Εύη Σαμπανίκου LEONARDO DA VINCI (1452-1519) Η Αναγέννηση βρέθηκε στό απόγειό της τον 15ο αιώνα (Quatrocento), με κυρίαρχες τις μορφές των Leonardo da Vinci, Raphaello (1483-1520) και Michelangelo (1475-1564) στην ζωγραφική και γλυπτική. Ο Leon Battista Alberti (1404-72) υπήρξε παράλληλα ο κύριος θεωρητικός εκφραστής της τέχνης της περιόδου, μέ την "Πραγματεία" του, που αφιέρωσε στον Filippo Brunelleschi (1377-1446), έναν από τους σημαντικότερους ανανεωτές της αρχιτεκτονικής. Ξεχωριστά ωστόσο, μεταξύ μύθου και πραγματικότητας, στέκει σήμερα η μορφή του Leonardo da Vinci, ο οποίος συνόψισε στο πρόσωπό του τα χαρακτηριστικά του Ουμανισμού, της ανθρωποκεντρικής, δηλαδή, θεωρίας της Αναγέννησης. Ο Leonardo ενσάρκωσε τον ιδανικό για τον Ουμανισμό ανθρώπινο τύπο: πολυπράγμονας, ανήσυχος, κατεχόμενος από δίψα για μάθηση, με έντονο ενδιαφέρον για την επιστήμη, ταυτόχρονα με την ζωγραφική, που την θεωρούσε την σημαντικότερη των τεχνών. Στη ζωγραφική τον απασχολησαν έντονα τα προβλήματα του φωτός και της σκιάς, η ταύτιση της μορφής με τον εσωτερικό ψυχισμό, η σχέση της μορφής με το χώρο. Ο Leonardo έδωσε στην λέξη "καλλιτέχνης" μιά νέα διάσταση. Ο αριθμός των έργων ζωγραφικής που άφησε είναι σχετικά μικρός. Αυτό δεν οφείλεται τόσο στις πολλαπλές ενασχολήσεις του όσο στην θεωρητική προσέγγισή του στο έργο της ζωγραφικής. 'Ηταν ο καλλιτέχνης που εξύψωσε τη ζωγραφική από χειρωνακτική εργασία -όπως έως τότε τη θεωρούσαν- σε πνευματικό έργο, εκφράζοντας, συνεχώς, την έμφυτη ανάγκη του να αντιμετωπίζει νέα προβλήματα. Το ίδιο το έργο και η ολοκλήρωσή του δεν είχε καμμία σημασία. Συχνά εγκατέλειπε έναν πίνακα στο προσχέδιο, ή ακόμη και στα σχέδια, εάν είχε στα στάδια αυτά λύσει τα ζητήματα της απόδοσης της μορφής, του φωτός, του χώρου. Γι' αυτό είναι λίγα τα ολοκληρωμένα
2 έργα που έχουμε σήμερα σε σχέση με ένα πλήθος σχεδίων και προσχεδίων του που σώζονται. Στα έργα του ο Leonardo ανανέωσε το τοπίο και την προσωπογραφία. Στο τοπίο προχώρησε σε μιά νέα σύνθεση δημιουργώντας μιά αποκλειστικά προσωπική ατμοσφαιρική προοπτική. Στην ατμοσφαιρική προοπτική, που έχει τις ρίζες της στην ζωγραφική της Πομπηϊας, το βάθος αποδίδεται με τη διαβάθμιση των τόνων του ίδιου χρώματος, έτσι ώστε να δίνεται η εντύπωση της ατμόσφαιρας. Στα ολοκληρωμένα ζωγραφικά έργα του Leonardo, οι συνθέσεις ξεχωρίζουν για την πυραμιδοειδή οργάνωση των μορφών στον χώρο και τα χρώματα για τις αρμονικές αναλλαγές και μεταβάσεις τους, με κύριο μέσο τη χρήση ενός ιδιόμορφου σκιοφωτισμού (chiaroscuro). Μέσα σε εναλλαγές σκιάς και φωτός τα περιγράμματα σχεδόν εξαφανίζονται και οι μορφές συνδέονται πιο οργανικά με τον χώρο. Στην "Πραγματεία" του για την ζωγραφική, που άσκησε μεγάλη επίδραση κατά τον 16ο αιώνα, ο Leonardo συμβουλεύει τους νεότερους καλλιτέχνες να κοιτούν τα πρόσωπα των ανθρώπων το σούρουπο ή λίγο πριν ξημερώσει, όταν τα περιγράμματα σβήνουν προσδίδοντάς τους μια υπερκόσμια γοητεία. Η τέχνη δεν είναι απλή μίμηση της πραγματικότητας, αλλά ανώτερη ακόμα και από την πραγματικότητα που προσφέρει η φύση. Τίποτε δεν θα μπορούσε να εκφράζει με καλύτερο τρόπο τη ζωγραφική του. Ο Leonardo γενήθηκε στο χωριό Vinci κοντά στη Φλωρεντία, από τον ευγενή Piero da Vinci και μιά χωρική, την Κατερίνα. Ο διορισμός του Piero ως συμβολαιογράφου της Γερουσίας στην Φλωρεντία οδηγεί τον Leonardo στο κέντρο του Ουμανισμού και των τεχνών στα 1469. Την ίδια χρονιά ο Leonardo μπαίνει ως μαθητευόμενος στο εργαστήρι του μεγάλου Verrocchio (1463-1478). Οι γόνοι προνομιούχων κοινωνικά τάξεων δεν προορίζονταν έως τότε για το επάγγελμα του ζωγράφου. Η επιλογή του Leonardo δείχνει, ίσως, πολύ παραστατικά, τις νέες αντιλήψεις που διαμορφώνονταν στην κοινωνία της εποχής για τον πνευματικό χαρακτήρα της τέχνης. Στο εργαστήρι του διάσημου τότε Verocchio, όπου την ίδια εποχή μαθήτευαν ο Perugino και ο Lorenzo di Credi, ο Leonardo απέκτησε
3 σημαντικές τεχνικές βάσεις και γρήγορα εντυπωσίασε το δάσκαλό του με το ταλέντο του. Στον νεαρό μαθητευόμενο Leonardo αποδίδεται σήμερα μία από τις μορφές των αγγέλων σε μία εικόνα Βάπτισης του Verocchio. Tα πρώτα έργα του νεαρού Leonardo, ο Ευαγγελισμός που βρίσκεται σήμερα στο Μουσείο Uffizi στην Φλωρεντία, η προσωπογραφία της Ginevra de Benci στην Εθνική Πινακοθήκη της Ουάσινγκτον και ο Ευαγγελισμός, στο Μουσείο του Λούβρου, που έγιναν μεταξυ 1475-1481, περιέχουν τα πρώιμα στοιχεία της υπο διαμόρφωση μεγαλοφυίας του. Το 1481 ο ζωγράφος πήρε την παραγγελία για την Προσκύνηση των Μάγων από το μοναστήρι San Donato Scoreto. Tο έργο δεν τελείωσε ποτέ, διότι ο Leonardo έφυγε στα 1482 για το Μιλάνο. Πολυάριθμα είναι, ωστόσο, τα σχέδια λεπτομερειών που σώζονται, καθώς και τα τρία συνολικά προσχέδια του πίνακα, που φυλλάσσονται σήμερα ένα στο Λούβρο και δύο στο Uffizi. Το 1482 ο ζωγράφος εγκαταστάθηκε στο Μιλάνο στην αυλή του πρώτου ισχυρού προστάτη του Λουδοβίκου Sforza, όπου έζησε και δημιούργησε έως το 1500, οπότε επέστρεψε προσωρινά στην Φλωρεντία. Στην περίοδο αυτή ανήκουν και οι δυο ολοκληρωμένες εκδοχές της Παναγίας των Βράχων, που είναι από τα σημαντικότερα και ατμοσφαιρικότερα έργα του. Ο πρώτος πίνακας, παραγγελία του 1483, βρίσκεται σήμερα στο Λούβρο. Ο δεύτερος, παραγγελία του 1487 και ζωγραφισμένο μεταξύ 1503-1506, φυλάσσεται στην Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου. Οι πίνακες συνδυάζουν τις τεχνικές των φορητών έργων του 15ου αιώνα με την προσωπική τεχνική του ζωγράφου. Αυτό που καθιστά, όμως, τα έργα ξεχωριστά είναι οτι διαπνέονται από μιά ατμόσφαιρα μυστηρίου και ποίησης. Σ' αυτό συντελούν, κυρίως, το ονειρικό τοπίο και η αριστοτεχνική χρήση του σκιοφωτισμού, που προβάλλει με τρόπο μυστηριακό τα στοιχεία της φύσης και τις μυστηριακές δυνάμεις της Γης. Το πνευματικό στοιχείο κυριαρχεί, πέρα από τα όρια του χριστιανισμού. Η σπηλιά "αγκαλιάζει" τα θεία όντα στο εσωτερικό της σαν μιά Μεγάλη Μητέρα. Η μορφή του αγγέλου στα δεξιά του πίνακα, αποτελεί, και στα δύο έργα, τη γέφυρα μεταξύ θεατού
4 και αθέατου, θείου και ανθρώπινου. Στραμμένοι προς τον θεατή της σκηνής, οι δύο άγγελοι, ο ένας από τους οποίους δείχνει προς τις θεϊκές μορφές, θέτουν με το αινιγματικό τους χαμόγελο και το άχρονο βλέμμα τους όλα τα αρχέγονα ερωτήματα για τη μαγεία της φύσης και την ανθρώπινη ύπαρξη. Δεν είναι άνευ σημασίας το γεγονός οτι το έργο είχε πολύ κακή υποδοχή από τους εκπροσώπους της Εκκλησίας της εποχής του ζωγράφου, επειδή θεωρήθηκε αιρετικό και βλάσφημο. Ο Leonardo είχε ωστόσο κερδίσει, όσο ζούσε, το θαυμασμό των απλών ανθρώπων. Ο δύσκολος χαρακτήρας και η εκλεπτυσμένη ιδιοσυγκρασία του ζωγράφου γεννούσαν δέος και θαυμασμό στους συγχρόνους του. Μεταξύ των ετών 1495 και 1497/98 ο Leonardo δημιούργησε ένα από τα πιο γνωστά έργα του τον Μυστικό Δείπνο στην Τράπεζα του μοναστηριού της Santa Maria delle Grazie στο Μιλάνο. Η τοιχογραφία είναι σε κακή κατάσταση σήμερα λόγω της απόφασης του Leonardo να μην χρησιμοποιήσει την τεχνική της νωπογραφίας, αλλά μία δικής του επινόησης πρόσμιξη τέμπερας και λαδιού, κυρίως λόγω της επιθυμίας του να εργαστεί χωρίς την ταχύτητα που απαιτεί η νωπογραφία. Στην τοιχογραφία εικονογραφείται η στιγμή αμέσως μετά την αναφορά του Χριστού στην επικείμενη Προδοσία. Οι μαθητές, χωρισμένοι ανα τρείς σε τέσσερεις ομάδες εκδηλώνουν με διάφορες χειρονομίες και στάσεις την έκπληξη και ταραχή τους. Η μορφή του Χριστού στέκει γαλήνια και τραγικά απομονωμένη στον άξονα της σύνθεσης, πλαισιωμένη, όχι τυχαία, από ένα παράθυρο που ανοίγεται ανάμεσα σε άλλα δύο. Η χρήση του ανοίγματος είναι συμβολική. Το φως, ένα από τα κυρίαρχα, υπερκόσμια στοιχεία της φύσης ταυτίζεται με τη μορφή του Χριστού, με την Αλήθεια, όπως και τα τρία ανοίγματα με την τριαδική υπόσταση της θείας χάρης και δύναμης. Από το 1506 ο Leonardo εγκαταστάθηκε ξανά στο Μιλάνο, όπου έμεινε έως το 1513. Τα τελευταία χρόνια της ζωής του τα πέρασε στη Ρώμη (1513-1516), προστατευόμενος του Ιουλιανού των Μεδίκων και στη Γαλλία (1516-1519), όπου έμεινε έως το θάνατό του, προστατευόμενος του Φραγκίσκου Α. Οι ισχυροί
5 προστάτες, τού παρείχαν, σε όλη του την ζωή, τα μέσα για να αφοσιωθεί με πάθος στην επιστήμη και την τέχνη. Στις δημιουργίες της περιόδου των τελευταίων ετών του ζωγράφου, συγκαταλέγονται τα δύο πιο διάσημα, ίσως, έργα του, η Mona Liza (Gioconda), που ζωγράφισε μεταξύ 1503-1505/1506 και Η Παναγία με το Θείο Βρέφος και την αγία 'Αννα, που έγινε μεταξύ 1508-1510. Και τα δύο έργα βρίσκονται σήμερα στο Λούβρο. Είναι χαρακτηριστικό οτι το δεύτερο έργο διαφέρει σημαντικά από το μεγάλων διαστάσεων τελικό του προσχέδιο, με την Παναγία, το Θείο Βρέφος, την αγία 'Αννα και τον Ιωάννη (εικ. 5) ζωγραφισμένο στα 1497, εποχή κατά την οποία ο ζωγράφος εργαζόταν, ταυτόχρονα, και στον Μυστικό Δείπνο, από τον δεύτερο πίνακα έχει μάλιστα αφαιρεθεί η μορφή του Ιωάννη. Στην Παναγία με το Θείο Βρέφος και την αγία 'Αννα του Λούβρου κυριαρχεί το στοιχείο του νερού, καθώς το βλέμμα οδηγείται στην κρυστάλλινη λίμνη, που αποκαλύπτεται στο βάθος, πίσω από τη σκυμμένη προς το Χριστο μορφή της Παναγίας, μια λίμνη που κλείνεται από βραχώδες τοπίο στο οποίο η ομίχλη προσδίδει την ίδια γαλάζια απόχρωση με την λίμνη. Το υγρό στοιχείο παραπέμπει και πάλι στην ευρύτερη έννοια της μητρότητας, της Θεάς Μητέρας, της Γής. Οι μητρικές μορφές αγκαλιάζουν, σα να "περιέχουν" η μία την άλλη. Το χαμόγελο της αγίας 'Αννας φαίνεται να αγκαλιάζει, με έναν μυστηριώδη τρόπο, ολόκληρο το Σύμπαν από τις αρχές της Δημιουργίας έως το τέλος του κόσμου. Η Mona Lisa (Giokonda) είναι, ασφαλώς, το ωριμότερο έργο του Leonardo. 'Ηταν το έργο που αγαπούσε περισσότερο και το κράτησε κοντά του ως τον θάνατό του, όπως και την Παναγία με το Θείο Βρέφος και την αγία 'Αννα και, πιθανότατα, την Παναγία των Βράχων του Λούβρου. Η απεικονιζόμενη ως Μόνα Λίζα γυναικεία μορφή είναι μια από τις πιο προβληματικές και αινιγματικές προσωπογραφίες όλων των εποχών στην ιστορία της τέχνης. Η παράδοση θέλει το ζωγράφο ερωτευμένο με το μοντέλο του, να ανακαλύπτει μία προς μία τις κρυφές πτυχές του χαρακτήρα της Mona Lisa και να τις μετατρέπει σε χρώμα, φως και σκιά, καταλήγοντας στο
6 συγκεκριμένο "απόκοσμο" αποτέλεσμα. Η μορφή, το βλέμμα της οποίας επικοινωνεί άμεσα με το θεατή συναντώντας το βλέμμα του, τοποθετείται μπροστά από έναν απόλυτα ονειρικό χώρο, που δείχνει να εμπεριέχει όλα τα στοιχεία της φύσης: γη, φωτιά, νερό, αέρα. Ο ζωγράφος εισάγει μιά νέα αντίληψη για το πορτρέτο, σύμφωνα με την οποία η περιγραφή της εξωτερικής εμφάνισης ενός προσώπου πρέπει να αποδίδει τις ιδιότητες του εσωτερικού του κόσμου. Το έργο παίρνει, έτσι, μία συμβολική διάσταση. Απεικονίζει την πολλαπλότητα της φύσης και το μυστήριο της ανθρώπινης ύπαρξης. Η σύζυγος του Φλωρεντινού Giocondo είναι μόνο η αφορμή γι' αυτή την απεικόνιση. Γίνεται ένας γενικότερος, ένας ουμανιστικός ανθρώπινος τύπος που εμπεριέχει την πνευματική ενάργεια της Αρχαίας Ελλάδας, την ηδυπάθεια της Ρώμης και το μυστικισμό του Μεσαίωνα στη βυζαντινή του διάσταση. Γίνεται, ακόμη, ένας ιδανικός διαχρονικός τύπος γυναίκας που ενσαρκώνει όλους τους χαρακτήρες της θηλυκότητας. Οι αναζητήσεις του Leonardo κάλυψαν, πέρα από την ζωγραφική, όλους τους τομείς της ανθρώπινης γνώσης. Τον απασχόλησε η αρχιτεκτονική, η μουσική, η μηχανική, η ανατομία, η γλυπτική. Ο Leonardo θεωρούσε τη γλυπτική κατώτερη της ζωγραφικής, καταπιάστηκε, όμως, και με την τέχνη αυτή λόγω του ενδιαφέροντός του για την ανατομία. Κανένα γλυπτό που να θεωρείται με βεβαιότητα έργο του δεν σώζεται σήμερα. Το πρόπλασμα για έναν έφιππο αδριάντα του Φραντζέσκο Σφόρτσα, που έκανε όταν ήταν στο Μιλάνο, καταστράφηκε το 1499 από τους Γάλλους, πριν ακόμη χυτευτεί. Τα σωζόμενα σχέδια του αγάλματος δείχνουν ωστόσο το έντονο ενδιαφέρον του ζωγράφου για την απόδοση του όγκου και της κίνησης του αλόγου. Τα αναρίθμητα σχέδια που άφησε ο Leonardo (μελέτες τοπίων, ζώων, κεφαλιών και σωμάτων ή μελών) προέρχονται κυρίως από τα τετράδιά του και συνοδεύονται από σημειώσεις που βασίζονται στην επιστημονική παρατήρηση. Στα ίδια τετράδια, που ήταν άγνωστα στους συγχρόνους του, περιέχονται και οι παρατηρήσεις του ζωγράφου για την προοπτική, την οπτική, την ανατομία, τη γεωλογία, καθώς και εφευρέσεις του, όπως κανόνια, σκάφανδρα ή πτητικές μηχανές.
7 Ως επιστήμονας, ανέλυσε τη φυσιολογία του ματιού και την ανατομία του σώματος του ανθρώπου και του ζώου, προκειμένου να ανακαλύψει τα μυστικά της λειτουργίας του σκελετού, των μυών, της κυκλοφορίας του αίματος και να τα χρησιμοποιήσει ως ζωγράφος. Η ενασχόλησή του με τη μηχανική περιλάμβανε τον σχεδιασμό πτητικών μηχανών, υποβρυχίου, κινούμενου θωρακισμένου οχήματος. Το ενδιαφέρον αυτό τον οδήγησε κάποτε να ακολουθήσει, ως μηχανικός, τον στρατό του Καίσαρα Βοργία σε μία από τις εκστρατείες του για να δοκιμάσει, στην πράξη, τις εφευρέσεις του. Αχολήθηκε επίσης με τη βοτανική και την αστρονομία. Τίποτε ουσιαστικά δεν βρισκόταν έξω από τις αναζητήσεις του. Τον διακατείχε το πάθος για την Αλήθεια, για τη γνώση των φυσικών νόμων που διέπουν όλα τα φαινόμενα. Η αντίληψή του για την Αλήθεια όμως, βρήκε την καλύτερή της έκφραση σε μία και μοναδική, την ανώτερη, όπως την θεωρεί, ανθρώπινη ενασχόληση, τη ζωγραφική.