Ο Ελληνικός ελαφρός στόλος και οι Βαλκανικοί Πόλεμοι, 1912-1913

Ο Ελληνικός ελαφρός στόλος και οι Βαλκανικοί Πόλεμοι, 1912-1913 Σχολή Ναυτικών Δοκίμων Ν.Δ. (ΙV) Κοκκωνάς K. Τηλ. - 6978873635 Email navtboykoko@yahoo.gr 1

Η φετινή εκατονταετηρίδα της ένδοξης εξόρμησης του ελληνικού Πολεμικού Ναυτικού στους Βαλκανικούς πολέμους του 1912-1913 προκαλεί έντονο ενδιαφέρον σχετικά με την συμβολή του ελληνικού ελαφρού στόλου στις ναυτικές επιχειρήσεις της εποχής. Στόχος της παρούσας εργασίας είναι η αδρομερής παρουσίαση της συμβολής αυτής, καθώς απετέλεσε σημαίνοντα παράγοντα για την επίτευξη της Συμμαχικής νίκης, παρά την τουρκική ναυτική υπεροπλία. Στον τότε ελληνικό ελαφρό στόλο περιλαμβάνονταν, πέραν των ελαφρών μονάδων επιφανείας, το υποβρύχιο Δελφίν και το υδροπλάνο Ναυτίλος. Οι ημερομηνίες των επιχειρήσεων αναγράφονται σύμφωνα με το ισχύοντα στις αρχές του 20 ου αιώνα ιουλιανό ημερολόγιο. 2

1. Το ιστορικό πλαίσιο και η σχετική ισχύ του Ελληνικού Ελαφρού Στόλου έναντι του Τουρκικού Κατά τον ατυχή Έλληνο-τουρκικό πόλεμο του 1897 δεν αξιοποιήθηκαν οι δυνατότητες του ελληνικού στόλου για πολιτικούς, κυρίως, λόγους. Τη δωδεκαετία που ακολούθησε το τουρκικό ναυτικό ενισχύθηκε σημαντικά σε αντίθεση με το ελληνικό στόλο που αποτέλεσε «σημείο αντιλεγόμενο» στο τύπο και σε άλλα fora της εποχής. Πιο συγκεκριμένα, λόγω της δυσμενούς πολιτικής, οικονομικής και διπλωματικής κατάστασης της Ελλάδας μετά την πτώχευση του 1893 και την ήττα του 1897 υπήρξε έντονος προβληματισμός για το αν θα έπρεπε να δοθεί προτεραιότητα στην ανάπτυξη του ελληνικού στρατού ξηράς ή του ναυτικού. Συνάμα, ζητούμενο ήταν η συγκρότηση του ελληνικού στόλου με βάση ελαφρές ή θωρηκτές μονάδες. 1 Συνακόλουθα συνυπολογίσθηκαν η διεθνής εμπειρία και συγκεκριμένα η ανάπτυξη των ύφαλων όπλων στην Αγγλία και τη Γαλλία, το ιστορικό προηγούμενο της επιτυχούς χρήσης παρωχημένων ναυτικών όπλων -όπως των πυρπολικών, κατά τον αγώνα της ελληνικής Ανεξαρτησίας- οι μέτριες επιδόσεις των Τούρκων σε τορπιλικές επιχειρήσεις την εικοσιπενταετία 1877-1910, το ότι βάση της ελληνικής επιστράτευσης ήταν η θαλάσσια οδός, καθώς και το ότι η σωτηρία των υπόδουλων ομογενών ήταν εφικτή μόνο μέσο της ναυτικής ισχύος. Όλοι αυτοί οι παράγοντες συνέκλιναν στο συμπέρασμα ότι το θωρηκτό διατηρούσε την αξιοπιστία του στο Αιγαίο παρά τη τακτική και τεχνική πρόοδο που είχε σημειωθεί στη χρήση της τορπίλης, η οποία κρίθηκε επίσης απαραίτητο να έχει σημαίνουσα, παραπληρωματική θέση στην υπό διαμόρφωση δομή δυνάμεως του ελληνικού ναυτικού. 2 Τη διετία που προηγήθηκε των Βαλκανικών Πολέμων ο ελληνικός ελαφρός στόλος ενισχύθηκε με έξι αντιτορπιλικά και με το υποβρύχιο «Δελφίν». Στο ξεκίνημα των εχθροπραξιών ο ελληνικός ελαφρός στόλος διέθετε 8 αντιτορπιλικά τύπου «Θυέλλης», εκτοπίσματος 350 τόνων και ταχύτητας 31 κόμβων. Τα σκάφη αυτά έφεραν οπλισμό 4 ταχυβόλων των 57 χιλ. και 2 των 76 χιλ. συστήματος Χότσκις καθώς και 2 εξεσφενδονιστικούς σωλήνες με δυνατότητα βολής τορπίλων των 45 εκατοστών. Διέθετε επίσης τον Κανάρη που ήταν πλοίο ανεφοδιασμού των τορπιλικών σκαφών, καθώς και 5 πεπαλαιωμένα τορπιλοβόλα (αγοράς του 1880), τα 11, 12, 14,15, 16, ταχύτητας 17 κόμβων τύπου Σιχάο-Vulkan, εκτοπίσματος 85 τόνων με δυνατότητα βολής αυτοκίνητων τορπιλών των 36 εκατοστών από 2 1 Φωτάκης Ζ., «Το ελληνικό πολεμικό Ναυτικό μεταξύ της εθνικής ολοκλήρωσης και τεχνολογικής εξέλιξης, 1821-1941 - Η ναυτική σημασία του ελληνικού γεωγραφικού χώρου και στόλου για την ασφάλεια της Ελλάδος 1830-1941» περιοδικό Περίπλους ναυτικής ιστορίας τεύχος Χ σελίδα 23 2 Fotakis, Z., Greek naval strategy and policy 1910-1919 (Routledge : London and New York, 2005) 3

εξφενδονιστικούς σωλήνες. Στον ελληνικό ελαφρό στόλο των Βαλκανικών Πολέμων συμπεριλαμβάνονταν και μοίρα εύδρομων με μοίραρχο τον Πλοίαρχο Ι. Δαμιανό που αποτελούνταν από τα «Εσπερίδα», «Μακεδονία», «Μυκάλη», «Αρκαδία» και «Αθήναι». Διοικητής του τορπιλικού στολίσκου ήταν ο Πλοίαρχος Ιωάννης Βρατσάνος, ο όποιος επέβαινε επί του αντιτορπιλικού «Βέλος». 3 Ελαφρός Στόλος Ελλάδα Τουρκία Αριθμός μονάδων 19 22 Συνολικό εκτόπισμα 8.837 τόνοι 13.800 τόνοι Αριθμός πυροβόλων 16*100 χιλ. (ταχυβολία) 4*152 χιλ. (ταχυβολία) 4*88 χιλ. (ταχυβολία) 16*120 χιλ. (ταχυβολία) 20*76 χιλ. (ταχυβολία) 4*105 χιλ. (ταχυβολία) 5*37 χιλ. (ταχυβολία) 22*57 χιλ. (ταχυβολία) 18*47 χιλ. (ταχυβολία) 30*37 χιλ. (ταχυβολία) Ο ελαφρός τούρκικος στόλος αποτελούνταν από τα εύδρομα καταδρομικά «Χαμηδιέ» 3.830 τόνων και «Μετζητιέ» 3.442 τόνων, που είχαν ταχύτητα 21 κόμβων και ναυπηγήθηκαν το 1905 και το 1903 αντίστοιχα στην Αγγλία και στην Αμερική. Το «Χαμηδιέ» έφερε ταχυβόλα «Αρμστρονγκ» 2 των 152 χιλ., 8 των 120 χιλ., 6 των 57 χιλ. και 6 των 47 χιλ. και το «Μετζητιέ» έφερε ταχυβόλα συστήματος «Μπέτλεμ», 2 των 152 χιλ., 8 των 120 χιλ., 6 των 47 χιλ. και των 37 χιλ.. Ο ελαφρός τούρκικος στόλος αποτελούνταν επίσης από 2 ανιχνευτικά, το «Πέΐκ-ι-Σεφκετ» και «Μπερκ-ι-Σατβέτ» γερμανικής ναυπήγησης του έτους 1906, με εκτόπισμα 775 τόνων και ταχύτητα 23 κόμβων κατά την παραλαβή, μειωμένη όμως κατά την περίοδο των εχθροπραξιών σε κάτω από 20 κόμβους. Ήταν οπλισμένα με 2 ταχυβόλα «Κρουπ» των 105 χιλ., 4 των 57 χιλ., 2 τύπου «Μαξίμ» των 37 χιλ. και με 2 των 9 χιλ.. Στον τουρκικό ελαφρό στόλο ανήκαν επίσης: 1. 4 αντιτορπιλικά «Σιχάο», γερμανικής ναυπήγησης του έτους 1909, με εκτόπισμα 620 τόνων και ταχύτητα 32 κόμβων, τα «Νουμουντί- Χμιγιέτ», «Γκαΐρετβα-Τανιέτ», «Μοναβενέτ-Μιλέτ» και «Γαδικάρ-Μιλέτ». Βρίσκονταν σε άριστη κατάσταση με οπλισμό από ταχυβόλα «Κρουπ» 2 των 75 χιλ. και 2 των 57 χιλ.. 2. 4 αντιτορπιλικά «Κρεζώ», ναυπήγησης 1906, εκτοπίσματος 305 τόνων και ταχύτητας 28 κόμβων, τα «Τασό», «Μπάρσα», «Σαμψούν» και «Παρισάρ» σε άριστη κατάσταση, με οπλισμό ταχυβόλων «Σνάιντερ» 3 Σκριπ, Ιστορία του Ναυτικού πολέμου 1912-1913, (Αθήνα, 1914), σελ. 16-17 4

3. 6 τορπιλοβόλα «Ανσάλδο», ναυπηγηθέντα τα έτη 1901-1906 με εκτόπισμα 165 τόνων και ταχύτητα 24 κόμβων κατά την παραλαβή και όχι πάνω από 20 κατά τη διάρκεια του πολέμου. Ήταν τα «Γιουνουύζ», «Ακισάρ», «Ντρατς», «Μουσούλ», «Ούρφα» και «Κιουτάγια», των οποίων ο οπλισμός αποτελούνταν από 2 ταχυβόλα των 37 χιλ.. 4. 4 τορπιλοβόλα τύπου «Κρεζώ», ναυπηγηθέντα το έτος 1906 με εκτόπισμα 97 τόνων, ταχύτητας 26 κόμβων που βρίσκονταν σε αρίστη κατάσταση. Πρόκειται για τα «Χμιτατμπέτ», «Δεμιρισάρ», «Σουλτανισάρ» και «Σιβρισάρ» με οπλισμό αποτελούμενο από 2 ταχυβόλα των 37 χιλ.. ΣΥΓΚΡΙΣΗ-ΣΥΜΕΡΑΣΜΑΤΑ-ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ ΤΩΝ ΔΥΟ ΠΛΕΥΡΩΝ Η Τουρκία διέθετε σαφώς ισχυρότερο ελαφρό (και θωρηκτό) στόλο από τον Ελληνικό, αποτελούμενο από 22 ελαφρές μονάδες και συγκεκριμένα από 2 εύδρομα καταδρομικά (σε άριστη κατάσταση), 2 ανιχνευτικά, 8 αντιτορπιλικά και 10 τορπιλοβόλα. 4 Πέρα από την ανωτερότητα των Τούρκων σε βλητική ισχύ, ταχύτητα, αριθμό μονάδων και εκτόπισμα, οι Τούρκοι είχαν φροντίσει να οχυρώσουν την ευρύτερη περιοχή των Δαρδανελίων, το ναυτικό ορμητήριό τους στο Ναγαρά καθώς και τη Σμύρνη. Έτσι σε περίπτωση που κάτι δεν πήγαινε καλά για το τουρκικό στόλο αυτός μπορούσε γρήγορα να αποσυρθεί πίσω από τα Στενά, ώστε να μην υποστεί σοβαρό πλήγμα. Η Ελλάδα από την άλλη δε διέθετε κανένα οχυρό σημείο στην περίμετρο των Στενών. 5. Γίνεται λοιπόν, καταφανής η υπεροπλία των Τούρκων, τη στιγμή μάλιστα που η εκπλήρωση των προσδοκιών των Βαλκάνιων Συμμάχων καθιστούσε αναγκαία την Ελληνική υπεροχή. Όπως όμως πίστευε και ο Κουντουριώτης οι Έλληνες υπερείχαν σε ποιότητα προσωπικού 6 κι αυτό δικαιολογεί το φόβο των Τούρκων για τους Έλληνες αντιπάλους τους που ήταν αναμενόμενος μιας και οι διοικητές των τουρκικών ναυτικών δυνάμεων δεν είχαν επιλεγεί με κριτήριο τη ναυτική τους δεινότητα άλλα διότι 4 Περισσότερες πληροφορίες σχετικά με το τουρκικό στόλο στο: «Σκριπ», εκδόσεις εφημερίδος «Σκριπ», συγγραφή Ναύαρχου Γούδα, Ιστορία του Ναυτικού πολέμου 1912-1913, Κεφάλαιο 13ο: «Ο τουρκικός στόλος», σελίδες 207-222 5 Ρεδιάδης Π. «Το σχέδιο των ναυτικών επιχειρήσεων κατά τον πόλεμο 1912-1913» Ναυτική Επιθεώρηση νούμερο 132, έτος 1934, σελίδα 6 «Η πεντηκονταετηρίς των Βαλκανικών πολέμων 1912-1913 μέρος α Σύγκρισις Δυνάμεων», Υποναύαρχος Κ. Α. Αλεξανδρής ε.α. Ναυτική Επιθεώρηση (νούμερο 297, έτος 1962, σελίδες 26-36) 5

θεωρούνταν απίθανο να υπονομεύσουν το καθεστώς που τους ανέδειξε. 7 Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι ήδη από το φθινόπωρο του 1911 είχε έρθει στη χώρα μας αγγλική ναυτική αποστολή που εκπαίδευσε συστηματικά τους πυροβολητές των πλοίων μας. 8 7 P.R.O., F.O. 371/1998, 23210, Mallet προς Grey, Κωνσταντινούπολη, 21 Μαΐου 1914, Enclosure in No. 1, Memorantum by Captain Boyle respecting the Naval Situation as between Greece and Turkey 8 Ρεδιάδης Π. Υποναύαρχος ε.α., «Η παρασκευή του Ναυτικού Πολέμου του 1912-1913 Ναυτική Επιθεώρηση νούμερο 129, έτος 1934, σελίδα 297-298 6

2. ΝΑΥΤΙΚΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ ΕΛΑΦΡΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ ΑΠΟΤΗΝ ΕΝΑΡΞΗ ΤΟΥ Α ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ ΕΩΣ ΤΗ ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΣ Για να καταφέρει το ναυτικό μας να διακόψει τις τουρκικές θαλάσσιες επικοινωνίες και να επιταχύνει την ελληνική επιστράτευση και τον ανεφοδιασμό των στρατευμάτων και των νησιών του Αιγαίου ήταν αναγκαία η εκλογή κατάλληλης βάσης επιχειρήσεων 9. Μετά από πολλές συζητήσεις επιλέχτηκε ως κατάλληλο ορμητήριο ο όρμος Μούδρος μιας και η απόσταση του από τα Στενά είναι αρκετά μικρή, γεγονός που θα επέτρεπε στις ελαφρές μονάδες του στόλου μας να εκτελούν αδιάλειπτα επιχειρήσεις έγκαιρης προειδοποίησης. Έτσι οι ελαφρές μονάδες μας επιτηρούσαν την ευρύτερη περιοχή έχοντας μόνιμα ένα διαθέσιμο για ξεκούραση και ανεφοδιασμό αγκυροβόλιο στη νήσο Λήμνο. Άλλωστε σε περίπτωση που επιλέγονταν άλλο, μακρινό ορμητήριο τότε οι μακροί χειμερινοί πλόες στο Αιγαίο θα καταπονούσαν τον ελληνικό στόλο και θα διευκόλυναν την πραγματοποίηση αιφνιδιαστικών χτυπημάτων κατά του στόλου μας και των νηοπομπών που συνόδευαν οι ελαφρές του μονάδες. 10 Με το ξεκίνημα λοιπόν του πολέμου ο ελληνικός στόλος απελευθέρωσε τη νήσο Λήμνο στις 8 Οκτωβρίου και εγκαταστάθηκε εκεί 11. Ο στόλος μας απέπλευσε αμέσως βορειοανατολικά και άρχισε περιπολίες με τις ελαφρές μονάδες έξω από τα Δαρδανέλια. Από την άλλη, ο τουρκικός στόλος, ο οποίος λόγω της παρουσίας του ιταλικού στο Αιγαίο από τον Απρίλιο του 1912 είχε παραμείνει προφυλαγμένος μέσα στα Στενά, δεν πρόλαβε να αντιδράσει έγκαιρα. Με την κατάληψη της Λήμνου στις 8 Οκτωβρίου άρχισε και η μετατροπή όρμου σε ναυτική βάση και ορμητήριο του στόλου μας. 9 Περισσότερα σχετικά με την εκλογή του κατάλληλου ορμητηρίου και τη σύγκριση του Μούδρου με το λιμένα τον Ωραιών έχουν γράψει ο αξιωματικός Δόσιος Κ. στο έργο του «η κατά θάλασσαν Ελλάς, Αθήνα 1900, κυρίως στη σελίδα 39 και στο βιβλίο του Περικλή Αργυρόπουλου «Το Ναυτικό της Ελλάδος πρόγραμμα», Αθήνα 1907,κυρίως στις σελίδες 191-197 10 «Σκριπ» εκδόσεις εφημερίδος «Σκριπ», συγγραφή Ναύαρχου Γκίνη, Ιστορία του Ναυτικού πολέμου 1912-1913, σελίδα 47 και Ρεδιάδης Π. «Το σχέδιο των ναυτικών επιχειρήσεων κατά τον πόλεμο 1912-1913 Μέρος 3 ο» Ναυτική Επιθεώρηση (νούμερο 132, έτος 1934), σελίδες 318-319 (The plan of naval operations during the naval war of 1912-1913) 11 Αξίζει να αναφερθεί ότι ο Ελ. Βενιζέλος είχε πιο πριν βολιδοσκοπήσει τη Βρετανική Κυβέρνηση μέσω του αρχηγού της αγγλικής ναυτικής Αποστόλης στην Ελλάδα τον Υποναύαρχο Tufnell, περισσότερες πληροφορίες στο αρχείο Δουσμάνη, φάκελος 5, Ιστορικαί Αλήθειαι. Τα άγνωστα του πρώτου πολέμου. Ο απόπλους του στόλου. Εκθεσις του αείμνηστου Νικολάου Στράτου. Εφημερίς των συζητήσεων, 14/27 Δεκεμβρίου 1921, από το Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο (Ε.Λ.Ι.Α.) 7

Παράλληλα από τις 6 Οκτωβρίου μέχρι τις 20 Δεκεμβρίου του 1912 μικτά αγήματα 12 του στόλου απελευθέρωσαν, όλα σχεδόν τα νησιά του βόρειου και ανατολικού Αιγαίου ενώ παράλληλα συμμετείχαν σε συνοδείες νηοπομπών και σε αποβατικές επιχειρήσεις. Έτσι, λοιπόν, εκμεταλλευόμενοι την αδράνεια 13 των τουρκικών σκαφών ο ελληνικός ελαφρός στόλος κατάφερε όχι μόνο να συνοδεύσει δίχως καμία απώλεια της μεταγωγικές επιχειρήσεις του ελληνικού στρατού, άλλα και βουλγαρικών στρατευμάτων και συγκεκριμένα μιας βουλγάρικης ταξιαρχίας από τη Θεσσαλονίκη στο Δεδεαγάτς (όπως ονομάζονταν τότε η Αλεξανδρούπολη). Ακόμη, μετά τις αιματηρές μάχες στο Σαραντάπορο και στα Γιαννιτσά ο στόλος μας ανέλαβε τον ανεφοδιασμό, την ενίσχυση και τη μεταφορά στρατευμάτων με τα ημέτερα μεταγωγικά και τα εξής εμπορικά πλοία 14 : «Σοφία», «Δημήτριος», «Ιγγλέσιας», «Στενήμαχος», «Άσσος», «Αγία Πελαγία», «Κύπρος», «Σπέτσαι», «Μαργαρίτα», «Κύθηρα», «Μαρκέτος», «Άγιος Γεώργιος» και «Αθήναι» προστατευόμενα από τα δύο αντιτορπιλικά τύπου «Θυέλλης», τα «Λέων» και «Πάνθηρ» 15. Προς απελευθέρωση των νήσων του Αιγαίου τα μικτά αγήματα του στόλου κατάφεραν στις 18 και 19 Οκτωβρίου να απελευθερώσουν τα νησιά Ίμβρο, Θάσο και Άγιο Ευστράτιο και ακολούθησαν στις 21 και 24 του ίδιου μήνα η κατάληψη της Σαμοθράκης, των Ψαρών και της Τενέδου. Στις 2 Νοεμβρίου έλαβε χώρα η κατάληψη της χερσονήσου του Αγίου Όρους 16, ενώ στις 8 και 11 του ιδίου μήνα ακλούθησαν σκληρές μάχες σε Λέσβο και Χίο 17 12 Τα αγήματα είναι μικτά μιας και το ναυτικό δε διέθετε ικανά αγήματα για να απελευθερώσει όλα τα υπόδουλα νησιά του Αιγαίου, έτσι επικεφαλής του Ναυτικού Αγήματος ήταν οι Υποπλοίαρχοι Κ. Μελάς, Ι. Δεμέστιχας και Π. Χορν και σε συνεργασία με αντίστοιχα αγήματα του στρατού ξηράς με διακλαδικές επιχειρήσεις τα υπόδουλα νησιά του Αιγαίου μας απελευθερώθηκαν. 13 Περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τη μεταφορά της βουλγάρικης ταξιαρχίας στο «Σκριπ» εκδόσεις εφημερίδος «Σκριπ», συγγραφή Ναύαρχου Γούδα, Ιστορία του Ναυτικού πολέμου Κεφάλαιο 12 «Μεταφορά δια θαλάσσης βουλγαρικής ταξιαρχίας από Θεσσαλονίκη στο Δεδέ-Αγάτς» 1912-1913, σελίδες 195-206 14 Περισσότερα σχετικά με τη συμβολή των εμπορικών πλοίων στους Βαλκανικούς στο βιβλίο «η Συνδρομή του Ελληνικού Εμπορικού Ναυτικού στους πολέμους 1912-1913» ( The contribution of the Hellenic merchant marine in the wars of 1912-1913 ) Ναύαρχος Κ. Παιζής- Παραδέλης ΠΝ ε.α. Hellenic Naval Review, 1986, issue 442 15 Περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τις κινήσεις των Τούρκων μέχρι το τέλος του Νοέμβρη στο «Σκριπ» εκδόσεις εφημερίδος «Σκριπ», συγγραφή Ναύαρχου Γούδα, Ιστορία του Ναυτικού πολέμου Κεφάλαιο 14 ο «Ασχολίαι του τουρκικού στόλου μέχρι τέλος Νοεμβρίου» 1912-1913, σελίδες 223-234 16 Περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τα νησιά Τένεδος Ικαρία Ψαρά και τη χερσόνησο του Αγίου Όρους στο «Σκριπ», εκδόσεις εφημερίδος «Σκριπ», Κεφάλαιο 6 ο «Κατάληψις των παρά τον Ελλήσποντο νήσων. Κατάληψη Ικαρίας και Ψαρών. Κατάληξη Αγίου Όρους» συγγραφή Ναύαρχου Γκίνη, Ιστορία του Ναυτικού πολέμου 1912-1913 στις σελίδες 79-94. 17 Περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τα νησιά Λέσβο και Χίο στο «Σκριπ», εκδόσεις εφημερίδος «Σκριπ», Κεφάλαια 10 ο και 11 ο «Κατάληψη Λέσβου» και «Κατάληψη Χίου» συγγραφή Ναύαρχου Γούδα, Ιστορία του Ναυτικού πολέμου 1912-1913 στις σελίδες 165-180 και 181-194. 8

αντίστοιχα, μιας και στα νησιά αυτά οι Τούρκοι διέθεταν ισχυρότατες στρατιωτικές δυνάμεις ένεκα της μεγάλης οικονομικοστρατηγικής αξίας των. Μία μέρα μετά ακολούθησε η απελευθέρωση της νήσου Οινούσσες. Τέλος στις 4 Νοεμβρίου απελευθερώθηκε η νήσος Ικαρία. Πέραν της απελευθέρωσης των νήσων αυτών επιτεύχθηκε και η κατάληψη του λιμένα της Ελευθερούπολης αλλά και του διαμερίσματος του Παγγαίου όρους 18. ΟΙ επιτυχίες αυτές του στόλου μας προστίθενται στη βύθιση του τούρκικου θωρηκτού «Φετίχ-Μπουλέν» από το τορπιλοβόλο 11 με κυβερνήτη τον Πλοίαρχο Βότση 19, όταν το βράδυ της 18 ης Οκτώβριου του 1912 το τορπιλοβόλο αυτό μπήκε στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης και με δύο τορπίλες κατάφερε να το βυθίσει το τουρκικό θωρηκτό που ήταν αγκυροβολημένο στη περιοχή μαζί με αριθμό του πλήρωματός του 20. Επίσης στις 12 Νοεμβρίου το τορπιλοβόλο υπ αριθμό 14 τορπίλισε την κανονιοφόρο «Τραπεζούς». Στις παραπάνω επιτυχίες να σημειωθεί και η 09/12/1912: τορπιλική επίθεση του υποβρυχίου «Δελφίν» κατά του καταδρομικού «Μετζητιέ» και τεσσάρων άλλων τουρκικών αντιτορπιλικών, με την υποστήριξη τεσσάρων ελληνικών αντιτορπιλικών. Η επίθεση αυτή τελικά απέτυχε, αλλά η καθυστέρηση που προκάλεσε, επέτρεψε στο θωρηκτό «Αβέρωφ» να καταφθάσει και να εκδιώξει τα τουρκικά πολεμικά 21. Η ΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΜΟΙΡΑΣ ΙΟΝΙΟΥ ΠΕΛΑΓΟΥΣ Πέρα, όμως, από τα παραπάνω κατορθώματα και αψιμαχίες με το τουρκικό στόλο ήταν επίσης σημαντική όσο και αθόρυβη η δράση της ναυτικής μοίρας Ιονίου Πελάγους ήδη από την έναρξη του Α Βαλκανικού πολέμου, καθώς ανέλαβε μια σειρά επιχειρήσεων, που αφ ενός αποσκοπούσαν στην εξουδετέρωση της μόνης υπαρκτής τουρκικής ναυτικής παρουσίας στον Αμβρακικό κόλπο και αφ ετέρου στη διενέργεια και υποστήριξη ενός αριθμού αποβάσεων, τμημάτων του Στρατού Ξηράς καθώς και ναυτικών αγημάτων, στις βορειοηπειρωτικές ακτές μέχρι την περιοχή του Αυλώνα. Οι επιχειρήσεις αυτές ίσως να έχουν επισκιασθεί από τις επιχειρήσεις του στόλου του Αιγαίου, αξίζουν όμως ιδιαίτερη μνεία, καθώς έπαιξαν όχι ασήμαντο ρόλο στη τελική έκβαση του πολέμου. 18 Περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την κατάληψη του λιμένα της Ελευθερούπολης και του διαμερίσματος του Παγγαίου όρους στο «Σκριπ», εκδόσεις εφημερίδος «Σκριπ», Κεφάλαιο 16 ο «Κατάληψη λιμένος Ελευθερούπολης και διαμερίσματος Παγγαίου όρους» συγγραφή Ναύαρχου Γκίνη, Ιστορία του Ναυτικού πολέμου 1912-1913 στις σελίδες 261-272. 19 Μεζεβίρης Γ. Αντιναύαρχος ε.α., «Αναμνήσεις από τους Βαλκανικούς Πολέμους 1912-1913» Ναυτική Επιθεώρηση(νούμερο 297, έτος 1962, σελίδα 25 20 Εγκυκλοπαίδεια «Πάπυρος Larousse Britannica» τόμος 15ος, σελ.120. λήμμα: «Νικόλαος Βότσης» 21 Περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τα πολεμικά κατορθώματα των ελαφρών μονάδων στο «Σκριπ», εκδόσεις εφημερίδος «Σκριπ», Κεφάλαιο 7 ο «Πολεμικά κατορθώματα ελαφρών πλοίων» και Κεφάλαιο 8 ο «Η δράσις του ελαφρού μας στόλου» συγγραφή Ναύαρχου Γούδα, Ιστορία του Ναυτικού πολέμου 1912-1913 στις σελίδες 95-124 και σελίδες 125-150 αντίστοιχα. 9

Με την κήρυξη του πολέμου δύο κανονιοφόροι της μοίρας του Ιονίου εισέπλευσαν στον Αμβρακικό δια του στενού της Πρεβέζης με αποστολή να προστατεύσουν τις ελληνικές μεταφορές ενισχύσεων από Αμφιλοχία προς Άρτα και Μενίδι, που απειλούντο άμεσα από τα δύο αξιόλογα τουρκικά τορπιλοβόλα «ΑΤΤΑΛΕΙΑ» και «ΤΟΚΑΤ», που ναυλοχούσαν στην Πρέβεζα. Το εγχείρημα ήταν ιδιαίτερα επικίνδυνο γιατί πραγματοποιήθηκε νύχτα κάτω από τα εχθρικά επάκτια πυροβολεία της Πρεβέζης. Ο δίαυλος της Πρεβέζης τότε δεν είχε εκβαθυνθεί και παρουσίαζε πολλά άβαθη, επιπλέον δεν υπήρχε φαρικό δίκτυο και ο είσπλους από ναυτιλιακής πλευράς ήταν πολύ δύσκολος. Ακόμη επιβλήθηκε ναυτικός αποκλεισμός των παραλίων της Ηπείρου από Πρεβέζης μέχρι Βουθρωτού με σκοπό την παρεμπόδιση ανεφοδιασμού των τουρκικών και των αλβανικών τμημάτων της περιοχής, που γίνονταν κυρίως από αυστροουγγαρικά και ιταλικά εμπορικά πλοία. Ο αποκλεισμός διατηρήθηκε μέχρι λήξεως του πολέμου. Ακολούθησε η απελευθέρωση της Χειμάρρας την 5 η Νοεμβρίου οι ελληνικές. δυνάμεις προχωρούν στην απελευθέρωση της Χειμάρρας. Ο Ταγματάρχης της Χωροφυλακής Σ. Σπυρομήλιος ως επί κεφαλής του αποσπάσματος αποτελουμένου από 200 Κρήτες εθελοντές, ολιγάριθμους ντόπιους, καθώς και ναυτικό άγημα 17 ανδρών μετά από σύντομη συμπλοκή απελευθέρωσε τη Χειμάρρα. Αργότερα ενισχύθηκε με λόχο Πεζικού και διατήρησε την κατοχή μέχρι το πέρας του πολέμου. Την όλη επιχείρηση της απόβασης υποστήριξε τμήμα της Μοίρας Ιονίου, αποτελούμενο από τρεις ατμομυοδρόμωνες, τους «ΕΥΡΩΤΑ», «ΑΧΕΛΩΟ» και «ΠΗΝΕΙΟ» με Διοικητή των ατμομυοδρομώνων τον Αντιπλοίαρχο Κ. Γεωργαντά. Καθ όλη την διάρκεια της παραμονής των ελληνικών τμημάτων στη Χειμάρρα, τα πλοία του Στόλου παρείχαν γενική υποστήριξη, ενισχύοντας έτσι το αίσθημα ασφαλείας των στρατιωτικών τμημάτων και του ντόπιου πληθυσμού. Λίγες μέρες αργότερα στις 22 Νοέμβριου απελευθερώθηκαν οι Άγιοι Σαράντα με τη συμβολή τριών ατμομυοδρομώνων οι οποίες εξετέλεσαν επιθετική περιπολία αναγνωρίσεως στην ευρύτερη θαλάσσια περιοχή και αποβιβάσθηκε μικρό ναυτικό άγημα δέκα ανδρών στη νήσο Σάσωνα, με τη φρουρά να παραμένει εκεί μέχρι το τέλος του πολέμου. Έπειτα, το Φλεβάρη του 1913 έλαβε χώρα με τη συμβολή της ναυτικής μοίρας Ιονίου και μικτά αγήματα η απελευθέρωση των Ιωαννίνων στις 21 Φεβρουαρίου 22. Συμπερασματικά, πέρα από την επιτακτική ανάγκη για κυριαρχία στο Αιγαίο, ιδιαίτερη σημασία είχε και η προστασία των συγκοινωνιών στο Ιόνιο. Το έργο αυτό το ανέλαβε η ανεξάρτητη μοίρα υπό τον Πλοίαρχο Ι. Δαμιανό αποτελούμενη από ειδικά ελαφρά σκάφη: τα 2 ατμόπλοια «Άκτιο» και 22 Αντιναύαρχος ε.α. Ιωάννη Παλούμπης ΠΝ «Η δράση της ναυτικής μοίρας Ιονίου Πελάγους κατά τους Βαλκανικούς πολέμους», περιοδικό «Ναυτική Ελλάς», τ. 941, σελίδα 37 Φεβρουάριος 2012, εκδόσεις ΕΘΕ (Ελληνική Θαλάσσια Ένωση)/ΓΕΝ 10

«Αμβρακία», κανονιοφόρους και ατμομυοδρόμονες. Συνεπώς η μοίρα αυτή έπρεπε να αντιμετωπίσει τις εκεί εχθρικές δυνάμεις και να συνεργαστεί με τις φίλιες στρατιωτικές δυνάμεις 23. 23 Ρεδιάδης Π. «Το σχέδιο των ναυτικών επιχειρήσεων κατά τον πόλεμο 1912-1913» Ναυτική Επιθεώρηση (νούμερο 132, έτος 1934, μέρος 3 ο σελίδες 319-320 (The plan of naval operations during the naval war of 1912-1913) 11

3.ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΩΝ ΕΛΑΦΡΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ ΣΤΙΣ ΝΑΥΜΑΧΙΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΣ ΚΑΙ ΛΗΜΝΟΥ ΕΓΚΑΙΡΗ ΠΡΟΕΙΔΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΕΠΙΤΗΡΗΣΗ Το πρωί της 5 ης Οκτωβρίου ξεκίνησε ο πόλεμος με την ιστορική και λακωνική διαταγή προς τα παρατεταγμένα πληρώματα 24 : «Προς τους Αρχηγούς, τα Επιτελεία και τα πληρώματα του στόλου του Αιγαίου και της Μοίρας Αμβρακικού. Αρχηγέ, Αξιωματικοί, Υπαξιωματικοί και Ναύτες! Εκυρύχθει ό πόλεμος κατά της Τουρκίας. Η Πατρίς καλεί υμάς εις το καθήκον. ο υπουργός των Ναυτικών Ν. ΣΤΡΑΤΟΣ» Ο Υπουργός των Ναυτικών προσφώνησε στα παρατεταγμένα πληρώματα: Αρχηγέ, Αξιωματικοί, Υπαξιωματικοί και Ναύτες, τέσσερα ορθόδοξα κράτη μικρά καθ έκαστον λόγο πληθυσμού, μεγάλα εν τη ενώσει και εν τω ιερό αγώνα ανέλαβαν να αγωνιστούν ως σταυροφόροι της ελευθερίας και του πολιτισμού. ( ) Καλείστε να επιβάλετε ανά το Αιγαίο τη κυριαρχία της ελληνικής σημαίας, να εξασφαλίσετε τον εφοδιασμό του ελληνικού στρατού, να παρακωλύσετε τον εφοδιασμό του εχθρού και να παρακωλύσετε την κινητοποίηση του ασφαλίζοντας έτσι την οριστική νίκη ημών και των φίλιων στρατιωτικών συμμάχων. ( ) Θα νικήσετε διότι ο Έλληνας Ναύτης ουδέποτε ηττήθη. ( ) Ζήτω το Έθνος, Ζήτω ο Στόλος» Υπουργός των Ναυτικών Στο χρονικό διάστημα από την κήρυξη του πολέμου εώς τη ναυμαχία της Έλλης ο ελληνικός ελαφρός στόλος είχε επωμιστεί, μεταξύ άλλων, με την ευθύνη να περιπολεί στην ευρύτερη περιοχή των Στενών. Οι επιχειρήσεις αυτές ήταν βέβαια δύσκολες καθώς η ζωή στα αντιτορπιλικά εν καιρώ πολέμου και ειδικά κατά τους χειμερινούς μήνες του 1912-1913 ήταν σκληρή και επικίνδυνη καθώς η θαλάσσια περιοχή των περιπολιών φημίζεται για τους δριμείς βόρειους ανέμους της το χειμώνα και για τις περίφημες «κατεβασιές»- τα απότομα κύματα τα οποία προσέκρουαν στις πλώρες των αντιτορπιλικών μας. Έκαστη περιπόλια διαρκούσε περί τις 48 ώρες, και έκαστο πλοίο-σκοπός βρισκόταν σε κατάσταση «προκεχωρημένης ετοιμότητας» με μοναδικό εργαλείο επιτήρησης τα μάτια και τα κιάλια σε μια όχι και τόσο γαλήνια θάλασσα. Ακόμα όμως και η επιστροφή των αντιτορπιλικών στο ορμητήριο δε σήμαινε ξεκούραση για το πλήρωμα αφού τότε ακολουθούσε το «μαρτύριο» της ανθράκευσης 25. ΛΙΓΟ ΠΡΙΝ ΤΗΝ ΠΡΩΤΗ ΝΑΥΜΑΧΙΑ 24 Το συγκεκριμένο απόσπασμα βρίσκεται στο: «Σκριπ» εκδόσεις εφημερίδος «Σκριπ», συγγραφή Ναύαρχου Γκίνη, Ιστορία του Ναυτικού πολέμου 1912-1913, Κεφάλαιο 1ο: «Σύνθεσις του στόλου του Αιγαίου», σελίδες 26-28 25 Ναύαρχος Κ. Α. Αλεξανδρής «Ο κατά θάλασσαν πόλεμος όπως τον έζησα ως δόκιμος 1912-1913 Μέρος α Η ζωή των αντιτορπιλικών περιπολίαι ανθρακεύσεις» έκδοσης Γενικού Επιτελείου Ναυτικού επί τη 50ετητιδι των Βαλκανικών Πολέμων σελίδα 7 (Ανατύπωση 2010) 12

Ανάμεσα στον Οκτώβρη και το Νοέμβρη του 1912 ο τουρκικός στόλος παρέμεινε αδρανής 26 και όλα αυτά ενώ ο ελληνικός στρατός κέρδιζε τη μια μάχη μετά την άλλη και προέλαυνε νικηφόρα στη Μακεδονία 27 και την Ήπειρο και ο ελληνικός στόλος ελευθέρωνε τα υπόδουλα νησιά του βόρειου και ανατολικού Αιγαίου με ναυτικά αγήματα. Με αυτή την έννοια ο στόχος να μετατραπεί το Αιγαίο σε μια απαγορευμένη για τους Τούρκους θάλασσα επετεύχθη και έτσι τούρκικα στρατεύματα προερχόμενα από την Ανατολία με ικανούς στρατιώτες αργούσαν να φτάσουν στα σημεία των μαχών αφού δεν μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν τον λιμένα της Σμύρνης και δια θαλάσσης να βρεθούν έγκαιρα στα πεδία των μαχών. Αντί αυτού οδοιπορούσαν βραδέως επί μακρών αποστάσεων ή αναγκάζονταν να χρησιμοποιήσουν το ελλιπές σιδηροδρομικό δίκτυο της Τουρκίας 28. Μέχρι τότε ο τουρκικός στόλος προτίμησε να παραμείνει στη Μαύρη θάλασσα για να στηρίξει τον εκεί τουρκικό στρατό, τη στιγμή που ο μικρός βουλγαρικός στόλος 29 δεν ήταν ικανός να φέρει κάποια ιδιαίτερη αντίσταση. 30 ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΣ Στις 3 ης Δεκεμβρίου έφθασε η μέρα της αναμέτρησης των δυο στόλων. Στις 8 π.μ. φάνηκαν μέσα στην πρωινή ομίχλη καπνοί, λίγο μετά σκιαγραφήθηκαν και οι φιγούρες των εχθρικών πλοίων. Τότε δόθηκε το αθάνατο σήμα του Ναυάρχου Κουντουριώτη: «Με τη βοήθειαν του Θεού και τας ευχάς του βασιλέως μας, με την δύναμιν του 26 K.L. Rankin, The battles of Helles and Lemnos, U.S. Naval Institute Proceedings, May 1940, issue447. 27 Περισσότερα σχετικά με τις επιχειρήσεις σε Μακεδονία και νησιά του Αιγαίου στο βιβλίο «Επιχειρήσεις κατά των Τούρκων στη Μακεδονία και στα Νησιά του Αιγαίου» ( Operations against the Turks in Macedonia and the Islands ), Hellenic Army History Directorate, Athens, 1939 28 Πιο συγκεκριμένα οι Τούρκοι με το πέρασμα του χρόνου προσπάθησαν να κατασκευάσουν σιδηρόδρομους με την προοπτική της ταχύτερης επιστράτευσης, χωρίς όμως ικανά αποτελέσματα. Έτσι το σιδηροδρομικό δίκτυο εξακολουθούσε να είναι έλλειπες σε ορισμένα σημεία λέγω διέλευσης σε μικρή απόσταση από την ακτή (κόμβοι Αλεξανδρούπολης και Αλεξανδρέττας) καθιστώντας το έτσι τρωτό σε ναυτικό βομβαρδισμό ή σε αποβατική επίθεση. Επιπλέον είχαν ελάχιστα αποθέματα άνθρακα, αφού δεν μπορούσαν να ανεφοδιαστούν δια θαλάσσης πάρα μόνο μέσω Ρουμανίας αλλά όχι σε επαρκείς ποσότητες. Περισσότερα στο βιβλίο Fotakis, Z. Greek Naval Strategy and Policy, 1910-1919, σελ. 45-49 29 Kampfhandlungen der bulgarischen Flotte im schwarzen Meer waehrend des Balkanκrieges από την ομιλία του Dr Ljudmil Petrov στο διεθνές συμπόσιο στρατιωτικής ιστορίας "Μούδρος '92" - "Παύλος Μελάς '92" για τα 80 χρόνια από τον πρώτο Βαλκανικό Πόλεμο του 1912, τα πρακτικά βρίσκονται στο βιβλίο: Acta. International Symposium of Military History "Moudros '92" - "Pavlos Melas '92" for the 80 years since the first Balkan War of 1912 / International Symposium of Military History, 1992 Committee of Military History, σελίδα 136 έως 138 30 Acta. International Symposium of Military History "Moudros '92" - "Pavlos Melas '92" for the 80 years since the first Balkan War of 1912 / International Symposium of Military History, 1992 Committee of Military History, The effects of the results of the greek naval operations in the Aegean on the outcome of the allied effort σελίδα 57 13

δικαίου και με πεποίθηση εις την Νίκην πλέω μεθ ορμής ακαθέκτου κατά του εχθρού του Γένους» 31. Στα πλοία τότε ήχησε πολεμική έγερση και έλαβαν πορεία προς συνάντηση του εχθρού. Το πιο καθοριστικό ρόλο τον ανέλαβε ο «Αβέρωφ», ο οποίος εντόπισε τα εχθρικά πλοία στις 8.35 π.μ. να εξέρχονται των Δαρδανελίων σε μία απόσταση 19.000 γυαρδών. Στην ουσία η μάχη διήρκεσε από τις 9.15 έως τις 10.30. Οι δύο στόλοι παρατάθηκαν σε δύο παράλληλες γραμμές παραγωγής, με ταχύτητα 15 κόμβων, και οι τουρκικές βολές ξεκίνησαν στις 09.22 από απόσταση 12.000 γυαρδών. Στις 09.35 ο Ναύαρχος Κουντουριώτης, επιβαίνων επί του «Αβέρωφ», ύψωσε το σήμα «Ζ» (ΧΕΙΡΙΖΩ ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΑ) και με ένα πολύ τολμηρό χειρισμό ανέλαβε μέγιστη ταχύτητα 24 κόμβων πλησιάζοντας τον εχθρό στις 3.200 γυάρδες, καταφέρνοντας να σπάσει έτσι το σχηματισμό αλλά και το ηθικό των τουρκικών πληρωμάτων. Έτσι αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την μάχη και να γυρίσουν πίσω στα Δαρδανέλια υπό την προστασία των παράκτιων οχυρών. Έτσι ενώ ο τουρκικός στόλος δεν κατάφερε να πετύχει κάποιο πλήγμα εναντίον των Ελλήνων και θα μπορούσε να συνεχίσει την μάχη, όταν αντιμετώπισε το τολμηρό εγχείρημα του Ναυάρχου Κουντουριώτη έχασε το ηθικό και τις θέσεις σχηματισμού του υποχωρώντας προς την των Δαρδανελίων. Στην συνέχεια οι Τούρκοι κατηγόρησαν το Στόλαρχο τους για την ήττα και τον παρέπεμψαν σε ναυτοδικείο. 32 Η νίκη ουσιαστικά ήρθε από τη τολμηρή τακτική του Έλληνα Αρχηγού στόλου, αδιαφορώντας εάν η κίνηση του αυτή θα έφερνε το «Αβέρωφ» εντός του βεληνεκούς των επάκτιων πυροβόλιων της άκρας Έλλης. Μπορεί η ναυαρχίδα του ελληνικού στόλου να σήκωσε το μεγαλύτερο βάρος με μόλις δύο απώλειες (τον Ανθυποπλοίαρχο Γκούρα Μαμούρη από μόλυνση σε τραύμα που προκλήθηκε κατά την μάχη και του κελευστή σηματωρού - ή «οιακιστής» όπως ονομάζονταν τότε Ιωάννης Καντζιτζάρης, τη στιγμή που ύψωνε τη σημαία της μάχης) 33 αλλά και ο ρόλος τον ελαφρών μας μονάδων 31 Ναύαρχος Κ. Α. Αλεξανδρής «Ο κατά θάλασσαν πόλεμος όπως τον έζησα ως δόκιμος 1912-1913 Μέρος Β' Η ναυμαχία της Έλλης» έκδοσης Γενικού Επιτελείου Ναυτικού επί τη 50ετητιδι των Βαλκανικών Πολέμων σελίδες 8 και 9 (Ανατύπωση 2010) 32 Από την ομιλία του Ναυάρχου ε.α. Ν. Α. Σταθάκη με τίτλο Naval tactics and their impact on Balkan Wars 1912-1913 στο Διεθνές συμπόσιο στρατιωτικής ιστορίας "Μούδρος '92" - "Παύλος Μελάς '92" για τα 80 χρόνια από τον πρώτο Βαλκανικό Πόλεμο του 1912. Η ομιλία (σελίδες 94 έως 97)καθώς και όλα τα υπόλοιπα πρακτικά αυτού του συμποσίου βρίσκεται στο βιβλίο Acta. International Symposium of Military History "Moudros '92" - "Pavlos Melas '92" for the 80 years since the first Balkan War of 1912 = Διεθνές συμπόσιο στρατιωτικής ιστορίας "Μούδρος '92" - "Παύλος Μελάς '92" για τα 80 χρόνια από τον πρώτο Βαλκανικό Πόλεμο του 1912 / International Committee of Military History, International Symposium of Military History, 1992 33 Βλέπε σημείωση 49. 14

υπήρξε επίσης σημαντικός κυρίως στο τομέα της επιτήρησης, έγκαιρης προειδοποίησης και γενικής υποστήριξης κατά τη διάρκεια της μάχης 34. ΣΥΜΠΛΟΚΕΣ ΕΛΑΦΡΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ ΣΤΟ ΜΕΣΟΔΙΑΣΤΗΜΑ ΤΩΝ ΔΥΟ ΝΑΥΜΑΧΙΩΝ Από το πέρας της Ναυμαχίας της Έλλης και μέχρι τέλους Δεκεμβριου σημειώθηκαν τρεις έξοδοι του τουρκικού ναυτικού, δίχως όμως να καταλήξουν σε ναυμαχία. Η πρώτη πραγματοποιήθηκε μεταξύ ελαφρών σκάφων το πρωί της 9 ης Δεκεμβρίου, οπότε η μοίρα των ανιχνευτικών ενεπλάκει σε μάχη εναντίον του καταδρομικού «Μετζητιέ» που συνοδεύονταν από άλλα τέσσερα αντιτορπιλικά. Η συμπλοκή διεξήχθη από μεγάλη απόσταση και σε αυτή πήρε μέρος και το υποβρύχιο «Δελφίν», μέχρι που το μεσημέρι έφτασε το «Αβέρωφ» και τα τούρκικα καταδρομικά τράπηκαν σε φυγή. Η συμπλοκή αυτή τελικά δεν είχε κάποιο ιδιαίτερο αποτέλεσμα για καμία από τις δυο πλευρές. Η δεύτερη έξοδος πραγματοποιήθηκε την 22 η Δεκεμβρίου, οπότε και έλαβαν μέρος και τα τούρκικα θωρηκτά, αφού πιο πριν τα καταδρομικά «Μετζητιέ» και «Χαμηδιέ» απομάκρυναν τα ελληνικά αντιτορπιλικά περιπολίας. Για μια στιγμή μάλιστα η ελληνική ναυαρχίδα σήκωσε το σήμα της ναυμαχίας, οι ελπίδες όμως γρήγορα διαψεύστηκαν καθώς τα τούρκικα πλοία τράπηκαν - για μια ακόμη φόρα - σε φυγή στη θέα του «Αβέρωφ». Τέλος, η Τρίτη έξοδος, αυτή τη φόρα όλου του στόλου των Τούρκων πραγματοποιήθηκε την 29 η Δεκεμβρίου. Σε αυτή το παλαιό θωρηκτό «Ασσάρη-Τεφίκ» έβαλε κατά του περιπολούντος «Λέοντος». ο ελληνικός στόλος έσπευσε στην περιοχή προς συνάντηση του εχθρού. Όμως πριν ο στόλος μας φτάσει σε απόσταση βολής από τον αντίπαλο, ο εχθρικός στόλος αποσύρθηκε και πάλι προς τα Στενά 35. Από τα παραπάνω καταλαβαίνουμε ότι μιας και οι Τούρκοι αντιλήφτηκαν πως δεν τους ήταν εύκολο να αντιμετωπίσουν σύσσωμο το στόλο μας, συχνά προσπάθησαν με καταδρομικές επιθέσεις να αιφνιδιάσουν τα ελληνικά αντιτορπιλικά περιπολίας, χωρίς όμως χάριν στη ναυτοσύνη και το ηθικό των πλήρωμά των τους να τα καταφέρουν. Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΛΗΜΝΟΥ 34 Περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τη Ναυμαχία της Έλλης στο «Σκριπ», εκδόσεις εφημερίδος «Σκριπ», Κεφάλαιο 15 ο «Η ναυμαχία της 3 ης Δεκεμβρίου» συγγραφή Ναύαρχου Γκίνη, Ιστορία του Ναυτικού πολέμου 1912-1913 στις σελίδες 235-260 35 Ναύαρχος Κ. Α. Αλεξανδρής «Ο κατά θάλασσαν πόλεμος όπως τον έζησα ως δόκιμος 1912-1913 Μέρος Γ' Συμπλοκαί ελαφρών σκαφών» έκδοσης Γενικού Επιτελείου Ναυτικού επί τη 50ετητιδι των Βαλκανικών Πολέμων σελίδες9 και 10 (Ανατύπωση 2010) 15

Μία μέρα πριν τη δεύτερη ναυμαχία οι Τούρκοι, ελλείψει ελληνικών ελαφρών καταδρομικών, προσπάθησαν να δελεάσουν τον «Αβέρωφ» μακριά από τα Δαρδανέλια μέσω της διαφυγής στο Αιγαίο του τουρκικού ελαφρού καταδρομικού «Χαμηδιέ». Παρ όλο που το «Χαμηδιέ» προκάλεσε κάποια προβλήματα στις ελληνικές θαλάσσιες επικοινωνίες ο Κουντουριώτης αρνήθηκε να σταλεί ο «Αβέρωφ» προς καταδίωξη του «Χαμηδιέ» 36. Εύελπις για την αποτελεσματικότητα του εγχειρήματός του, ο τουρκικός στόλος πραγματοποίησε τη δεύτερη και τελευταία του εξόρμηση το πρωινό της επόμενης ημέρας. Το πρωί της 5 ης Ιανουαρίου 1913 ο ελληνικός στόλος έπειτα από έγκαιρη ενημέρωση από το αντιτορπιλικό που εκτελούσε περιπολία ότι ο τουρκικός στόλος εξήλθε των Στενών, εξέπλευσε από το αγκυροβόλιο του Μούδρου προς το θέατρο τον επιχειρήσεων. Στις 10.25 π.μ. εθεάθει ο αντίπαλος στόλος σε απόσταση 16.500 γυάρδες. Η μάχη διεξήχθη μεταξύ 10.50 και 14.42 και ουσιαστικά έλαβε χώρα σε δύο φάσεις: α φάση: 11.35-12.04: μάχη σε δυο παράλληλες γραμμές, σε γραμμή παραγωγής με ταχύτητα 14 κόμβων. Οι πρώτες βολές ξεκίνησαν στις 11.35 σε απόσταση 8.400 γυαρδών. β φάση: 12.05-14.42 ο Ναύαρχος Κουντουριώτης με μία άψογη μέθοδο από συντονισμένα πυρά από όλα τα πλοία, έλαβε μέγιστη ταχύτητα 24 κόμβων και ελίχθηκε κατά τέτοιο τρόπο ώστε να μπορεί να βάλει και από τις δύο πλευρές του σκάφους, προκαλώντας έτσι σύγχυση στον εχθρό. Τα εύστοχα πυρά του προκάλεσαν αρκετές ζημίες στα τουρκικά πλοία και έτσι αυτά ηττημένα αποσύρθηκαν στα Δαρδανέλια. Για πολλούς τα τουρκικά πλοία δεν ήταν πλέον επιχειρησιακά ικανά και σίγουρα όχι έτοιμα για μάχη και για αυτό δε τόλμησαν να εμφανιστούν ξανά στο Αιγαίο 37. Ο λόγος που τα πυρά του «Αβέρωφ» δεν κατάφεραν να βυθίσουν τα τουρκικά πλοία, παρ όλο που τα έθεσε εκτός μάχης, είναι ότι από την απόσταση που διεξήχθη η ναυμαχία τα βλήματα του «Αβέρωφ» δεν κατάφεραν να διατρήσουν συντριπτικά τους αντίπαλους θώρακες 38. 36 Rohde, Die Ereignisse zur See, σελίδες 196 και 1197 37 Acta. International Symposium of Military History "Moudros '92" - "Pavlos Melas '92" for the 80 years since the first Balkan War of 1912 / International Committee of Military History International Symposium of Military History, The effects of the results of the greek naval operations in the Aegean on the outcome of the allied effort σελίδες 57 και 59 38 Ναύαρχος Κ. Α. Αλεξανδρής «Ο κατά θάλασσαν πόλεμος όπως τον έζησα ως δόκιμος 1912-1913 Μέρος Δ' Η ναυμαχία της Λήμνου» έκδοσης Γενικού Επιτελείου Ναυτικού επί τη 50ετητιδι των Βαλκανικών Πολέμων σελίδες 9 έως 11 (Ανατύπωση 2010) 16

Η επιτήρηση των Στενών από τους Έλληνες συνεχίστηκε για ακόμη τέσσερις μήνες, όμως ο ναυτικός πόλεμος στο Αιγαίο ουσιαστικά είχε τελειώσει 39. 39 «Σκριπ», εκδόσεις εφημερίδος «Σκριπ», Κεφάλαιο 19 ο «Τα μετά την 5 η Ιανουαρίου στο Αιγαίο» συγγραφή Ναύαρχου Γκίνη, Ιστορία του Ναυτικού πολέμου 1912-1913 στις σελίδες 317 έως 330 17

4. ΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΜΕΤΑ ΤΗ ΛΗΜΝΟ ΜΕΧΡΙ ΤΟ ΠΕΡΑΣ ΤΩΝ ΒΑΛΚΑΝΙΚΩΝ ΠΟΛΕΜΩΝ Β ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ Ο Ελληνικός στόλος, υπό την εμπνευσμένη ηγεσία του Ναυάρχου Κουντουριώτη κάλυπτε την ακτογραμμή της Μακεδονίας και της Θράκης, μεταφέροντας στρατιωτικό υλικό και προσωπικό και εκτελώντας αποβατικές επιχειρήσεις όπου χρειάζονταν. Η αξία της συνεισφοράς του ήταν σημαντική 40, γ αυτό και το 1913 παραγγέλθηκαν από την Αγγλία και εύδρομα που τόσο έλειπαν από τον ελληνικό στόλο κατά τον Α βαλκανικό δίχως ωστόσο να καταστεί δυνατή η περάτωσή τους μέχρι το Α παγκόσμιο πόλεμο 41. Η ΠΡΩΤΗ ΣΥΝΔΙΑΣΜΕΝΗ ΑΕΡΟΝΑΥΤΙΚΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗ ΣΤΗΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ Την 17 η Μαΐου του 1912, που είναι και η γενέθλια μέρα της Πολεμικής Αεροπορίας μας, έφθασαν από τη Γαλλία στην Ελλάδα τα τέσσερα πρώτα αεροσκάφη «Δαίδαλος» «Αετός» «Γύπας» και «Ιέραξ». Σε μία επίσημη τελετή την 19 η Νοεμβρίου του 1912 το υπουργείο Ναυτικών παρέλαβε το πρώτο διθέσιο αεροσκάφος από τη Γαλλία, με μηχανή από την εταιρεία Renault ισχύος 100 ίππων και ταχύτητας 150 χιλιομέτρων την ώρα, με μία ακτίνα δράσης περί τα 500 χιλιόμετρα. Το όνομα αυτού «Ναυτίλος». Στα μέσα του Δεκέμβρη του ίδιου έτους το «Ναυτίλος» μεταφέρθηκε στην προχωρημένη βάση του Ναυτικού στον όρμο Μούδρο. Ο πιλότος του μοντέρνου για την εποχή εκείνη αεροσκάφους ήταν ο Μ. Μουτούσης, ο οποίος ανακλήθηκε από το μέτωπο της βορείου Ηπείρου. Ο πιλότος αυτός έγινε διάσημος σαν ένας ικανός και με σπουδαία στρατιωτική εμπειρία αεροπόρος. Αξίζει δε να σημειωθεί ότι τότε δεν υπήρχαν διεθνείς νόμοι που να καθορίζουν εάν σε περίπτωση που πέσει κάποιος πιλότος σε εχθρική επικράτεια θεωρείται αιχμάλωτος ή κατάσκοπος, γεγονός που έκανε κάθε αεροπορική επιχείρηση ακόμη πιο επικίνδυνη και υψηλού ρίσκου. Ο «Ναυτίλος» εξοπλίστηκε με 115 λίτρα και τέσσερεις βελτιωμένες βόμβες και από τον όρμο του Μούδρου κατευθύνθηκε προς τα Στενά κάτω από καλές καιρικές συνθήκες και με μια εξαιρετική ορατότητα που σιγούρευε την επιτυχία του εγχειρήματος. Λίγες ώρες πριν το αντιτορπιλικό «Βέλος» 40 Βλέπε σημείωση 51. 41 Ναύαρχος Κ. Α. Αλεξανδρής «Η 50ετηρίς των Βαλκανικών πολέμων Μέρος Β Παρατηρήσεις σχετικά με τη στρατηγική» Ναυτική Επιθεώρηση (νούμερο 297, έτος 1962, σελίδα 32) 18

απέπλευσε προς την ίδια κατεύθυνση για να προσφέρει όποια βοήθεια μπορεί να χρειάζονταν το αεροσκάφος. Καθώς, όμως, προσέγγιζε στην περιοχή του Ναγαρά, όπου βρισκόταν και το τουρκικό ορμητήριο, το «Ναυτίλος» έφτασε σε απόσταση 1.000 με 1.400 μέτρα και οι περίτεχνοι χειρισμοί του το κατέστησαν ικανό να παρατηρήσει με λεπτομέρεια τον αριθμό και τον τύπο όλων των πλοίων που βρίσκονταν στην περιοχή. Έπειτα ο «Ναυτίλος» πετώντας πάνω από την Καλλίπολη έστρεψε δεξιά με αποτέλεσμα να χάσει την επικοινωνία με το αντιτορπιλικό «Βέλος». Στο «Ναυτίλος» πέρα από τον Μ. Μουτούση βρίσκονταν και ο Μωραιτίνης που εύκολα μπορούσε να αναγνωρίσει τον τύπο και τη θέση των εχθρικών πλοίων, τα οποία πρόχειρα έγραψε σε ένα κομμάτι χαρτί. Έχοντας ρίξει και τις τέσσερεις βόμβες που είχε. Το «Ναυτίλος» γύρισε πίσω, πετώντας σε ένα ύψος 1.200 μέτρων και κάνοντας κατάλληλους χειρισμούς για να αποφύγει τα εχθρικά πυρά. Ενθουσιασμένο το πλήρωμα φτάνοντας στο Μούδρο κατάφερε να προσνειωθεί κοντα στο αντιτορπιλικό, εχοντας υποστεί λίγο πριν προσνειωθεί μηχανικό πρόβλημα 42. Αυτή ήταν και η πρώτη συνδυασμένη αεροναυτική επιχείρηση στον κόσμο, που δικαίως ενθουσίασε όχι μόνο τα πληρώματα του αντιτορπιλικού «Βέλος» του αεροσκάφος «Ναυτίλος» και σύσσωμο το ελληνικό ναυτικό, άλλα και ξένους αναλυτές στρατιωτικούς και δημοσιογράφους. 42 Air mission to the benefit of the fleet και Impressive appearance of the Hellenic Aviation during the Balkan Wars 1912-1913 σελίδες 45 έως 46 και 48 έως 49 αντίστοιχα στο βιβλίο: Acta. International Symposium of Military History "Moudros '92" - "Pavlos Melas '92" for the 80 years since the first Balkan War of 1912 = Διεθνές συμπόσιο στρατιωτικής ιστορίας "Μούδρος '92" - "Παύλος Μελάς '92" για τα 80 χρόνια από τον πρώτο Βαλκανικό Πόλεμο του 1912 / International Symposium of Military History, 1992 Committee of Military History 19

ΕΠΙΛΟΓΟΣ - ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Αρχικά φάνηκε ότι το αποτέλεσμα του Α Βαλκανικού πολέμου θα κρίνονταν στην θάλασσα κάτι που επιβεβαιώθηκε από τα πράγματα. Το τουρκικό ναυτικό, αν και πιο ισχυρό, δεν προέβη από την κήρυξη του πόλεμου σε κάποια επιθετική ενέργεια, παρ όλου που έκτος των άλλων οι Τούρκοι είχαν ακόμη και από γεωγραφικής πλευράς το πλεονέκτημα. 43 Κατά τη διαρκεια του πολεμου ο ελληνικός στόλος πέτυχε τους στόχους του. Ο σκοπός του βέβαια, τουλάχιστον για τους Συμμάχους, δεν ήταν η απελευθέρωση των νησιών του Αιγαίου αλλά το να διατηρήση η Ελλάδα την κυριαρχία της στο Αιγαίο και να εμποδίσει τη Τουρκία να αξιοποιήσει τους θαλασσιούς δρόμους του Αιγαίου. Όσον αφορά τη σημασία των ναυμαχιών της Έλλης και της Λήμνου αυτές έληξαν χωρίς κάποια βύθιση πλοίου ή άλλο σπουδαίο πλήγμα. Με αυτές όμως ο ελληνικός στόλος κατάφερε να διατηρήσει την κυριαρχία του στο Αιγαίο, μιας και από τότε δεν είχαμε καμία έξοδο τουρκικού πλοίου προς το Αιγαίο. Άλλες ηρωικές ενέργειες από ελαφρές μονάδες του στόλου μας με σημαντικό αντίκτυπο στο ηθικό των Ελλήνων ήταν η βύθιση της τουρκικής θωρηκτής μονάδας «Φετίχ-Μπουλέν» στο λιμένα Θεσσαλονίκης από το τορπιλοβόλο 11. Ακόμη αξίζει να αναφερθεί ότι η θαλάσσια ισχύ δεν έχει να κάνει μόνο με τον αριθμό των πολεμικών πλοίων άλλα και με τον εμπορικό στόλο, ένα απαραίτητο στοιχείο που έδρασε επικουρικά στις διαφορές επιχειρήσεις του πολεμικού μας ναυτικού. Οι ελαφρές μονάδες του στόλου μας αποτέλεσαν την ραχοκοκαλιά του πολεμικού μας ναυτικού, καθώς ο θωρηκτός μας στόλος με εξαίρεση τον «Αβέρωφ», ήταν πεπαλαιωμένος και με περιορισμένες δυνατότητες. Έτσι τα αντιτορπιλικά, πλοία εφοδιασμού, τορπιλοβόλα και εύδρομα σήκωσαν το βάρος της έγκαιρης προειδοποίησης και αναγνώρισης. Εκτελούσαν καθημερινά περιπολίες ακούραστα κάτω από δύσκολες συνθήκες, ειδικά το χειμώνα. Ακόμη διαδραμάτισαν εξέχοντα ρόλο στην απελευθέρωση των νησιών του βορείου και ανατολικού Αιγαίου. Επιπλέον και ο στολίσκος του Ιονίου, ο οποίος αποτελούνταν μόνο από λίγες ελαφρές μονάδες, κατάφερε να απελευθερώσει τις εκεί περιοχές όπως τη Χειμάρρα, τον Αμβρακικό κτλ. Ο ανεφοδιασμός όλων των νησιών και παράκτιων μετώπων έγινε χωρίς κανένα ιδιαίτερο πρόβλημα, δυνατότητα που τη στερήθηκαν οι τουρκικές δυνάμεις. 43 Από τον επίλογο της ομιλίας του Ναυάρχου ε.α. Ν. Α. Σταθάκη με τίτλο Naval tactics and their impact on Balkan Wars 1912-1913 στο Διεθνές συμπόσιο στρατιωτικής ιστορίας "Μούδρος '92" - "Παύλος Μελάς '92" για τα 80 χρόνια από τον πρώτο Βαλκανικό Πόλεμο του 1912. Η ομιλία (σελίδες 94 έως 97) βρίσκεται στο βιβλίο Acta. International Symposium of Military History "Moudros '92" - "Pavlos Melas '92" for the 80 years since the first Balkan War of 1912 20

Οι ένδοξοι αγώνες και οι σπουδαίες επιτυχίες του ναυτικού μας εξασφάλισαν όχι μόνο την νίκη των συμμαχικών δυνάμεων αλλά απελευθέρωσαν και τα υπόλοιπα νησιά του Αιγαίου μας και παραμένουν ακατάλυτα σύμβολα της ελληνικής ναυτοσύνης και αρετής. Η σημερινή 100 η επέτειος θα πρέπει να αποτελέσει μέσο έμπνευσης και φρονηματισμού για το προσωπικό των ενόπλων δυνάμεων, καθώς και αστείρευτη πηγή πολυτίμων ιστορικών διδαγμάτων για το μέλλον. 21