1 ΤΟ ΒΙΩΜΑ ΤΗΣ «ΨΥΧΙΚΗΣ ΑΣΘΕΝΕΙΑΣ» ΩΣ ΠΗΓΗ ΚΡΙΤΙΚΟΥ ΛΟΓΟΥ. ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΠΟΙΗΤΙΚΟΥ ΕΡΓΟΥ ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΦΑΛΕΛΑΚΗ * Τζανάκης Μανόλης Εισαγωγή Η διαδικασία µετασχηµατισµού οδυνηρών βιωµάτων σε κριτικό λόγο είναι συχνά µια συναρπαστική ιστορία. Το βίωµα της «ψυχικής ασθένειας», αυτή η ολική εµπειρία του υποκειµένου, οδηγεί συχνά στην ανάπτυξη µιας κριτικής συνείδησης, η οποία ξεπερνά το υπόστρωµα της ατοµικής εµπειρίας από την οποία ξεπηδά, φωτίζοντας όψεις του τρόπου µε τον οποίο η ευρύτερη συλλογικότητα, η κοινωνία, διαχειρίζεται την οδύνη, κατανέµει τους υλικούς και συµβολικούς πόρους, και προσδιορίζει τις ανθρώπινες σχέσεις. Η ποίηση του Γιώργου Φαλελάκη, ριζωµένη στο βίωµα της ψυχικής οδύνης, συνιστά µια πολύτιµη µαρτυρία για το τι ήταν κάποτε η ψυχιατρική στην Ελλάδα, δίνοντάς µας και κάποια σηµάδια που µας δείχνουν προς τα που πορεύεται τούτος ο θεσµός, ο ταγµένος στη διαχείριση της απελπισίας. 1 Η ηµιθανής ελληνική ψυχιατρική µεταρρύθµιση, η οποία προβλέπεται, µετά και τις τελευταίες δυσµενείς δηµοσιοοικονοµικές εξελίξεις να εγκαταλείψει το δρόµο της «αποϊδρυµατοποίησης» προς όφελος πιθανότατα µιας διαδικασίας «απονοσοκοµειοποίησης», µας αναγκάζει να σκεφτούµε εκ νέου µε ριζοσπαστικούς πολιτικούς όρους τους σκοπούς της δηµόσιας ψυχιατρικής φροντίδας. Έχει νόηµα, εποµένως, να στραφούµε σε µια παραδοσιακή πηγή κριτικού λόγου που είναι ο λόγος των ανθρώπων οι οποίοι βιώνουν την οδύνη και την περιθωριοποίηση, νοιώθουν στο πετσί τους, κυριολεκτικά, όψεις της βίας της εξουσίας, και εξοικειώνονται µε την αποξένωση ακόµα και του ίδιου τους του εαυτού. Οµολογουµένως, οι καιροί είναι δύσκολοι για όλους µας. εν πρέπει όµως να ξεχνάµε ότι στις κρίσιµες περιόδους ακόµα και η αδικία κατανέµεται άνισα, και ότι στο τέλος την πληρώνουν περισσότερο οι πιο αδύναµοι, στους οποίους αποδίδεται συχνά και ο ρόλος του * Ανακοίνωση στο Πανελλήνιο Συνέδριο Τέχνη και Ψυχιατρική, Ινστιτούτο Έρευνας και Εφαρµογής Προγραµµάτων Ψυχικής Υγείας «ΕΠΕΚΕΙΝΑ», Χανιά, Μ.Α.Ι.Χ., 20-23 Μαΐου 2010. 1 Ο Γιώργος Φαλελάκης έχει εκδώσει µια προσωπική ποιητική συλλογή (Ατέρµονη Ροή, Χανιά, έκδοση περιοδικού Νεώριον, 1996) και έχει συµµετάσχει σε ένα συλλογικό τόµο (Φαλελάκης Γιώργος, Τζανιδάκης Γιώργος, Χαλκιαδάκη Μαρία, Περτσαλάκης Γιάννης, Η άρπα του ουρανού, Ανοικτό Παράθυρο, Χανιά, 1999. Επίσης, ποιήµατά του περιλαµβάνονται, ανώνυµα, στον τόµο Έφοδος στον ουρανό, Ανοικτό παράθυρο, Χανιά, 1998, και σε πολλά περιοδικά.
2 αποδιοποµπαίου τράγου. Ακούγοντας τους ψιθύρους και τις άναρθρες κραυγές αυτών που συστηµατικά σπρώχνουµε στο περιθώριο έχουµε µια ελπίδα να γνωρίσουµε κόσµους που αγνοούµε και µια ευκαιρία να µάθουµε ποιοι είµαστε, κι ενδεχοµένως να το αλλάξουµε προς το καλύτερο. Η παρέµβασή µου αποσκοπεί σε µια διαµεσολάβηση προκειµένου να ακουστεί µια φωνή. Θα ήταν καλύτερα να µιλήσουµε για µια κραυγή. Όχι αυτή που µας ενοχλεί µε την έντασή της, αλλά αυτή που ξεπηδά µέσα από την αγωνία του αδιεξόδου και την αίσθηση της απόγνωσης, φτάνοντας στ αυτιά µας, παραδόξως, ως µια αλλόκοτη µελωδία ελπίδας, µε µια ανεπαίσθητη αύρα προσµονής της λύτρωσης. Μια κραυγή που υπόσχεται µια άλλη δυνατότητα, όχι στον εαυτό της, όχι σ εκείνον ή εκείνη που ζει παρόµοια αδιέξοδα, αλλά στον καθένα και την καθεµία από µας. Αν έχει νόηµα να βυθιστούµε στον αυτοβιογραφικό ποιητικό λόγο του Γιώργου Φαλελάκη είναι γιατί έχει κάτι να πει για µας. «Εµάς», όχι ως άτοµα ξεχωριστά και αποµονωµένα, ως οικογενειακές µονάδες έστω, αλλά ως κοινωνία που παράγει διαρκώς οδύνες και συγκρούσεις, αδικίες και αντίστοιχους αγώνες, δυνατότητες και προσµονή γι αυτές. Μια ζωή Ο Γιώργος Φαλελάκης γεννήθηκε στις 6 Οκτωβρίου του 1965, στον Ραβδούχα, ένα µικρό χωριό δυτικά των Χανίων. Ο µικρότερος γιος µιας πολυµελούς οικογένειας, περνά τα παιδικά του χρόνια στο χωριό µε τη µητέρα του και τα µεγαλύτερα αδέρφια του. Σύµφωνα µε τον ίδιο, προορίζονταν, όντας καλός µαθητής, να είναι το πρώτο παιδί της οικογένειας που θα κατάφερνε να εισαχθεί στην τριτοβάθµια εκπαίδευση. Ωστόσο, λίγο πριν τις εισαγωγικές εξετάσεις στο Πανεπιστήµιο, απρόσµενες ψυχοσυναισθηµατικές δυσκολίες τον ανάγκασαν εµπλακεί µε τις ψυχιατρικές υπηρεσίες ως ασθενής. Είναι αρχές της δεκαετίας του 1980, και το ψυχιατρικό άσυλο βασιλεύει ακόµη στην Ελλάδα. Στο τέλος νοσηλεύεται για µεγάλα διαστήµατα στο Θεραπευτήριο Ψυχικών Παθήσεων Χανίων. Κάποια στιγµή καταφέρνει να οργανώσει τη ζωή του «έξω» από το ψυχιατρείο των Χανίων και αναπτύσσει πλούσια καλλιτεχνική δραστηριότητα, συµµετέχοντας σε θεατρικές παραστάσεις ως ερασιτέχνης ηθοποιός, σε ποιητικές βραδιές και καλλιτεχνικά δρώµενα, τα περισσότερα εκ των οποίων συνδέονται µε το χώρο της ψυχικής υγείας. Συµµετέχει στις περισσότερες από τις κινήσεις και δράσεις
3 που αναπτύσσονται στα Χανιά, διεκδικώντας µια «άλλη ψυχιατρική». Είναι η «ηρωϊκή εποχή της ψυχιατρικής µεταρρύθµισης», όταν το αίτηµα για αλλαγή του ασυλιακού ψυχιατρικού συστήµατος τίθεται για πρώτη φορά µε ένταση, στον απόηχο των πολιτικών και κοινωνικών διεκδικήσεων της µεταπολίτευσης. Το 1996 δηµοσιεύει την πρώτη του ποιητική συλλογή, µε τίτλο Ατέρµονη Ροή, η οποία τον καθιερώνει στο στενό κύκλο των «ειδικών» της ψυχικής υγείας ως ποιητή που µεταµορφώνει το βίωµα της ψυχικής ασθένειας σε ρηξικέλευθο πολιτικό λόγο. 2 Αργότερα, δηµοσιεύει ποιήµατά του σε δύο συλλογικούς τόµους και αλλού. Πριν από µερικά χρόνια συµφωνήσαµε να γράψουµε από κοινού ένα βιβλίο που να αφορά την ιστορία ζωής του. Η πρόωρη απώλειά του µετέθεσε για αργότερα την έκδοσή του. Από αυτό το κείµενο δανείζοµαι ορισµένα αποσπάσµατα, βιωµατικές καταγραφές της καθηµερινότητας, τα οποία θεωρώ ότι µας παρέχουν ένα µπούσουλα προκειµένου να αναδείξουµε όψεις των αγώνων, προσωπικών και συλλογικών, που ανακύπτουν όταν τίθεται εκ νέου το ζήτηµα της δηµόσιας ψυχιατρικής φροντίδας. Η οδύνη και το αδιέξοδο ως ασθένεια Όµως, ας πάρουµε τα πράγµατα από την αρχή, ιχνηλατώντας την ιστορία τούτης της φωνής, η οποία αρχικά εµφανίζεται ως αποτέλεσµα προσωπικών αδιεξόδων. Το Φθινόπωρο του 1989 ο Γιώργος Φαλελάκης, ένας νέος άνθρωπος 25 ετών, σηµειώνει στο προσωπικό του ηµερολόγιο: Είµαι ψυχικά άρρωστος, ψυχωσική συνδροµή, έτσι λένε επιστηµονικά την αρρώστια. Ξυπνάω στις 10 π.µ. και παίρνω τα χάπια µου και µετά ξαναγυρνάω στο κρεβάτι, ή γυρνάω από το ένα κρεβάτι στο άλλο. Έχω πέσει σε µια φοβερή κατάσταση γεµάτη αδιέξοδα, έχω αποµονωθεί από τον κόσµο. Έχω φοβίες απέναντι στο κόσµο. ΑΚΟΥΣΕΣ φοβάµαι τους ανθρώπους 2 µέτρα ένα παλικάρι. Μόνο να πίνω καφέ και να κρύβοµαι. εν θέλω να βλέπω ανθρώπους να έρχονται σε επαφή µαζί τους. Έχω χάσει την προσωπικότητά µου. 2 Γιώργος Φαλελάκης, Ατέρµονη Ροή, Χανιά, Έκδοση Περιοδικού «Νεώριον», 1996.
4 Η ψυχιατρική διάγνωση, η παρέµβαση της ψυχιατρικής που εγκλείει αλλά και αυτής που αποσκοπεί στη θεραπεία, δίνει τις έννοιες, τις λέξεις εκείνες που µας καλούν να ερµηνεύσουµε αυτό που µας συµβαίνει, την οδύνη που ξεπηδά από το εσωτερικό του εαυτού. Με µιας η δυσφορία παίρνει τη φόρµα της αρρώστιας. Η επώδυνη αποδιοργάνωση της ζωής καταλήγει σε ερωτήσεις του τύπου «ποιος είµαι», αφορούν δηλαδή την ατοµική ταυτότητα. Μερικές µέρες αργότερα συνεχίζει στο ίδιο ηµερολόγιο: Έχω πέσει σ ένα τέλµα σπαστικό, έχει χαθεί η προσωπικότητα µου, δεν έχω ψυχική δύναµη, ούτε τη διάθεση να αγωνιστώ και να παλέψω για να αποκτήσω αυτή τη δύναµη. Είµαι έρµαιο των καταστάσεων, δεν έχω φωνή για να µιλήσω όταν πρέπει. Ζω µέσα σ ένα άσχηµο ιδρυµατισµό που κάθε µέρα µου αποµυζά τις δυνάµεις. Κρύβοµαι από τους ανθρώπους, τους φοβάµαι και τους αποφεύγω, µε το να καταθλίβοµαι και να κλείνοµαι περισσότερο στον εαυτό µου. Σίγουρα η ηττοπάθεια που µε διακατέχει και τα αισθήµατα κατωτερότητας έχουν παγιοποιηθεί µέσα µου. Κάπου ζω ένα δράµα, το δράµα ενός ψυχασθενή που η ασθένεια έχει χαρακτηριστεί χρόνια. Έχω ιδρυµατοποιηθεί είµαι συνέχεια µέσα στο σπίτι τριγυρίζω από το ένα κρεβάτι στο άλλο. Και να δικαιολογούµαι ότι είµαι άρρωστος και δεν βγαίνω έξω να δουλέψω. Έχω γίνει τεµπέλης δεν θέλω να κουράζοµαι, αδυνατώ κυριολεκτικά να αναλάβω τις ευθύνες µου. Σε λίγες µέρες µπαίνουν οι ελιές. Στα πρώτα αυτά γραπτά ο λόγος είναι κυρίως αυτοκριτικός Τα νοητικά µέσα κατανόησης του «πάσχοντος εαυτού» παρέχονται από την ψυχιατρική. Είναι τα εννοιολογικά εργαλεία της ψυχιατρικής εκείνα που χρησιµεύουν προκειµένου να ερµηνευτεί η κατάσταση. «Είµαι ψυχικά άρρωστος, ψυχωσική συνδροµή, έτσι λένε επιστηµονικά την αρρώστια»: σε αυτές τις λέξεις κρύβεται η ιστορία διακοσίων και πλέον χρόνων, κατά τη διάρκεια των οποίων ο δυτικός άνθρωπος έµαθε να ερµηνεύει την τρέλα και τις εσωτερικές εντάσεις υπό το πρίσµα της «ψυχικής αρρώστιας».
5 ια µέσου της ποίησης, ο κριτικός λόγος Εκείνη την περίοδο ο Γιώργος Φαλελάκης γράφει συστηµατικά. Σηµειώνει στο ηµερολόγιό του ότι του συµβαίνει, και δοκιµάζει να το ερµηνεύσει. Να ένα παράδοξο αποτέλεσµα τούτης της διεργασίας: γράφω για τον εαυτό µου, δηλαδή γράφω για ότι µου συµβαίνει, καταλήγει να γίνει επεξεργασία του εαυτού µου δια της γραφής. Το «γράφω για τον εαυτό µου» γίνεται «γράφω τον εαυτό µου». Μόνο που πια δεν περιορίζεται στη µηχανιστική αναπαραγωγή του ψυχιατρικού λόγου. ια µέσου της µεταφορικής διάστασης του ποιητικού λόγου φτάνει σε µια διαφορετική, κριτική, συνείδηση του εαυτού. Και σιγά-σιγά η αποτύπωση της µοναξιάς ξεπερνά τα στενά όρια του προσωπικού αδιεξόδου και γίνεται καταγραφή της υπαρξιακής αγωνίας του καθενός. Η αϋπνία για παράδειγµα, γίνεται το επώδυνα άγρυπνο πνεύµα που φανερώνει τη γύµνια της ζωής µας. Γράφει σε ένα ποίηµά του: Τα φώτα σβήσαν η σκοτεινιά της νύχτας ανταµώνει τη βροχή και παιχνιδίζει µαζί της. Ο γαρµπής έχει ώρα που µαζεύτηκε κούρνιασε στ αµπάρι του. Ένα φεγγάρι χλωµό, αδύναµο αχνοροδίζει στη συννεφιά. Η πόρτα έκλεισε έκλεισε κι έναν άνθρωπο στη µοναξιά του. Το ρολόι χτυπά και τα τικ-τακ του ακαθόριστα, αδιάφορα να µετράν τη ζωή του.
6 Μια φωτογραφία του γάµου µε χαµόγελα αξίας ενός κλικ και µόνο. υο κούκλες πλαστικές πέντε κάδρα µε εργόχειρα τ ανθοδοχείο, µε τα κυκλάµινα και τα κρινάκια άοσµα πλέον και µαραµένα. Ο περίγυρος ενός ανθρώπου που ο ύπνος του αρνιέται πεισµατικά τα δώρα του. Η αγωνία ενός ανθρώπου που γατζώνεται στα τελευταία στιχάκια µιας εξοµολόγησής του. Η µεταφορικότητα του ποιητικού λόγου οδηγεί το συγγραφέα στην απόκτηση µιας κριτικής συνείδησης. Σε πρώτη φάση η συνείδηση αυτή αµφισβητεί από τον ψυχιατρικό λόγο την αρµοδιότητα να του πει ποιος είναι στ αλήθεια. Η κριτική αναπτύσσεται εδώ ως αµφισβήτηση της ψυχιατρικής µονοµέρειας. Έτσι, σε ένα ποίηµα του Γιώργου Φαλελάκη διαβάζουµε τους παρακάτω στίχους: Το τριζόνι βουβάθηκε απότοµα όταν η γάτα ρίχτηκε προς το ρυάκι. Γύρισε πλευρό, αυτή η εικόνα µέσα στο σκληρό όνειρό του ήταν εφιάλτης. Κι όµως το άκουγε να χει περάσει µέσα στο αυτί του, όσο κι αν η γάτα έκοβε βόλτες γύρω απ το ρυάκι. Ακούς φωνές; Ναι ακούω φωνές. Τις δικές µου φωνές. 1 Aloperidin ακόµη µε Akineton. Ένοιωθε να του φεύγει η ψυχή και όλο να τη κυνηγάει στο µονόδροµο, χωρίς να έχει µαζί του την σκιά του.
7 Είχε χάσει και το µοναδικό αναπόσπαστο και αναντίρρητα δικό του πράγµα. Τη σκιά του. Μεταλλαγµένη, φωσφορίζουσα. Όλα τ άλλα είχαν αφαιρεθεί. Χωρίς ψυχή, σκιά και θάνατο. Αέναα νοσταλγικός γιατί οι δικές του ενοχές ήταν οριακές. Το πρωινό, χάπια, η απραξία και πάλι µια µέρα θα ξηµέρωνε. Μέρα µε πανοµοιότυπο τόνο, στυλ, ερµηνεία. Μοναχικός άνθρωπος, µονίµως αµυνόµενος, προσπαθώντας να µην αφήσει κανένα να µπει στη δική του ψύχωση. Να µπορεί να ακούει τα τριζόνια του αµετάκλητα άγιος. Καληνύχτα. Πρόκειται για µια πολιτική διεκδίκηση. Οι «φωνές», αυτό το σύµβολο της ψυχιατρικής σηµειολογίας, γίνεται ξανά κτήµα του ατόµου, στοιχείο του εαυτού. Πρόκειται για «τις δικές του φωνές», «τα τριζόνια του» γίνονται αντικείµενο διεκδίκησης, η ψύχωση γίνεται «η ψύχωσή του». Έτσι, η «πάθηση» συνδέεται αναπόδραστα µε την ατοµική ύπαρξη, αποτελεί θεµελιώδες συστατικό του ατόµου, και σε καµία περίπτωση δεν µπορεί να υποβιβαστεί στο επίπεδο του καθαρού αντικειµένου, ούτε να εξοριστεί στο βασίλειο της αρνητικότητας. Εάν και στο βαθµό που πρόκειται για µια πάθηση αυτή αφορά την ύπαρξη στην ολότητά της. Σε καµία περίπτωση δεν µπορεί να περιοριστεί σε µια ψυχιατρική ορολογία, όσο τεχνικά άρτια κι αν είναι αυτή. Η κριτική συνείδηση γίνεται κραυγή όταν δια µέσου της µεταφορικής δύναµης του ποιητικού λόγου, η αρρώστια συναντά την πρέζα, την απόγνωση της φυλακής, το φόβο του θανάτου και της απώλειας ελέγχου της ζωής, την καταστολή και τη βία. Σε ένα ποίηµά του διαβάζουµε: Απόψε η νύχτα µε παίρνει σα πρέζα ηρωίνης Λευκά κελιά, λευκά φώτα, λευκά όνειρα και άχρωµα Η αποµόνωση, τα λουκέτα της συνείδησης, οδοφράγµατα Φωτιές χωρίς καπνό, και ρηµαγµένα τοπία, φωτιά εσωτερική Κάνω καβάτζα δυο όνειρα ξέµπαρκα, τα κρύβω βαθιά στο µαξιλάρι µου, τα κλεψα απ το ντουλάπι µε τα αρντάν δίπλα στο κουτάκι µε το θάνατο να ελλοχεύει µέσα µου.
8 Η υπογράµµιση της συγγένειας αυτών των ακραίων εµπειριών, της αναλογικότητας της οδύνης που προκαλούν, ανάγει την απελπισία και την ψυχική οδύνη σε κάτι ουσιωδώς βαθύτερο από την εµπειρία µιας «αρρώστιας σαν όλες τις άλλες». Το όνειρο και η ελπίδα της λύτρωσης γίνεται ένα µε τις θανατερές σκιές της ζωής. Ο κόσµος, η ζωή όλων µας, γίνεται στοιχείο µιας αγωνίας που φτάνει στα όρια της «οντολογικής ανασφάλειας». Σύµφωνα µε τον κοινωνιολόγο και πολιτικό στοχαστή John Holloway, η κραυγή ξεπηδά αρχικά από µιαν άρνηση. Ξεκινάµε από την άρνηση, την ασυµφωνία. «Η ασυµφωνία, υποστηρίζει, µπορεί να πάρει πολλές µορφές. Μπορεί να είναι ένα άναρθρο ψέλλισµα δυσαρέσκειας, δάκρυα στέρησης, µια κραυγή οργής ή ένας λεοντόκαρδος βρυχηθµός. Μπορεί να είναι ένα αίσθηµα ανησυχίας, µια σύγχυση, µια λαχτάρα, µια οριακή δόνηση.» 3 Αυτό είναι το αφετηριακό σηµείο, η απόρριψη ενός κόσµου που τον νιώθουµε αρνητικό. Σε ένα ποίηµα του Γιώργου Φαλελάκη, µε τίτλο «Λίγο πριν ξηµερώσει», διαβάζουµε: Κυνηγηµένος απ τη µορφή σου, φεύγω Φαντάζεις σαν όραµα µιας νύχτας δανεικιάς, λίγο πριν ξηµερώσει. Ελεύθερη κατεύθυνση στα παγερά ανώγεια του µυαλού µου Σε περιµένω λίγο πριν αντικρίσω το θάνατο να παίζει ρουλέτα ρώσικη την αγωνία µου. Λίγο πριν ξεριζώσω την τρέλλα από τα µάτια µου. Σε περιµένω στο διάδροµο της κλινικής Λίγο πριν το ηλεκτροσόκ. Σε περιµένω λίγο µετά που µαζεύω λίγα θρύψαλα συνείδησης απ το πάτωµα. Σε περιµένω στις γνωµατεύσεις των γιατρών: Μανιοκαταθλιπτική ψύχωση. Στις συνταγές: στεντόν: 1 πρωί 1 µεσηµέρι 1 βράδυ αρντάν: 1 πρωί 1 βράδυ υπνοσεντόν 1 βράδυ. Σε περιµένω λίγο πριν τη σκοπιά 2-4, 3 John Holloway, Ας αλλάξουµε τον κόσµο χωρίς να καταλάβουµε την εξουσία, Αθήνα, Σαββάλας, 2006, σ. 17.
9 φλερτάροντας µε τη σκανδάλη του Μ-1. Σε περιµένω στις κρύες νύχτες της ψυχής µου σ ένα ερωτικό διάλογο, σε µια γυµνή συνάντηση των κορµιών µας σ ένα αργό παραλήρηµα ηδονής Σε περιµένω. Η ασυµφωνία µε τον απειλητικό κόσµο προέρχεται από την εµπειρία της καταπίεσης, το αδιέξοδο, τον εγκλεισµό. Συνεχόµενες τέτοιες εµπειρίες µας οδηγούν στην αναγνώριση ότι ο κόσµος µας δεν είναι τέλειος, πολύ περισσότερο ότι είναι ελαττωµατικός κατά ένα θεµελιώδη τρόπο. 4 Στο ηµερολόγιό του, κάποιες νυχτερινές ώρες που το παραλήρηµα γυροφέρνει τη συνείδηση σαν αλλόκοτη και απειλητική σκιά, γράφει: Ακούω τη φωνή µου που απαγγέλλει ποιήµατα ακαταλαβίστικα Έχω σαλτάρει ΣΚΟΠΟΙ ΣΚΙΕΣ ΚΑΙ ΣΙ ΕΡΑ ΜΟΥΛΩΧΤΕΣ ΕΝΕΣΕΙΣ ΑΦΥΠΝΙΣΗΣ ΝΕΚΡΩΝ ΑΝΤΙ ΡΑΣΕΩΝ «Κάποιος χορεύει µέσα στα όµορφά σου µάτια» Αλήθεια-ψέµα Ηρεµία-ανηρεµία. Τσιγάρο-ατσιγαριά Αλοπεριντίν ακινετόν Στεντόν Ζουλεντίν Ιµάντες Αποµόνωση Νοσοκόµοοος νερό. Γεια περάστε για τα χάπια σας. Φαγητό-Φαγητό. Στοµαχικοί-διαβητικοί πρώτα. Κλαίω-δάκρυα. Η ψύχωση-η πουτάνα η ψύχωση να θες να σαι πραγµατικός. 4 Ό.π., σ. 18-19.
10 Η κραυγή ξεπηδά από την εµπειρία της οδύνης καθεαυτήν, χαρακτηρίζεται, και καθορίζεται, από την αµεσότητα του βιώµατος: «εν µας ενδιαφέρει, υποστηρίζει ο Holloway, η ψυχιατρική διάγνωση, δεν µας ενδιαφέρει εάν η υποκειµενικότητά µας είναι µια κοινωνική κατασκευή: αυτή είναι η κραυγή µας, αυτός είναι ο πόνος µας, αυτά είναι τα δάκρυά µας» 5 Ξεκινάµε από το ότι κραυγάζουµε. Και η κραυγή αυτή εµπεριέχει την υπόσχεση µιας δυνατότητας για µια άλλη κοινωνία. Στη σελίδα 47 της ποιητικής συλλογής µε τον τίτλο Ατέρµονη ροή διαβάζουµε: Imitation συνειδήσεις και πτύελα Rectifie εγκεφάλου και παράνοια Φτάσαµε στα άκρα. Λοβοτοµές, Ηλεκτροσόκ και γάγγραινα. Σε µισώ κόσµε που κρύβεις σίδερα. Μου µπαίνουν χιαστί. Αχ καρδούλα µου που δε σ αγγίζω. Σε ποθώ Από τον «πάσχοντα εαυτό» στη συλλογικότητα Πράγµατι, η κραυγή οργής που προέρχεται από την εµπειρία του παρόντος εµπεριέχει την ελπίδα, προβάλλοντας τη δυνατότητα του διαφορετικού. Η κραυγή εµπεριέχει την αναγνώριση µιας δυνατότητας ενός διαφορετικού µέλλοντος. Η αναγνώριση αυτή είναι ριζωµένη στο παρόν ως δυνατότητα, αποτελεί σαφές πολιτικό πρόταγµα, και δεν ανάγεται στο µέλλον, ως αβέβαιη ουτοπία. Συνενώνει φρίκη κι ελπίδα. Στο ηµερολόγιο του Γιώργου Φαλελάκη διαβάζουµε τα εξής: Κοµµατιάσαµε τον ήλιο σε χιλιάδες γυάλινα µάτια. Αφήσαµε τη νύχτα να βιώνει το φεγγάρι της. Περπατήσαµε σε δρόµους όπου ο πόνος αντικαθιστούσε το οδόστρωµα. Πηγαίναµε µαζί χέρι-χέρι, και ας κατοικούσε στις καρδιές µας ο φόβος. 5 Ό.π., σ. 22.
11 Μας πήρε αγκαλιά σε καταγώγια διαρκείας. Άλλωστε τις κραυγές µας τις συγκαλύπτει το δηµόσιο και τις ψυχές µας αλλοιώνουν οι φαρµακοβιοµηχανίες. Πλέον, το προσωπικό έχει γίνει συλλογικό, η πολιτική διεκδίκηση εκφράζεται στο όνοµα µιας κοινής πορείας οδύνης κι ελπίδας, αµφισβήτησης κι αντίστασης. Ο στόχος δεν είναι πια να µετατραπεί η φωνή από σύµπτωµα στη δικιά µου «φωνή», αλλά γίνεται κραυγή συλλογική. Περί αποασυλοποίησης Λίγα χρόνια αργότερα, το 2001, όταν η ψυχιατρική µεταρρύθµιση στα Χανιά αρχίζει να αποκτά µια οιονεί κινηµατική διάσταση, ο Γιώργος Φαλελάκης ασκεί κριτική στο σύστηµα ψυχιατρικών υπηρεσιών, και τις προοπτικές του. Εδώ, ο ποιητικός και µεταφορικός λόγος µετουσιώνεται σε κάτι νέο, σε ορθολογική επιχειρηµατολογία. Εξηγεί, σε µια συνέντευξή του σε τοπική εφηµερίδα, τι σηµαίνει για τον ίδιο αποασυλοποίηση: Κατ αρχήν για µένα αποασυλοποίηση δεν είναι να πάµε στο ψυχιατρείο και να βάλουµε στην πόρτα ένα λουκέτο και να πάµε τους ασθενείς σε 15 διαµερίσµατα ανά την Ελλάδα. Καλό αυτό κι εγώ το εγκρίνω όµως αποασυλοποίηση είναι να βγάλεις όλες τις εµπειρίες του ασύλου, από την πρώτη µέχρι την τελευταία, από το µυαλό σου. Αυτό είναι αποασυλοποίηση. εν είναι να πας σε ένα διαµέρισµα και να κουβαλάς πάλι τον εαυτό σου τον κακό, και τις εµπειρίες σου. Θα χεις µια πιο καλή ζωή, εντάξει, αυτό είναι σωστό, όµως δεν λύθηκε το πρόβληµα. Το θέµα είναι να βγάλω έξω τον εαυτό µου και εκεί µπαίνει για µένα η δηµιουργία! Είναι άτοµα στο ψυχιατρείο που ζωγραφίζουν, γράφουν ποίηση, γράφουν θεατρικά έργα. Πήγε ποτέ κανείς εκεί να δει τίποτα; Που είναι η ευαισθησία; Θέλω να πω ότι αποασυλοποίηση δεν είναι ότι φτιάξαµε οργανωτικά θέλω τόσο προσωπικό εδώ και τόσο εδώ και διόρισέ µου και αυτούς εδώ και αυτούς εδώ και αν πάρουν κάποια χρήµατα παραπάνω θα ασχοληθούν µε το Ψυχαργώ. Και εγώ τι θα γίνω; Εγώ θα είµαι πάλι ο εξόριστος; Όταν θα βγω από το γραφείο να πάρω το εξιτήριό µου µ ένα χαρτί, πάλι δε θα είµαι έξω και θα ψάχνω κάτω για γόπες;
12 Στις αρχές του 2004 επιστρέφει εκ νέου στο χωριό του, όπου θα ζήσει µε τους γονείς του έως τον πρόωρο θάνατό του, από παθολογικά αίτια, στις 22 Σεπτεµβρίου 2006. Στο φύλλο της Ελευθεροτυπίας της 25 ης Σεπτεµβρίου 2006 αναγγέλλεται «το τέλος ενός ποιητή», «ποιητή της ελευθερίας», «αγωνιστή των ατοµικών, πολιτικών και κοινωνικών δικαιωµάτων». 6 Αντί συµπερασµάτων Αντί συµπερασµάτων, θα µπορούσαµε να σηµειώσουµε το τι µας διδάσκουν οι κραυγές που αποτυπώνουν την αγωνία του παρόντος και την προοπτική ενός διαφορετικού µέλλοντος. Καταρχάς, οι «φωνές από τα κάτω» µας βοηθάνε να θυµηθούµε τι ήταν η ασθένεια πριν γίνει αντικείµενο της ιατρικής πρακτικής, κοµµάτι του εαυτού, οδύνη οικεία, στοιχείο αυτού που είµαστε. Η ασθένεια ενσαρκώνεται στο υποκείµενο, το οποίο επιθυµεί και θυµάται, που επιθυµεί να θυµάται, και που αγωνίζεται να παραµείνει συνείδηση ατοµική και συλλογική ταυτόχρονα. Αυτό το µέληµα, να ξαναγίνει η ασθένεια κάτι οικείο, καταγράφεται στην ποίηση του Γιώργου Φαλελάκη, αναδεικνύοντας την προοπτική του πάσχοντα. ια µέσου της κριτικής συνείδησης, το «υποκείµενο που πάσχει» ανακτά την αξιοπρέπειά του, διεκδικεί τον επαναπροσδιορισµό εκείνων των σχέσεων που το εγκλωβίζουν σε µια «φθαρµένη ταυτότητα». Οι θεραπευτικές παρεµβάσεις οι οποίες απογυµνώνουν το άτοµο από ότι το χαρακτηρίζει ως τέτοιο, βάζοντας εισαγωγικά στην ανθρώπινη υπόστασή του, µπαίνουν οι ίδιες σε παρένθεση, αφήνοντας να ξεπροβάλει στο φως της µέρας η οντολογική οµοιότητα. Η κριτική της αντικειµενοποίησης αναπτύσσεται ως αµφισβήτηση της βιοϊατρικής µονοµέρειας. Η υπεράσπισή της συνδέεται ευθέως µε µια πρακτική επανοικειοποίησης του εαυτού, υπεράσπισης της πληγείσας ατοµικής ταυτότητας, που επιφέρουν οι ψυχιατρικές διαγνώσεις. Εάν και στο βαθµό που πρόκειται για µια πάθηση αυτή αφορά την ύπαρξη στην ολότητά της. εν µπορεί να αποκοπεί από την ατοµική βιογραφία, αναγόµενη, δια µέσου µιας αυστηρής ψυχιατρικής νοσογραφίας, σε µιαν αντικειµενικότητα πέραν του ατόµου που τη φέρει. Ο ποιητικός λόγος, ακριβέστερα η µεταφορική του διάσταση, γίνεται το µέσον προκειµένου η ατοµική απελπισία να γίνει συλλογική υπόθεση και πολιτική 6 «Το τέλος ενός ποιητή», Ελευθεροτυπία, 25.09.2006.
13 διεκδίκηση. Η φωνή του Γιώργου Φαλελάκη, συνιστά µιαν αφήγηση µερική και την ίδια στιγµή καθολική. Πέρα από τη λογοτεχνική της αξία της, την οποία ας κρίνουν οι ειδικοί του είδους, ή και το αναγνωστικό κοινό, καθεαυτή η δηµόσια έκθεση του βιώµατος, η µαρτυρία την οποία µας κατέθεσε µέσω της ποίησής του, είναι πράξη πολιτική. Μαρτυρία της βιωµένης εµπειρίας, η οποία σχηµατοποιεί τις οδύνες και τις ελπίδες της πρωτογενούς πλάσης των πράξεων και των ιδεών. Αναµφισβήτητα, οι αφηγήσεις µε τις οποίες τα άτοµα καταθέτουν µεγαλύτερα ή µικρότερα κοµµάτια από τη ζωή τους αποτελούν αποτυπώσεις που διασώζουν την πολυµορφία της βίωσης της ιστορίας, ενώ παράλληλα φωτίζουν την πολυπλοκότητα της πραγµατικότητας στην οποία συντελέστηκαν γεγονότα που δηµιούργησαν τον κόσµο στον οποίο ζούµε.. Εξάλλου, η συλλογική µνήµη, ότι αντιστέκεται στη φθορά, συµβάντα, ιστορίες, βιώµατα, συνιστά θεµελιώδες πολιτικό διακύβευµα. Γι αυτό και η αναµνηµόνευση, η υπενθύµιση του παρελθόντος, ριζώνει πάντα στο παρόν, ξεπηδά από τη ζώσα στιγµή. Αυτό που συνέβη εξακολουθεί να απασχολεί, να δρα στη ζωή και να επηρεάζει τα µελλούµενα. Το ξέρουν καλά αυτό οι ψυχαναλυτές. Γι αυτό και οι διαµάχες για το άξιο, ή µη, της µνηµόνευσης ορισµένων «συµβάντων», γι αυτό και οι αγώνες να µην ξεχαστούν αυτά που οφείλουµε να θυµόµαστε, γι αυτό και η κραυγή οργής, η οποία αναδεικνύει τη σηµασία της ανθρώπινης παρέµβασης στο ρου της ιστορίας. 7 7 John Holloway, ό.π., σ. 28.