαν κάτω απ το άδυτο του ναο,µοναδική µας πηγή για τη λειτουργία του µαντείου είναι οι αρχαίοι συγγραφείς,σ γχρονοι µε τα γεγον τα ή µεταγενέστεροι. µως συχνά συµβαίνει για τα ίδια γεγον τα να παρουσιάζονται διαφορετικές εκδοχές και το πρ βληµα είναι να αποφασίσουµε ποια εκδοχή βρίσκεται πλησιέστερα προς την αλήθεια. Eξάλλου,ιδιαίτερο πρ βληµα υπάρχει και ως προς τη γνησι - 2. Για λα αυτά βλ. Πλάτ., Φαίδρ. 244α-245α,265b και Ίων 534b-d. Βλ. µως και Dodds,σ. 64 κ.ε. 3. Βλ. Πλουτ., Ηθικά 3,409e. 4. Βλ. Courby II, σ. 59 κ.ε.
18 T M π ø ºø τητα κάποιων χρησµών του µαντείου. Eπειδή,δηλαδή,το κ ρος του Aπ λλωνα ήταν τεράστιο και ένας χρησµ ς της Πυθίας µπορο σε να χρησιµοποιηθεί για να χαράξει ή να στηρίξει µια πολιτική γραµµή,να καθιερώσει έθιµα ή ακ µα και κληρονοµικά δικαιώµατα,για λους αυτο ς τους λ γους κυκλοφορο σαν πλαστοί χρησµοί ανάµεσα στους γνήσιους,και δυστυχώς σ αυτές τις περιπτώσεις οι δυνατ τητες να ξεχωρίσουµε έναν πλαστ χρησµ απ ένα γνήσιο είναι σχεδ ν µηδαµινές. Tα προβλήµατα µως αυτά και ποια άλλα δεν πρ κειται να εµποδίσουν την προσπάθειά µας να ρίξουµε φως στο µακριν παρελθ ν. Aντίθετα,ξεκινο µε αυτή την πορεία προετοιµασµένοι,µε επίγνωση των δυσκολιών αλλά και µε την προσδοκία τι τα αποτελέσµατά της θα είναι καρποφ ρα και ο κ πος µας άξιος.
I I ƒπ Xƒ ª π
I. IÛÙÔÚ - XÚËÛÌÔ ÔÛ 21 ) OÈ Ú Â ÙÔ Ì ÓÙÂ Ô Tο µαντείο των ελφών ήταν χτισµένο στην αρχαία Φωκίδα,σ έναν τ πο,που ίσως φαντάζει σ εµάς κάπως απ µερος,κατά γενική οµολογία µως πλο σιο σε φυσικές καλλονές και µε θέα µοναδική: Πίσω απ το µαντείο υψώνεται επιβλητικά ο ογκώδης Παρνασσ ς,ενώ το δελφικ τοπίο, σε υψ µετρο 500-700 µ. περίπου,στολίζεται απ τις Φαιδριάδες Πέτρες και την Kασταλία πηγή,που κυλά ανάµεσά τους. Aπ την πανοραµική θέση του µαντείου ο επισκέπτης ακ µη και σήµερα µπορεί ν αφήσει το βλέµµα του να πλανηθεί σε µια θαυµαστή ποικιλία µορφών και χρωµάτων απ τις γκριζοπράσινες πλαγιές της Kίρφης και την κοιλάδα του ποταµο Πλείστου έως τον ασηµοπράσινο ελαιώνα της Άµφισσας και το γαλάζιο κ λπο της Iτέας, ενώ στο βάθος του µακρινο ορίζοντα διαγράφονται οι σκοτεινοί γκοι των βουνών της Πελοποννήσου. Tο πώς και π τε ιδρ θηκε το µαντείο χάνεται µέσα στο µ θο και στην παράδοση και διάφορες διηγήσεις αποδίδουν πολλά είδη µαντείας στους ελφο ς. Έτσι,αναφέρεται τι ο Παρνασσ ς,επώνυµος ήρωας του οµώνυµου βουνο,πρώτος ανακάλυψε την οιωνοσκοπία στους ελφο ς,µαντε οντας απ το πέταγµα των πουλιών που φώλιαζαν εκεί. Aκ µη, τι ο ελφ ς και ο Aµφικτ ων,επώνυµοι της π λης και της Aµφικτιονίας των ελφών αντίστοιχα,επιν ησαν τη σπλαχνοσκοπία και την ονειροµαντεία. Aναφέρεται, επίσης, τι ένα σώµα τοπικών ιερέων ασκο σε την εµπυροµαντεία,ενώ οι ν µφες Θριές προέβλεπαν εκεί το µέλλον µε την κληροµαντεία. Eίναι αξιοσηµείωτο τι στην οµηρική Iλιάδα µνηµονε εται µ νο το νο- µα «Πυθώ πετρήεσσα» χωρίς καµιά αναφορά στο µαντείο,ενώ ως µαντείο µνηµονε ονται οι ελφοί στην Oδ σσεια,χωρίς άλλη πληροφορία για τον τρ πο ίδρυσής του 5. Eυτυχώς µως για µας,υπάρχουν στη διάθεσή µας τρία πρώιµα κείµενα: ο Oµηρικ ς Ύµνος στον Aπ λλωνα και οι τραγωδίες Eυµενίδες του Aισχ λου και Iφιγένεια εν Tα ροις του Eυριπίδη,απ που αντλο - µε αρκετά στοιχεία. 5. Βλ Ιλιάδ. Β 519 και Ι 405,και Οδ σσ. θ 79.
22 T M π ø ºø Σ µφωνα µε τον Oµηρικ Ύµνο ο θε ς Aπ λλων κατέβηκε απ τον λυ- µπο και ήρθε στην Kρίσα,στα π δια του χιονισµένου Παρνασσο, που και ίδρυσε το ιερ του σκοτώνοντας το φίδι-δράκοντα Π θωνα 6. Eδώ ο Aπ λλων χρησµοδοτο σε,σ µφωνα µε το κείµενο,µέσα απ το ιερ του δέντρο τη δάφνη,και οι χρησµοί του ανακοινώνονταν στους πιστο ς απ υπηρέτες του θεο στο ιερ, πως συνέβαινε και στη ωδώνη, που οι ιερείς Σελλοί µέσ απ την ιερή βαλανιδιά έπαιρναν τους χρησµο ς του ία. Aπ τις Eυµενίδες του Aισχ λου πληροφορο µαστε τι πρώτη προφήτισσα στους ελφο ς ήταν η πρωτοµάντισσα θεά Γη,την οποία αργ τερα διαδέχτηκε η κ ρη της Θέµις. Tρίτη στη σειρά ήταν µια άλλη κ ρη της Γης,η Tιτανίδα Φοίβη,και τέταρτος ήρθε ο Aπ λλων,που απ τη Φοίβη ονοµάστηκε και ο ίδιος Φοίβος. Σηµειώνουµε τι,κατά τον Aισχ λο 7,ο Aπ λλων ήρθε στους ελφο ς απ τη ήλο και χι απ τον λυµπο,και εγκαταστάθηκε ειρηνικά και οµαλά,χωρίς το φ νο του Π θωνα. Tέλος,σ µφωνα µε το τρίτο κείµενο,την Iφιγένεια εν Tα ροις του Eυριπίδη,βρέφος ακ µη ο Aπ λλων ήλθε µε τη µητέρα του Λητώ απ τη ήλο στον Παρνασσ, που σκ τωσε το πελώριο τέρας,το οποίο φ λαγε το χθ νιο µαντείο,κατέλαβε το χρυσ τρίποδα και χρησµοδοτο σε απ κει στους ανθρώπους. Eπειδή µως µε τον τρ πο αυτ ν αποµακρ νθηκε βίαια η προκάτοχ ς του Θέµις απ το µαντείο,η µητέρα της Γη αντέδρασε ανταγωνιστικά στέλνοντας τις ν χτες προφητικά νειρα στους θνητο ς. Tελικά,ο ανταγωνισµ ς αυτ ς της Γης προς τον Aπ λλωνα σταµάτησε µε επέµβαση του ία,ο οποίος ξανάδωσε την πρωτοκαθεδρία στο γιο της Λητώς 8. Ξανακοιτάζοντας για λίγο τα τρία κείµενα που προαναφέραµε,µπορο - µε,νοµίζω,να προβο µε σε µια-δυο διαπιστώσεις: Πρώτα-πρώτα τι,πριν απ την εγκατάσταση του Aπ λλωνα στους ελφο ς,προϋπήρχε εκεί µαντείο της θεάς Γης. Aυτ προκ πτει και απ τα τρία κείµενα,αφο το φίδι θεωρο νταν στην αρχαι τητα «πα ς τ ς Γ ς»,και ο φ νος του Π θωνα συµβολίζει κατά πάσα πιθαν τητα την προσπάθεια κατάκτησης κάποιου αντιπά- 6. Ύµνος εις Απ λλωνα, Homeri Opera, Allen, τ µ 5,στίχ. 214 κ.ε. και 394 κ.ε. Κατά τον Γουδή (σ. 47),απ την αποσ νθεση του πτώµατος του Π θωνα και απ το π θεσθαι = σαπίζειν,προήλθαν αργ τερα τα ον µατα Πυθώ, Π θιος, Πυθία. Ο ίδιος απορρίπτει την ετυ- µολογία απ το πυθέσθαι του ρ. πυνθάνοµαι = πληροφορο µαι. 7. Ευµεν. 1 κ.ε. 8. Ευριπ., Ιφιγ. εν Τα ρ. 1247 κ.ε.
I. IÛÙÔÚ - XÚËÛÌÔ ÔÛ 23 M ÚÌ ÚÈÓÔ «ÔÌÊ Ïfi» ÙˆÓ ÂÏÊÒÓ.
24 T M π ø ºø λου, πως θα δο µε παρακάτω σε ανάλογες περιπτώσεις. Στην αρχή,είναι πιθαν ν η µέθοδος προφητείας του νέου θεο να στηριζ ταν στη «µάντιδα δάφνη»,το ιερ δέντρο του Aπ λλωνα,κατ αναλογία προς την ιερή βαλανιδιά του ία στη ωδώνη,ενώ το µαντείο της Γης εξακολουθο σε να λειτουργεί ανταγωνιστικά κυρίως µε την ονειροµαντεία. Aργ τερα,προφανώς επήλθε πλήρης επικράτηση του Aπ λλωνα, χι µως χωρίς κάποιο συµβιβασµ,αν κρίνουµε απ το γεγον ς τι ο Aπ λλων χρησιµοποίησε στους ελφο ς προφήτισσα γυναίκα,την Πυθία ως συνέχεια της προφήτισσας της θεάς Γης ενώ η συνηθισµένη πρακτική στην αρχαία ελληνική θρησκεία ήταν οι άρρενες θεοί να έχουν ως προφήτες άνδρες και οι θεές γυναίκες. Σχετικά µε την ίδρυση του µαντείου των ελφών ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και µια παράδοση,την οποία µας διασώζει ο ι δωρος Σικελιώτης. Σ µφωνα µε την παράδοση αυτή,το µαντείο το ανακάλυψαν µερικές κατσίκες,γι αυτ και αργ τερα οι ιερείς των ελφών,πριν απ κάθε χρησµοδοσία συνήθιζαν να θυσιάζουν κατά προτίµηση κατσίκα. Σε εποχή λοιπ ν που οι ελφοί ήταν ακ µη τ πος ακατοίκητος,ένας βοσκ ς,ο Kουρήτας,παρατήρησε πως µερικές κατσίκες του,καθώς προσέγγισαν σε κάποια χαράδρα για να βοσκήσουν,ξαφνικά άρχισαν να κινο νται αφ σικα και να βελάζουν παράξενα. O Kουρήτας πλησίασε στη χαράδρα,αλλά βρέθηκε και ο ίδιος σε κατάσταση έκστασης και απ χτησε προφητική δ ναµη. Kαι ταν και άλλοι χωρικοί που έσπευσαν εκεί δοκίµασαν την ίδια εµπειρία,ο τ πος θεωρήθηκε µαντείο που ανήκε στη θεά Γη. Aρχικά, σοι επισκέπτονταν εκείνο το µέρος,έπεφταν σε κατάσταση «ενθουσιασµο» και στη συνέχεια προφήτευαν ο ένας για τον άλλο. Eπειδή µως,λ γω της έκστασης στην οποία βρίσκονταν,υπήρχε κίνδυνος να γκρεµιστο ν στη χαράδρα,αργ τερα ρισαν µια γυναίκα ως προφήτισσα για λους,την Πυθία. Kαι,για να προστατέψουν και την ίδια απ τον κίνδυνο,τοποθέτησαν πάνω απ το χάσµα έναν τρίποδα, στο οποίο καθισµένη χρησµοδοτο σε µε ασφάλεια. Tο νοµα της πρώτης Πυθίας ήταν Φηµον η 9. H παραπάνω διήγηση του ι δωρου είναι ενδιαφέρουσα και αξιοπρ σεκτη,γιατί περιέχει κάποια χαρακτηριστικά στοιχεία του δελφικο µαντείου, πως τα ξέρουµε στους ιστορικο ς χρ νους της λειτουργίας του. Ένα τέτοιο στοιχείο π.χ. είναι το µοτίβο του ζώου-οδηγο,το οποίο χρη- 9. Βλ. ι δ. Σικελ. 16,26.
I. IÛÙÔÚ - XÚËÛÌÔ ÔÛ 25 σιµοποιείται συχνά στους δελφικο ς χρησµο ς. Ένα δε τερο στοιχείο είναι ο ρ λος ειδικά της κατσίκας,που µπορεί να συσχετισθεί και µε το γεγον ς τι οι ιερείς του µαντείου,πριν απ κάθε χρησµοδοσία,συνήθιζαν να θυσιάζουν κατσίκα,καθώς προαναφέραµε. Aκ µη,στη διήγηση αναφέρεται ο κ ριος τρ πος µαντικής,µε τον οποίο απ χτησε την τεράστια φήµη του το µαντείο,η εµπνευσµένη µαντική µε την Πυθία να προφητε ει καθισµένη στο δελφικ τρίποδα,ένα απ τα ιερά σ µβολα του Aπ λλωνα. Bέβαια,ο ι δωρος κάνει λ γο και για µια χαράδρα,υπαινισσ µενος προφανώς τι έβγαιναν απ αυτήν αναθυµιάσεις που έφερναν σε κατάσταση «ενθουσιασµο» σους τις δέχονταν,πράγµα µως που δε διαπιστώθηκε απ τις ανασκαφές στους ελφο ς,καθώς αναφέραµε στην εισαγωγή. Ωστ σο,θα παρατηρήσουµε,η έκσταση της Πυθίας δεν ήταν απαραίτητο να προέρχεται απ αναθυµιάσεις του εδάφους. Θα µπορο σε να οφείλεται στην επίδραση και κατοχή της απ τον ίδιο τον Aπ λλωνα. σο για το χάσµα και τις αναθυµιάσεις,αυτά είναι µάλλον ορθολογιστικές αντιλήψεις δ σπιστων,οι οποίες παρεισέφρησαν στη διήγηση,σε µια προσπάθεια να εξηγήσουν µε λογικο ς ρους την έκσταση της Πυθίας και τη χρήση του τρίποδα 10. Θα κλείσουµε το κεφάλαιο αυτ µε µια ακ µη προσθήκη. Kαθώς είδα- µε,η εγκατάσταση του Aπ λλωνα στους ελφο ς έγινε κάπως αργ τερα, ενώ λειτουργο σε εκεί µαντείο της Γης και των διαδ χων της,και αυτ φαίνεται πως είχε γίνει συνείδηση στην ελληνική αρχαι τητα. Έτσι µπορο µε να εξηγήσουµε την παρξη δυο χρησµών,οι οποίοι,ενώ µνηµονε ονται ως προφητείες του µαντείου των ελφών,αποδίδονται στη Θέµιδα,την προκάτοχο του Aπ λλωνα. O ένας απ αυτο ς λέγεται πως δ θηκε στον ευκαλίωνα και στην Π ρρα το µ νο ζευγάρι ανθρώπων που σώθηκε απ τον κατακλυσµ του ία και αφορο σε την αποκατάσταση του ανθρώπινου γένους. Ήταν λοιπ ν φυσικ ο χρησµ ς αυτ ς ν αποδοθεί στη Θέµιδα,θε- τητα της πρώτης θεϊκής γενιάς,και χι στον Aπ λλωνα,που ήρθε αργ τερα ως διάδοχος στο µαντείο. O δε τερος πάλι χρησµ ς είναι ένα πραγ- µατικά χαριτωµένο κείµενο,που αφορά τη θεά Aφροδίτη και τη φ ση του γιου της,του Έρωτα,γι αυτ και το παραθέτουµε χωρίς σχ λια σε πρωτ τυπο και µετάφραση: 10. Βλ. και Parke-Wormell I, σ. 22 και Dodds, σ. 74.
26 T M π ø ºø Ì Ô ÏÈÔ ÙÔ Î È ÙË ÌÈ. O Î ıâù È Û ıúfióô, ÛÙÔ Î ÓÙÚÔ ÌappleÚÔÛÙ, ÂÓÒ Ë ÌÈ Î ıèûì ÓË Âapple Óˆ ÛÙÔ ÂÏÊÈÎfi ÔÌÊ Ïfi ( ÚÈÛÙÂÚ Î È ÌËÏfiÙÂÚ ), Ê ÓÂÙ È Ó ÌÈ- Ï ˆËÚ ÂÈÚÔÓÔÌÒÓÙ Ì ÙÔ ÚÈÛÙÂÚfi ÚÈ. (Aapplefi apple Ú ÛÙ ÛË ÁÁÂ Ô ). Oτε τ ν Eρωτα Aφροδίτη γέννησε, τά µέν λλα καλ ς τε ν πα ς καί τ γεννησάσ η προσήκων, τάρ ο κ η ξετ γε ε ς µέγεθος τ κάλλει πρέπον, ο δέ πεδίδου τ σ µα, λλ µενε πλε στον χρ νον ο ος τέχθη. πορε το γο ν πρ ς τ πρ γµα τε µήτηρ καί α τροφοί το βρέφους α Xάριτες, καί φοιτ σαι παρά τήν Θέµιν ο πω γάρ ε χε ελφο ς Aπ λλων δέοντο λ σιν τινά ξευρε ν τ ς τ που καί θαυµαστ ς συµφορ ς. ε πεν ο ν Θέµις λλ γώ πα σω µ ς πορουµένας ν ν γάρ ο πω στε τήν φ σιν το βρέφους. Eρως σ ς ληθιν ς, Aφροδίτη, τεχθείη µέν ν σως καί µ νος, α ξηθείη δ ν ο δαµο µ νος, λλά σοι δε καί Aντέρωτος, ε βο λει α ξηθ ναι τ ν Eρωτα. σται δέ α τη φ σις το σδε τ ς δελφο ς λλήλοις α τιοι τ ς α ξης µφω γενήσονται. ρ ντες µέν γάρ λλήλους σα βλαστήσουσι, θατέρου δέ πολειφθέντος µφω µειώσονται 11. 11. G. Downey - A.F. Norman, Θεµιστ. Λ γοι,τ µ. 2,σ. 104 (Leipzig 1971, Teubner).
I. IÛÙÔÚ - XÚËÛÌÔ ÔÛ 27 ŒÚˆ Î È AÓÙ Úˆ. KÓÈ AÊÚÔ ÙË ÙÔ Ú ÍÈÙ ÏË ( ταν η Aφροδίτη γέννησε τον Έρωτα,το παιδί στα άλλα ήταν µορφο και έµοιαζε της µητέρας του,αλλά δε µεγάλωνε σε µέγεθος ανάλογο µε την οµορφιά του,ο τε αναπτυσσ ταν σωµατικά, παρά έµενε για πάρα πολ χρονικ διάστηµα τέτοιο που γεννήθηκε. Aπορο σαν λοιπ ν για το γεγον ς και η µητέρα του και οι παραµάνες του µωρο οι Xάριτες,και µε επισκέψεις στη Θέµιδα γιατί ακ µη δεν είχε έλθει στους ελφο ς ο Aπ λλων ζητο σαν να βρουν κάποια λ ση στην παράδοξη και αφ σικη αυτή συµφορά. Tους είπε,λοιπ ν,η Θέµις: «Θα σας βγάλω απ την απορία. Γιατί τώρα δεν ξέρετε ακ µη τη φ ση του µωρο. O Έρωτας ο δικ ς σου ο αληθιν ς,aφροδίτη,θα µπορο σε ίσως να γεννηθεί και µ νος,ν αυξηθεί µως µ νος ποτέ,αλλά σου χρειάζεται και ο Aντέρωτας,αν θέλεις να µεγαλώσει ο Έρωτας. Kαι αυτή θα είναι η φ ση σ αυτά τα αδέλφια: Kαι οι δυο θα γίνονται αίτιοι για τη µεταξ τους ανάπτυξη. Aν,δηλαδή,βλέπουν ο ένας τον άλλο,θ αναπτ σσονται και οι δυο,ενώ αν ένας απ τους δυο εγκαταλειφθεί,θα ελαττώνονται και οι δυο»).
28 T M π ø ºø ) H È ÈÎ Û ÙË ÚËÛÌÔ ÔÛ Πρώτα-πρώτα πρέπει ν αναφέρουµε πως τώρα πια είµαστε βέβαιοι τι και στα χρ νια της απολλώνειας µαντικής στους ελφο ς λειτουργο σε παράλληλα και κληροµαντεία. H µαντική µε κλήρους ήταν µια γρήγορη,ανέξοδη και παραδεκτή µέθοδος και σίγουρα θα χρησιµοποιο νταν σε περι δους αιχµής ή και άλλες,ιδιαίτερα αν η Πυθία είχε να κάνει µε εκλογή κάποιων ονοµάτων ή µε διαζευκτικές ερωτήσεις (αυτ ή εκείνο ). Άλλωστε,η φράση «νε λεν Πυθία» (= χρησµοδ τησε η Πυθία) κυριολεκτείται στην κληρο- µαντεία και σήµαινε αρχικά τι η Πυθία ανέσυρε κλήρο ( νε λεν του ρ. ναιρ = ανασ ρω,τραβώ κλήρο) 12. Aλλά,βέβαια, ταν µιλάµε για διαδικασία της χρησµοδοσίας,προφανώς δεν εννοο µε την κληροµαντεία,αλλά λη εκείνη την πορεία που οδηγο σε τελικά στη διατ πωση των πολ πλοκων χρησµών του µαντείου,µια πορεία,η οποία ε λογα ίσως προκαλεί χι µ νο την περιέργεια του σ γχρονου ανθρώπου αλλά και τη δυσπιστία του. Ωστ σο,είναι χρήσιµο να υπογραµµισθεί πως δε συνέβαινε το ίδιο και µε τους αρχαίους Έλληνες,ο τε φαίνεται απ κάπου τι η χρησµοδοσία ήταν γι αυτο ς κάτι το µυστηριώδες ή ένα απαγορευµένο µυστικ πως για παράδειγµα ήταν τα Eλευσίνια µυστήρια και η πρ σβασή τους σ αυτήν ήταν ως ένα σηµείο δυνατή. Aυτ,βέβαια,δε σηµαίνει πως η Πυθία αποτελο σε θέαµα για τους περίεργους, σοι µως ζητο σαν χρησµ (= οι µαντευ µενοι),µπορο σαν να παρευρίσκονται κατά τη χρησµοδοσία κάπου κοντά,προφανώς ως µαντευ µενοι και χι ως παρατηρητές. Kαι,φυσικά, λα γίνονταν κάτω απ ορισµένες συνθήκες και µε την καθιερωµένη τάξη. Kατά τον Πλο ταρχο 13,η Πυθία αρχικά χρησµοδοτο σε µια φορά το χρ νο,στις 7 του µην ς Bυσίου (µέσα Φεβρουαρίου - µέσα Mαρτίου),που θεωρο νταν µέρα των γενεθλίων του Aπ λλωνα. Aργ τερα,η χρησµοδοσία γιν ταν στις 7 κάθε µην ς,εκτ ς απ τις «αποφράδες» µέρες,κατά τις οποίες δεν έδινε χρησµο ς η Πυθία,και τους τρεις χειµερινο ς µήνες,οπ τε ο Aπ λλων έφευγε στους Yπερβ ρειους και άφηνε το µαντείο υπ την προστασία του θεο ιον σου. σοι ζητο σαν χρησµ,ήταν υποχρεωµένοι,πριν µπουν στο ιερ,να πληρώσουν τον πέλανο (ένα είδος γλυκίσµατος) και να φέρουν τα ζώα για τις 12. Βλ. και Parke, Oracles,σ. 85 κ.ε. 13. Ηθικά 3,292 e.
I. IÛÙÔÚ - XÚËÛÌÔ ÔÛ 29 O ıâfi ÈfiÓ ÛÔ Ù ÍÈ Â ÂÈ (EÛˆÙÂÚÈÎfi applefi Î ÏÈÎ ÙÔ ÁÁÂÈÔÁÚ ÊÔ EÍËÎ ). προκαταρκτικές θυσίες. Ύστερα καθοριζ ταν η σειρά προτεραι τητας,συνήθως µε κλήρωση. Eίναι γνωστ τι το µαντείο παραχωρο σε µερικές φορές σε π λεις ή και σε ιδιώτες το τιµητικ δικαίωµα της προµαντείας το προν - µιο να παίρνουν πρώτοι χρησµ λ γω της καλής συµπεριφοράς τους προς αυτ. Kαθώς αναφέρει ο Hρ δοτος,τέτοιο δικαίωµα προµαντείας είχαν παραχωρήσει οι ελφοί στο βασιλιά των Λυδών Kροίσο,ο οποίος υπήρξε πολ γενναι δωρος προς το µαντείο 14. Kαι πρέπει να σηµειώσουµε τι το δικαίωµα αυτ,εκτ ς του τι ήταν πολ τιµητικ,είχε και πρακτική ωφέλεια,αν αναλογισθο µε τα πλήθη του κ σµου που συνωστίζονταν στο µαντείο,ιδιαίτερα στα χρ νια της ακµής του. Oι ερωτήσεις προς το µαντείο ήταν δυνατ ν να υποβληθο ν είτε προφορικά είτε γραπτά,και επίσης προφορικοί ή γραπτοί µπορο σαν να είναι και οι 14. Ηρ δ. 1,54,2.
30 T M π ø ºø χρησµοί της Πυθίας,ανάλογα µε το είδος,τη σηµασία και την έκτασή τους κατά περίπτωση. Πολλοί χρησµοί µάλιστα ήταν έµµετροι,συνήθως σε δακτυλικ εξάµετρο,που ήταν το κ ριο µέτρο των δελφικών χρησµών. Kαι,σ µφωνα µε την παράδοση,τον εξάµετρο στίχο τον ανακάλυψε η πρώτη Πυθία Φηµον η. Kατά την ηµέρα της χρησµοδοσίαςοι προκαταρκτικές διαδικασίες άρχιζαν απ το πρωί. H Πυθία εξαγνιζ ταν µε καθαρτήριο λουτρ στα νερά της πηγής Kασταλίας πριν µπει στο άδυτο του ναο. Eξαγνισµ µως έκαναν και οι ιερείς του µαντείου καθώς και οι µαντευ µενοι,που περίµεναν χρησµ. Oι τελευταίοι οδηγο νταν σε ειδική θέση,η οποία χωριζ ταν µε παραπέτασµα απ τη θέση της Πυθίας,και προειδοποιο νταν να κάνουν ευσεβείς σκέψεις και να λένε απ µέσα τους ευοίωνα λ για,για να πάει καλά η χρησµοδοσία. Σηµειώνουµε τι εδώ απαγορευ ταν η είσοδος στις γυναίκες 15,οι οποίες µως µπορο σαν να ζητήσουν χρησµ µέσω αντιπροσώπου. Στο µεταξ,γίνονταν και οι τελευταίες προετοιµασίες πριν αρχίσει η χρησµοδοσία. H Πυθία µασο σε φ λλα δάφνης,έπινε λίγο νερ απ την Kασσοτίδα πηγή,της οποίας τα νερά κυλο σαν κάτω απ το άδυτο του ναο,και, προτο εκείνη ανεβεί στον τρίποδα,οι άνθρωποι του µαντείου προσπαθο σαν να διερευνήσουν αν ο θε ς ήταν ευνοϊκ ς τη µέρα εκείνη για χρησµ. Προς το σκοπ αυτ ν κατάβρεχαν µε κρ ο νερ µια κατσίκα,καθώς ήδη προαναφέραµε. Aν το ζώο έτρεµε σ σσωµο,αυτ σήµαινε πως η ηµέρα ήταν κατάλληλη για χρησµο ς,και αυτ γνωστοποιο νταν σ λους µε τη θυσία της κατσίκας στο βωµ,προφανώς έξω απ το ιερ. Aν χι,η χρησµοδοσία αναβαλλ ταν εκείνη την ηµέρα. Σχετικά µ αυτήν την τελευταία διαδικασία,ο Πλο ταρχος αναφέρει ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον περιστατικ : Kάποτε έφτασαν στο µαντείο επίσηµοι ξένοι ζητώντας χρησµ αλλά η κατσίκα δεν έτρεµε,δείχνοντας έτσι πως ο θε ς δεν ήθελε και συνεπώς η Πυθία δεν ήταν σε θέση να χρησµοδοτήσει εκείνη την ηµέρα. Oι ιερείς µως,θέλοντας να ευχαριστήσουν τους υψηλο ς ξένους, επέµεναν χ νοντας κρ ο νερ στην κατσίκα. Tελικά,το ζώο άρχισε κάποτε να τρέµει και η Πυθία πήγε στον τρίποδα,βαρ θυµη µως και χωρίς τη θέλησή της. Σε λίγο,οι φωνές της άρχισαν να βγαίνουν ασυνήθιστες,σαν να κατεχ ταν απ διαβολικ πνε µα,και σε µια στιγµή ρίχτηκε µε τροµερή κραυγή προς την κατε θυνση της π ρτας,ενώ οι ιερείς και οι ξένοι επίσηµοι αποµακρ νθηκαν τροµαγµένοι. ταν σε λίγο επέστρεψαν,η Πυθία είχε συνέλθει, 15. Πλουτ., Ηθικά 2,378d και 3,385α.
I. IÛÙÔÚ - XÚËÛÌÔ ÔÛ 31 µετά απ λίγες µέρες µως πέθανε 16. Tο εντυπωσιακ αυτ γεγον ς,αν και µεµονωµένο και προερχ µενο απ ιερέα του µαντείου, πως ήταν ο Πλο ταρχος,οπωσδήποτε είναι αξιοπρ σεκτο και αποτελεί µια ένδειξη,έστω και µικρή,για τη λειτουργία του µαντείου. Á) H ı πως έχουµε ήδη αναφέρει,στο πέρασµα των αιώνων διάφορα είδη χρησµοδοσίας έκαναν την εµφάνισή τους στους ελφο ς. Ωστ σο,η φήµη και η ακµή του µαντείου αναµφισβήτητα έχουν συνδεθεί µε τη χρησµοδοσία της Πυθίας. Tι µως ήταν η Πυθία; Aπ λα τα στοιχεία που έχουµε στη διάθεσή µας προκ πτει πως η Πυθία ήταν το «µέντιουµ» του Aπ λλωνα,η λογοφ ρος του θεο,ο οποίος µιλο σε µε το στ µα της. Έτσι εξηγείται,άλλωστε,το γεγον ς τι παράλληλα µε τις εκφράσεις «φησεν Πυθία ή νε λεν Πυθία» (= χρησµοδ τησε η Πυθία),έχουµε και «φησεν θε ς ή νε λεν Aπ λλων»,καθώς και χρησµο ς που ο ίδιος ο θε ς σε πρώτο πρ σωπο απευθ νεται προς τους µαντευ µενους. H Πυθία απ µ νη της δεν είχε ο τε καν τις απλές ιδι τητες εν ς εµπνευσµένου προφήτη,και την προφητική της δ ναµη και ενέργεια τις αποκτο σε µ νο στο δελφικ ιερ, υπ τη θεϊκή επίδραση και κατοχή. Kατά το ι δωρο,οι πρώτες Πυθίες έπρεπε να είναι νέες παρθένες,εξαιτίας της αγν τητάς τους και της σχέσης τους µε τη θεά Άρτεµη. Aπ τ τε µως που ένας απ τους µαντευ µενους,ο Θεσσαλ ς Eχεκράτης,ερωτε θηκε την Πυθία και την απήγαγε,καθιερώθηκε οι µετέπειτα Πυθίες να είναι ηλικιωµένες γυναίκες,άνω των πενήντα ετών. Mάλιστα,οι γυναίκες αυτές µπορο σαν να είναι ακ µη και παντρεµένες,αλλά κατά τη διάρκεια της θητείας τους στο µαντείο έπρεπε να ζουν µακριά απ τον άνδρα τους και να φορο ν νεανικά ρο χα,σε ανάµνηση κατά κάποιο τρ πο της παλιάς προφήτισσας. Στην αρχή της λειτουργίας του µαντείου,µια Πυθία ήταν αρκετή για τη χρησµοδοσία. Aργ τερα µως,στα χρ νια της ακµής,χρησµοδοτο σαν δ ο Πυθίες,ενώ υπήρχε και τρίτη εφεδρική. Kάποια ον µατα Πυθιών έφτασαν έως εµάς: Φηµον η,aριστονίκη,περίαλλος,θεονίκη,χωρίς µως κανένα άλλο ιδιαίτερο και αξιοπαρατήρητο στοιχείο. Tο κ ριο χαρακτηριστικ τους,που αναφέρεται στις διάφορες κατά καιρο ς Πυθίες,είναι πως κατάγονταν απ άσηµες 16. Βλ. Πλουτ., Ηθικά 3,438α-b.
32 T M π ø ºø αλλά ευσεβείς οικογένειες και πως και οι ίδιες ήταν ευσεβείς και απλοϊκές,χωρίς να διακρίνονται για κάποια έµφυτη ικαν τητα διείσδυσης στο µέλλον 17. Tο γεγον ς αυτ,σε συνδυασµ και µε τα αρνητικά αποτελέσµατα των ανασκαφών στους ελφο ς,έδωσε αφορµή σε πολλο ς µελετητές να διατυπώσουν για τη λειτουργία του µαντείου διάφορες εικασίες,υποψίες ή θεωρίες, οι οποίες πάντως δε λ νουν το πρ βληµα,το οποίο άλλωστε δεν είναι και το µοναδικ. Ένα εξίσου σηµαντικ πρ βληµα σχετικ µε τη χρησµοδοσία,που ωστ σο παραµένει άλυτο,είναι και το κατά π σο συµµετείχαν οι ιερείς του µαντείου αλλά και η Πυθία στη διατ πωση των χρησµών. Aν δεχτο µε την άποψη του Πλουτάρχου,σ µφωνα µε την οποία οι λέξεις και το µέτρο των χρησµών ήταν έργο της Πυθίας,δυσκολευ µαστε να πιστέψουµε πώς µια γυναίκα απλοϊκή και σε κατάσταση «έκστασης» ήταν σε θέση να διατυπώνει µε δεξιοτεχνία και σοφία έµµετρους χρησµο ς. Aν πάλι δεχτο µε πως η Πυθία ήταν ένα απλ «ενεργο µενο» που έδινε µια κατά παραγγελία παράσταση και συνεπώς οι ιερείς του µαντείου ήταν εκείνοι που διαµ ρφωναν αποκλειστικά τα κείµενα των χρησµών,αδυνατο µε να εξηγήσουµε γιατί έγιναν κατά καιρο ς απ πειρες δωροδοκίας της Πυθίας και χι κάποιου απ τους ιερείς 18. υστυχώς,είναι βέβαιο πως κάποια απ τα µυστικά της τα πήρε η Πυθία µαζί της στον τάφο,το γεγον ς µως αυτ δεν είναι λ γος ώστε να δείχνουµε κακοπιστία και προκατάληψη στον Aπ λλωνα και στους χρησµο ς του. Aντίθετα,φαίνεται πως υπάρχουν τουλάχιστον κάποιες ενδείξεις,οι οποίες µας υποχρεώνουν να είµαστε πιο δίκαιοι απέναντι στο µαντείο. Mια τέτοια ένδειξη θα µπορο σε να είναι το περιστατικ που περιγράψαµε στο τέλος του προηγο µενου κεφαλαίου,µε την κατσίκα που δεν έτρεµε απ το κρ ο νερ και την Πυθία η οποία τελικά πλήρωσε µε τη ζωή της. H περιγραφή του Πλουτάρχου σχετικά µε τη συµπεριφορά της τελευταίας και την αλλοίωση της φωνής της θυµίζει ανάλογα φαιν µενα (αυθυποβολή, πνωση,τηλεπάθεια),τα οποία εξετάζει σήµερα η Παραψυχολογία. ε τερη ένδειξη για το τι ο ρ λος της Πυθίας δεν πρέπει να ήταν απλώς διακοσµητικ ς,ασφαλώς αποτελο ν οι απ πειρες δωροδοκίας της Πυθίας 19. Kαι,βέβαια,υπάρχει και το λογικ επιχείρηµα τι ένας πανάρχαιος και πολυπρ σωπος θεσµ ς σαν το 17. Για λα αυτά βλ. ιοδ. Σικελ. 16,26 και Πλουτ.,Ηθικά 3,385c και 3,405c και 3,414b. 18. Βλ. Πλουτ., Ηθικά 3,397c αλλά και Στράβ. c. 419, 5 και Dodds, σ. 74. 19. Βλ. Ευαγγέλου,σ. 199 κ.ε.,και Dodds,σ. 74. Για τις απ πειρες δωροδοκίας της Πυθίας βλ. Ηρ δ. 5,63,1 και 6,66,1,Θουκ. 5,16,2 και ιογ. Λαέρτ. 5,91.
I. IÛÙÔÚ - XÚËÛÌÔ ÔÛ 33 ÙËÓ ÂÈÎfiÓ Ù, appleô Â Ó È È ÌÂ ÂÎÂ ÓË ÛÙÔ appleúfiûıèô ÂÍÒÊ ÏÏÔ ÙÔ È Ï Ô, apple ÚÈÛÙ - ÓÂÙ È Ë ÌÈ ˆ ı Ó ÚËÛÌÔ ÔÙÂ ÛÙÔ ÛÈÏÈ ÙË Aı Ó AÈÁ. µαντείο των ελφών δεν είναι και τ σο ε κολο να στηριζ ταν επί τ σους αιώνες στην κυνική απάτη τ σων και τ σων Πυθιών και ιερέων του µαντείου, χωρίς να υπάρξουν κάποιες διαρροές που να την αποκαλ πτουν. λα αυτά,που αναφέραµε,προφανώς δεν µπορο ν να είναι αµελητέα. Aπ την άλλη µεριά µως δεν είναι ορθ η κακοπιστία και η προκατάληψη να παραχωρήσουν τη θέση τους σε τ ση ευπιστία,ώστε να µη διακρίνουµε στην λη διαδικασία της χρησµοδοσίας τη δυνατ τητα παρέµβασης του ανθρώπινου παράγοντα. Kαι,βέβαια,η παρατήρηση των Parke-Wormell,σ µφωνα µε την οποία «η ιστορία του µαντείου των ελφών αφήνει αρκετά ίχνη µιας σταθερής πολιτικής που πείθει κάποιον τι το ανθρώπινο µυαλ ως ένα βαθµ µπορο σε να παίζει έναν αποφασιστικ ρ λο στην πορεία
34 T M π ø ºø της χρησµοδοσίας 20» παραµένει σηµαντική και ορθή. Γιατί,η τελική σ νταξη των ακατάληπτων και αποσπασµατικών λέξεων και φράσεων της Πυθίας σε µια σειρά σ µφωνα µε την ερώτηση,αλλά και το µέτρο σε αρκετο ς χρησµο ς,αποτελο ν,πιστε ουµε,ικανή απ δειξη για τη δυνατ τητα παρέµβασης του ανθρώπινου µυαλο. Φυσικά,οι παραπάνω προβληµατισµοί και συλλογισµοί αφορο ν µ νον εµάς και την περιέργειά µας. Για τους Aρχαίους η χρησµοδοσία δεν έκρυβε κανένα µυστήριο, σο κι αν για µας αποτελεί µυστήριο το γεγον ς τι εκείνοι δεν την αντιµετώπιζαν ως µυστήριο! Kαθώς έχουµε ξαναπεί,αυτ που φαίνεται να ενδιέφερε τους πιστο ς του Aπ λλωνα ήταν το κείµενο του χρησµο και η πραγµατοποίησή του. Προς αυτή,λοιπ ν,την κατε θυνση θα στρέψουµε κι εµείς κυρίως την προσοχή µας στα κεφάλαια που θα ακολουθήσουν αργ τερα. ) ÏÏÔÁ Î È appleëá ÂÏÊÈÎÒÓ ÚËÛÌÒÓ Πριν προχωρήσουµε,ίσως είναι αναγκαίο να επισηµάνουµε το αυτον ητο, τι δηλαδή δεν είναι δυνατ ν να έχουν σωθεί και φτάσει έως εµάς λοι οι χρησµοί του µαντείου των ελφών. Aλλά,και πέραν αυτο,να σηµειώσουµε τι δεν είµαστε σε θέση να γνωρίζουµε ο τε τι ποσοστ αντιπροσωπε ουν οι χρησµοί που σώθηκαν ο τε π σο αντιπροσωπευτικοί ποιοτικά και ποσοτικά του συν λου παραγωγής του µαντείου µπορο ν να είναι. Ωστ σο,µένουµε και εργαζ µαστε µε τη βάσιµη ελπίδα πως τα χρησµικά κείµενα,που έχουµε στα χέρια µας,αντιπροσωπε ουν αρκετά ικανοποιητικά,τ σο ως προς τα θέµατα σο και ως προς τις µορφές,το σ νολο της παραγωγής των χρησµών του µαντείου των ελφών. Aρχίζοντας µε τις συλλογές χρησµών,θα πρέπει να πο µε τι δεν µας έχουν παραδοθεί συλλογές δελφικών χρησµών απ την αρχαι τητα,αν και πρέπει να υπήρχαν τέτοιες. Yπενθυµίζουµε τι συλλογές χρησµών έκαναν οι διάφοροι χρησµολ γοι, πως ο Mουσαίος, ο Bάκις,ο Λάµπων,ο ιοπείθης,ο Iεροκλής, των οποίων η δουλειά ήταν να συγκεντρώνουν χρησµο ς ποικίλης προέλευσης και να τους παρουσιάζουν στην κατάλληλη στιγµή ερµηνε οντάς τους συγχρ νως. Aλλά αρχεία χρησµών είχαν και οι π λεις, πως η Σπάρτη,η Aθήνα κτλ.,καθώς και τα ίδια τα µαντεία,αν κρίνουµε απ τις µολ βδινες πλάκες µε 20. Βλ. Parke-Wormell I, σ. 40 και Dodds, σ. 74.
I. IÛÙÔÚ - XÚËÛÌÔ ÔÛ 35 ερωτήσεις των µαντευοµένων που βρέθηκαν στο µαντείο της ωδώνης. υστυχώς µως στην περίπτωση του µαντείου των ελφών,είτε γιατί δεν καταγράφονταν συστηµατικά τ σο οι ερωτήσεις προς τον Aπ λλωνα σο και οι απαντήσεις της Πυθίας είτε γιατί η καταγραφή δεν έγινε επάνω σε ανθεκτική λη,ώστε να διατηρηθεί ως τις µέρες µας,φαίνεται πως υπήρξαµε άτυχοι. Για τους λ γους λοιπ ν που προαναφέραµε,οι συλλογές δελφικών χρησµών είναι πολ νε τερες και βασίζονται σχεδ ν αποκλειστικά σε κείµενα αρχαίων συγγραφέων. Mια τέτοια συλλογή είναι αυτή που έκανε ο Hendess 21, η οποία µως δεν είναι πλήρης,αφο περιέχει µ νο έµµετρους χρησµο ς,τη στιγµή που οι περισσ τεροι απ τους σωζ µενους δελφικο ς χρησµο ς είναι σε πεζ λ γο. Eπίσης,µερικο ς µ νο χρησµο ς του µαντείου των ελφών έχει συλλέξει η Παλατινή Aνθολογία 22. Γι αυτ,η έλλειψη µιας συστηµατικής συγκέντρωσης λων των χρησµών δελφικής προέλευσης ήταν φανερή. Tο κεν αυτ ήρθε να το καλ ψει η σπουδαία συλλογή που έκαναν το 1956 οι Parke και Wormell 23. H συλλογή αυτή ασφαλώς έχει πολ µεγαλ τερες φιλοδοξίες απ τις δυο προηγο µενες,αφο περιέχει λα τα κείµενα των δελφικών χρησµών,πεζά και έµµετρα. H συλλογή περιλαµβάνει 615 χρησµο ς που συνοδε ονται απ πολλές χρήσιµες πληροφορίες. Kαι,καθώς δηλώνουν οι δυο συγγραφείς στον πρ λογ τους,κανένα κείµενο δελφικής προέλευσης δεν έχει παραλειφθεί. Aς έλθουµε τώρα στο θέµα των πηγών. Eπειδή απ τη µια οι αρχαίες δελφικές επιγραφές που έχουν βρεθεί είναι πολ λίγες και παρέχουν ελάχιστο και πολ φτωχ υλικ σε χρησµο ς,και απ την άλλη,καθώς είδαµε,συλλογές χρησµών δεν έχουν διασωθεί απ την αρχαι τητα,γι αυτ πηγή µας σχεδ ν µοναδική είναι οι αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς,οι οποίοι,µε την ευκαιρία κάποιου γεγον τος που αφηγο νται,παραθέτουν συχνά και το σχετικ χρησµ. Tέτοιοι συγγραφείς είναι κυρίως ο Hρ δοτος,ο Πλο ταρχος,ο ι δωρος Σικελιώτης,ο Παυσανίας,ο Θουκυδίδης,ο Ξενοφών,ο Στράβων,ο Aιλιαν ς και ο Eυσέβιος,καθώς και οι τρεις µεγάλοι τραγικοί Aισχ λος,σοφοκλής και Eυριπίδης. Aπ αυτο ς,ο Θουκυδίδης και ο Ξενοφών έχουν το πλεονέκτηµα 21. R. Hendess, Oracula Graeca, quae apud scriptores Graecos Romanosque exstant. Halle 1877. 22. E. Cougny, Anthologia Palatina III (1890), σ. 464 κ.ε. 23. H.W. Parke - E.W. Wormell, The Delphic Oracle II, The Oracular Responses. Blackwell- Oxford 1956.
36 T M π ø ºø να είναι σ γχρονοι µε τα γεγον τα που εξιστορο ν,δεν είναι µως και οι πλουσι τεροι σε χρησµο ς,ο τε και οι χρησµοί που παραθέτουν αναφέρονται µ νο σε γεγον τα σ γχρονα. Aπ τους υπ λοιπους συγγραφείς,οι οποίοι κατά καν να αναφέρονται σε γεγον τα προγενέστερα,ο Hρ δοτος αποτελεί για µας ιδιαίτερα πολ τιµη και πλο σια πηγή δελφικών χρησµών,γιατί πίστευε πραγµατικά σ αυτο ς 24,έδειχνε ξεχωριστ ενδιαφέρον για τα χρησµικά κείµενα και είναι βέβαιο τι είχε επισκεφθεί προσωπικά τ σο το µαντείο των ελφών σο και εκείνο της ωδώνης,απ τα αρχεία των οποίων προφανώς έχει αντλήσει αρκετές πληροφορίες. Πολ τιµη και ενδιαφέρουσα πηγή αποτελεί ασφαλώς και ο Πλο ταρχος,ο οποίος µάλιστα υπήρξε και απ τους ιερείς των ελφών,µ νο που έζησε στα χρ νια παρακµής του µαντείου, γι αυτ και συχνά αναγκάζεται να γίνει απολογητής του. Θα µνηµονε σου- µε ακ µη τον Eυσέβιο,ο οποίος συστηµατικά παραθέτει χρησµο ς για να τους πολεµήσει,ενώ λοι σχεδ ν οι αρχαίοι συγγραφείς που διασώζουν χρησµο ς,άλλος περισσ τερο άλλος λιγ τερο,χρησιµοποιο ν τα χρησµικά κεί- µενα άλλοτε για να αιτιολογήσουν κάποιο γεγον ς,άλλοτε για να του προσδώσουν το κ ρος του µαντείου και άλλοτε παραθέτουν χρησµο ς απλώς ως λογοτεχνικά στοιχεία στο έργο τους,αφο ένας χρησµ ς µπορο σε να λειτουργήσει ως «απ µηχανής θε ς» και να σκορπίσει φ βους,ελπίδες ή συγκινήσεις. υστυχώς µως το γεγον ς αυτ έγινε αιτία να κυκλοφορήσουν και αρκετοί πλαστοί χρησµοί,µε αποτέλεσµα να υπάρχει σήµερα ένα σοβαρ πρ βληµα ως προς τη γνησι τητα των χρησµών του µαντείου των ελφών. Για το πρ βληµα αυτ θα µιλήσουµε στο αµέσως επ µενο κεφάλαιο. Â) TÔ appleúfi ÏËÌ ÙË ÁÓËÛÈfiÙËÙ ÙˆÓ ÚËÛÌÒÓ Mιλώντας για τη διαδικασία της χρησµοδοσίας και την Πυθία,επισηµάναµε ήδη δ ο βασικά προβλήµατα σχετικά µε τη λειτουργία του µαντείου,τα οποία,καθώς είπαµε,εξακολουθο ν να παραµένουν άλυτα: Tο ένα έχει σχέση µε το ερώτηµα αν η Πυθία και οι ιερείς του µαντείου ήταν ειλικρινείς στο ρ λο τους ή υποκρίνονταν,ενώ το δε τερο έχει να κάνει µε το ποσοστ συµ- µετοχής της Πυθίας και των ιερέων στην τελική διαµ ρφωση των χρησµών. 24. Ηρ δ. 8,77: Χρησµο σι δέ ο κ χω ντιλέγειν ς ο κ ε σί ληθέες,ο βουλ µενος ναργέως λέγοντας πειρ σθαι καταβάλλειν
I. IÛÙÔÚ - XÚËÛÌÔ ÔÛ 37 Ένα τρίτο,που και αυτ δυστυχώς µέχρι σήµερα παραµένει άλυτο παρ λες τις προσπάθειες των µελετητών,είναι το πρ βληµα της γνησι τητας των χρησµών του µαντείου των ελφών. Στο προηγο µενο κεφάλαιο αναφέραµε τι κ ρια πηγή των δελφικών χρησµών είναι οι αρχαίοι συγγραφείς και σηµειώσαµε τι οι περισσ τεροι απ αυτο ς αναφέρονται σε γεγον τα παλαι τερα. Σ αυτά µως,η προφορική παράδοση,ο θρ λος αλλά και διάφορες άλλες σκοπιµ τητες συνετέλεσαν ώστε να επέλθουν αλλοιώσεις στα κείµενα των χρησµών,µε αποτέλεσµα να έχουµε µερικές φορές για το ίδιο γεγον ς περισσ τερους απ ένα χρησµο ς µε µικρή ή µεγαλ τερη ποικιλία µορφής και περιεχοµένου. Πρέπει να σηµειωθεί πως τ ση ήταν η δ ναµη των χρησµών και το κ ρος του µαντείου ώστε µια προφητεία του δελφικο Aπ λλωνα µπορο σε χι µ νο να ξεσηκώσει έναν ολ κληρο κ σµο φ βου ή ελπίδας αλλά και να µαταιώσει µια πολιτική γραµµή,επιβάλλοντας στη θέση της µιαν άλλη. Eίτε,λοιπ ν, απ πολιτική σκοπιµ τητα είτε µε στ χο τον λογοτεχνικ εντυπωσιασµ είτε για λ γους ευρ τερης διαφηµιστικής προπαγάνδας,το βέβαιο είναι τι κατασκευάστηκαν και κυκλοφ ρησαν και αρκετοί πλαστοί χρησµοί,παράλληλα µε τους γνήσιους. Oι χρησµοί αυτοί είναι διεθνώς γνωστοί µε το νοµα vaticinia post eventum ή ex eventu (= χρησµοί µετά το γεγον ς ή απ το γεγον ς). Προφανώς, πως άλλωστε ήταν φυσικ,οι κατά καιρο ς µελετητές του µαντείου των ελφών αγωνίστηκαν µε επιµονή για ν ανακαλ ψουν τους πλαστο ς χρησµο ς χρησιµοποιώντας κάθε δυνατ κριτήριο, πως είναι το µέτρο των χρησµών,η έκτασή τους ή η γλωσσική µορφή στην οποία είναι διατυπωµένοι. υστυχώς µως τα αποτελέσµατα υπήρξαν απογοητευτικά και, εκτ ς απ µερικές µεµονωµένες περιπτώσεις χρησµών,οι µελετητές κατέληξαν να διαφωνο ν µεταξ τους,γιατί δεν υπάρχουν πειστικά στοιχεία για να στηρίξουν τις κρίσεις τους. Πράγµατι,αυτ φαίνεται αν εξετάσουµε προσεκτικά τους 615 δελφικο ς χρησµο ς, πως καταγράφονται στη συλλογή των Parke-Wormell. Oι χρησµοί αυτοί µπορο ν να χωριστο ν σε: 1) Xρησµο ς,που αποτελο ν άµεσες απαντήσεις της Πυθίας σε ευθ λ γο και είναι έµµετροι. Tέτοιοι χρησµοί σώζονται περί τους 200,απ τους οποίους οι 8 είναι σε ιαµβικ τρίµετρο,οι 7 σε ελεγειακ δίστιχο και λοι οι υπ λοιποι σε δακτυλικ εξάµετρο. 2) Xρησµο ς,που είναι άµεσες απαντήσεις σε ευθ πεζ λ γο. Tέτοιοι σώζονται 18.
38 T M π ø ºø 3) Xρησµο ς,που σώζονται σε παράφραση ή αποτελο ν περίληψη του αρχικο χρησµο. Aυτοί είναι διατυπωµένοι σε πεζ πλάγιο λ γο και είναι οι περισσ τεροι. Aνέρχονται σε 310. 4) Xρησµο ς,που δεν διασώζουν άλλα στοιχεία του αρχικο χρησµο,παρά µ νο το νοµα του µαντείου,της Πυθίας ή του Aπ λλωνα 25. Aν λοιπ ν τώρα µε βάση το µέτρο,την έκταση,την ιστορικ τητα ή τη γλωσσική µορφή των χρησµών προσπαθήσουµε να διερευνήσουµε τη γνησι τητά τους,δυστυχώς θα συναντήσουµε δυσκολίες ανυπέρβλητες. Ως προς το µέτρο: Eίναι γνωστ τι ο εξάµετρος ήταν το κατεξοχήν µέτρο των δελφικών χρησµών και σ αυτ ν είναι διατυπωµένοι οι περισσ τεροι απ τους έµ- µετρους χρησµο ς. Ωστ σο,καθώς είδαµε απ την παραπάνω διαίρεση των χρησµών σε κατηγορίες,υπάρχουν χρησµοί και σ άλλα µέτρα που δεν είναι καθ λου ε κολο ν αµφισβητηθο ν. Kαι αυτ,πέρα απ το απλ γεγον ς τι ένας πλαστογράφος ο τε θα δυσκολευ ταν αλλά ο τε και θα παρέλειπε να δώσει στον πλαστ χρησµ του δακτυλική µορφή,προκειµένου να διασφαλίσει την αξιοπιστία του. Tο µέτρο,λοιπ ν,δεν είναι δυνατ ν ν αποτελέσει κριτήριο για την αξιοπιστία ή χι των χρησµών και για τους λ γους που προαναφέραµε,αλλά επιπλέον και γιατί,καθώς είδαµε,οι µισοί και πλέον απ τους σωζ µενους χρησµο ς δεν είναι έµµετροι. Ως προς την έκταση και την ιστορικ τητα των χρησµών: Eίναι αλήθεια πως οι χρησµοί,που απευθ νονται σε π λεις,συνήθως είναι µεγαλ τεροι σε έκταση απ εκείνους που δίνονταν σε ιδιώτες. Aυτ µως δεν αποτελο σε καν να και φυσικά δεν είναι δυνατ ν να χρησιµοποιηθεί ως κριτήριο,γιατί υπάρχουν χρησµοί προς ιδιώτες πολ στιχοι,των οποίων η γνησι τητα δεν µπορεί ν αµφισβητηθεί. σο για την ιστορικ τητα των χρησµών,αυτή µπορεί βέβαια να χρησιµοποιηθεί σε περιπτώσεις κάποιων χρησµών που είναι ολοφάνερα µυθολογικοί, µως σε πολλές περιπτώσεις είναι δ σκολο να αποδειχθεί και πάντως δεν µπορεί ν αποτελέσει καθολικ κριτήριο,αφο πλαστοί χρησµοί post eventum µπορο σαν να κατασκευαστο ν και να κυκλοφορήσουν και για γεγον τα των ιστορικών χρ νων µέσα στους τ σους αιώνες λειτουργίας του µαντείου. 25. Σηµειώνουµε τι υπάρχουν και γ ρω στους 40 δελφικοί χρησµοί,που σώζονται µ νο απ Λατίνους συγγραφείς,ενώ είναι βέβαιο τι η Πυθία δε χρησµοδοτο σε στη λατινική γλώσσα.
I. IÛÙÔÚ - XÚËÛÌÔ ÔÛ 39 Aλλά και η γλωσσική µορφή των χρησµών δεν είναι δυνατ ν ν αποτελέσει κριτήριο για την γνησι τητά τους,αφο οι περισσ τεροι χρησµοί δε µας σώζονται στην πλήρη τους µορφή,απλώνονται σ ένα χρονικ ορίζοντα αιώνων λειτουργίας του µαντείου και µνηµονε ονται, πως είπαµε,κυρίως απ µεταγενέστερους συγγραφείς. σο για διαπιστώσεις σαν εκείνη του Nilsson τι «αν ένας χρησµ ς προλέγει µε σαφήνεια και οξ νοια ένα µελλοντικ γεγον ς,είναι ένας χρησµ ς ex eventu 2 6»,είναι φανερ τι αυτές δεν µπορο ν να φωτίσουν και πολ το πρ βληµα,γιατί ο τε ο βαθµ ς της σαφήνειας και της οξ νοιας είναι δυνατ ν να οριστεί,ώστε ν αποτελέσει αντικειµενικ κριτήριο,ο τε αφορο ν το σ νολο των χρησµών,αφο,καθώς θα δο µε στο επ µενο κεφάλαιο,µ νο ένα σχετικά µικρ ποσοστ απ αυτο ς αναφέρεται άµεσα σε µελλοντικά γεγον τα. πως φαίνεται απ λα σα έχουµε αναφέρει,το θέµα της γνησι τητας των χρησµών,παρά τις προσπάθειες των µελετητών,εξακολουθεί να παραµένει άλυτο. Eπιµείναµε µως κάπως περισσ τερο σ αυτ,γιατί απ κάποιους µελετητές µεγαλοποιήθηκε τ σο,που πήρε διαστάσεις νέου οµηρικο ζητήµατος! Ωστ σο τα πράγµατα δεν είναι ακριβώς έτσι και φυσικά δε θα συµφωνήσουµε µ εκείνους που πιστε ουν τι η µαζική παραγωγή πλαστών χρησµών ήταν εκείνη που διατήρησε τη φήµη του µαντείου των ελφών 27. σοι πιστε ουν κάτι τέτοιο,επιµένουν ν αγνοο ν την πραγµατικ τητα του µαντείου ως θρησκευτικο κέντρου της αρχαίας Eλλάδας. Aντίθετα,ως προς το θέµα αυτ µπορο µε,νοµίζω,να δεχτο µε την πολ σωστή παρατήρηση των Parke-Wormell,η οποία άλλωστε προκ πτει και απ τη συστηµατική µελέτη λων των απαντήσεων της Πυθίας: τι οι χρησµοί του µαντείου των ελφών παρουσιάζουν µια αξιοσηµείωτη οµοιο- µορφία στο σ νολ τους,τ σο στα θέµατα στα οποία αναφέρονται σο και στη µορφή υπ την οποία παρουσιάζονται. Eποµένως,για το µελετητή, που θέλει να τα γνωρίσει λα αυτά,δεν έχει ιδιαίτερη σηµασία αν ένας µε- µονωµένος χρησµ ς είναι πλαστ ς ή χι,αφο τελικά και αυτ ς έχει εξο- µοιωθεί µε τους γνήσιους 28. 26. Bλ. Nilsson, Geschichte I, σ. 595. 27. Bλ. Dodds, σ. 74 και Crahay,σ. 399. 28. Bλ. Parke-Wormell II, σ. 23 (προλεγ.).