Ο αυτοκράτορας Ηράκλειος και ο Τίμιος Σταυρός

Ο αυτοκράτορας Ηράκλειος και ο Τίμιος Σταυρός Ο πόλεμος Βυζαντίου Περσίας, 602-628 Του Βαλάντη Αθανασίου, ιστορικού Στις αρχές του 7 ου αιώνα η Βυζαντινή αυτοκρατορία βρέθηκε μπροστά στο φάσμα της καταστροφής από τους Πέρσες. Η κακή οικονομική κατάσταση, η στυγνή φορολογία των λαών της Ανατολής από την Κωνσταντινούπολη και η ανίκανη κεντρική εξουσία οδήγησαν τους Πέρσες να προελάσουν με ορμή στην Μέση Ανατολή και την Μικρασία, τις οποίες κατέκτησαν. Η λαφυραγώγηση από τους Πέρσες του Τίμιου Σταυρού έδωσε στην σύγκρουση χαρακτήρα «Ιερού Πολέμου». Μέσα στο χάος αναδύθηκε ως ηγέτης ο αυτοκράτορας Ηράκλειος, ο οποίος αφού αναδιοργάνωσε το κράτος και τον στρατό, ξεκίνησε την αντεπίθεση. Οι Πέρσες, ως έσχατη λύση, συμφώνησαν με τους Άβαρους, τούρκικο λαό στην Ανατολική Ευρώπη, να επιτεθούν συντονισμένα και αιφνιδιαστικά στην Κωνσταντινούπολη, η οποία είχε μείνει με 12.000 στρατιώτες. Η πίστη των πολιορκημένων έσωσε την πόλη. Η σωτηρία της Βασιλεύουσας αποδόθηκε στην επέμβαση της Παναγίας και χάριν σ αυτό το ιστορικό γεγονός ο Ρωμανός Μελωδός, κατά την παράδοση, συνέθεσε τον «Ακάθιστο Ύμνο». Η νίκη του Ηράκλειου εναντίον των Περσών στην Μάχη της Νινευή και η μεταφορά του πολέμου μέσα στα περσικά εδάφη, ανάγκασε τους Πέρσες να συνθηκολογήσουν και να επιστρέψουν στο Βυζάντιο τα κατακτηθέντα εδάφη και τον Τίμιο Σταυρό. Έτσι ο Ηράκλειος έσωσε το κράτος και την ορθόδοξη πίστη. Το προσκήνιο Ήδη από την επέκταση της Ρώμης στην Ανατολή και την άνοδο των Πάρθων, ιρανικού φύλου, στη θέση των διαδόχων του Μ. Αλεξάνδρου, είχε αρχίσει η σύγκρουση. Στόχος των Πάρθων ήταν η επέκτασή τους στις ακτές της Μεσογείου, ενώ οι Ρωμαίοι ήθελαν να διατηρήσουν υπερασπίσιμα σύνορα και στρατηγικές θέσεις στην Μεσοποταμία, ώστε να διατηρήσουν την κατοχή της Ανατολικής Μεσογείου. Το 224 μ.χ. οι Πάρθοι ανατράπηκαν από μια άλλη ιρανική 1

δυναστεία, τους Σασσανίδες, οι οποίοι είχαν στόχο να ανασυστήσουν την μεγάλη περσική αυτοκρατορία του Δαρείου και του Ξέρξη. Ένας από τους λόγους για τους οποίους ο Μ. Κωνσταντίνος μετέφερε την πρωτεύουσα της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας από την Ρώμη στο Βυζάντιο, ήταν και η απειλή εξ ανατολών. Στους αιώνες που ακολούθησαν οι συγκρούσεις ήταν συνεχείς στην περιοχή της Μεσοποταμίας, οι οποίες διακόπτονταν από ειρηνευτικές συμφωνίες. Ο Ιουστινιανός, ο οποίος ήθελε να επανακτήσει τις πρώην περιοχές της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας στη δυτική Ευρώπη, συνομολόγησε με τους Πέρσες την «Αιώνια Ειρήνη», η οποία του κόστισε 11.000 λίτρα χρυσού 1. Το 540 οι Πέρσες παραβίασαν την ειρήνη και εισέβαλαν στα βυζαντινά εδάφη. Ο πόλεμος τερματίστηκε το 562 με εδαφικά κέρδη για το Βυζάντιο, αλλά με κόστος 30.000 χρυσά νομίσματα (σόλιδους) κάθε έτος ως φόρο. Το 572 ξέσπασε νέος, μακροχρόνιος πόλεμος ανάμεσα στις δύο αυτοκρατορίες. Το 590 ο στρατηγός Μπαχράμ Τσουμπίν ανέτρεψε και σκότωσε τον Σάχη (αυτοκράτορα) Ορμίσδα Δ. Ο γιος του Ορμίσδα, Χοσρόης, κατέφυγε στον βυζαντινό αυτοκράτορα Μαυρίκιο και ζήτησε την βοήθειά του. Με βυζαντινή βοήθεια σε άνδρες και χρήματα ο Χοσρόης υποκίνησε επανάσταση, ανέτρεψε τον σφετεριστή και ανέβηκε στο θρόνο (Χοσρόης Β ). Ως ευγνωμοσύνη στον Μαυρίκιο ο Χοσρόης κατάργησε όλους τους φόρους που έδινε το Βυζάντιο στη Περσία και του επέστρεψε πολλά εδάφη και το μεγαλύτερο μέρος της Αρμενίας. 1 J. Norwich, Byzantium: The Early Centuries, σ. 195. Πηγή: Ιστορία των Ελλήνων, τόμος 5 ος, Εκδόσεις «Δομή». 2

Ο αυτοκράτορας Μαυρίκιος προσπαθούσε να αντιμετωπίσει τα σοβαρά οικονομικά προβλήματα που κληρονόμησε το κράτος από τους κατακτητικούς πολέμους του Ιουστινιανού με περικοπές, ιδιαίτερα στο στράτευμα, κάτι που τον έκανε αντιδημοφιλή. Προσπάθησε να αναδιοργανώσει τις επαρχίες στην Ιταλία και την Αφρική, οργανώνοντας τις σε εξαρχίες, δηλαδή διοικητικές περιφέρειες όπου η πολιτική εξουσία θα υπαγόταν στην στρατιωτική. Επικέντρωσε τις πολεμικές του επιχειρήσεις στα Βαλκάνια, τα οποία είχαν ερημώσει οι συνεχείς επιδρομές των Αβάρων, τουρκογενούς φύλου και των υποτελών τους Σλάβων. Μέχρι το 602 οι Βυζαντινοί είχαν διώξει τους Άβαρους πέρα από τον Δούναβη. Όταν μπήκε το φθινόπωρο εκείνου του έτους ο Μαυρίκιος διέταξε τον στρατό να διαχειμάσει πέρα από τον ποταμό και να τρέφεται με ό, τι είχε η περιοχή, για να εξοικονομήσει χρήματα από τα κρατικά ταμεία. Ο στρατός, όμως, στασίασε με επικεφαλής τον εκατόνταρχο Φωκά, έναν γηραιό κατώτερο αξιωματικό με επιρροή στους χαμηλόβαθμους στρατιώτες. Οι στασιαστές έφτασαν χωρίς αντίσταση ως την Κωνσταντινούπολη. Ο Μαυρίκιος δεν βρήκε υπερασπιστές γιατί η λιτότητα που είχε επιβάλει δεν τον έκανε αρεστό. Έτσι ο Φωκάς τον συνέλαβε στις απέναντι μικρασιατικές ακτές της Πόλης, μαζί με όλη την οικογένειά του και τους εκτέλεσε, ανεβαίνοντας στον θρόνο. Η αρχή του πολέμου Η οκταετία που κυβέρνησε ο Φωκάς καταγράφεται από το σύνολο ως «Τυραννίδα», μια από τις ατυχέστερες και καταστροφικότερες περιόδους στην βυζαντινή ιστορία. Ο Φωκάς ήταν ένας αμόρφωτος χωριάτης, μέθυσος, χωρίς ηθικούς φραγμούς, ένας κοινός εγκληματίας που για βιοποριστικούς λόγους είχε καταταγεί στο στράτευμα. Η προώθηση στα κρατικά αξιώματα και στις ανώτατες θέσεις όλων των συγγενών του και ο παραμερισμός όλων των αξιόλογων στελεχών της κρατικής μηχανής για χάριν μικροσυμφερόντων, αποδυνάμωσαν το κράτος. Στην Ανατολή ο Αρμένιος στρατηγός Ναρσής αρνήθηκε να τον αναγνωρίσει. Ο Φωκάς έστειλε στρατό και τον πολιόρκησε στην Έδεσσα της Συρίας. Εκείνος ζήτησε βοήθεια από τους Πέρσες. Ο Χοσρόης βρήκε την ευκαιρία, με την δικαιολογία πως ήθελε να εκδικηθεί τον φόνο του ευεργέτη του, αυτοκράτορα Μαυρίκιου, να επιτεθεί στο Βυζάντιο. Το 605 ο Φωκάς μετέφερε όλο τον στρατό του Δούναβη στην Ανατολή, επιτρέποντας στους Άβαρους και τους Σλάβους να κατακλύσουν ξανά τα Βαλκάνια. Ο Φωκάς, θέλοντας να κερδίσει την υποστήριξη του κλήρου και του ορθόδοξου πληρώματος εγκατέλειψε την συμβιβαστική θρησκευτική πολιτική του προκατόχου του και άρχισε διωγμούς κατά των αιρετικών Μονοφυσιτών σ όλη τη Συροπαλαιστίνη και την Αίγυπτο, που προκάλεσαν τεράστιες καταστροφές στην περιοχή και αποξένωσε ακόμα περισσότερο τους γηγενείς από την Κωνσταντινούπολη. 3

Η καταστροφική διακυβέρνηση του Φωκά γρήγορα έκανε τους κατοίκους της πρωτεύουσας να νοσταλγούν την χρηστή διακυβέρνηση του Μαυρίκιου. Την ίδια ώρα η Κωνσταντινούπολη πλήττεται από τον βαρύ χειμώνα του 608-609. Η παραγωγή μειώνεται δραματικά, οι τιμές αυξάνουν στην μαύρη αγορά, ενώ δεν υπάρχουν πλοία για να φέρουν σιτάρι από την Αίγυπτο και την βόρειο Αφρική. Το φάσμα της πείνας γίνεται ορατό στην βασιλεύουσα. Όταν ο τελευταίος προσπάθησε να κατευνάσει τον όχλο με χρηματικές παροχές και δωρεάν τρόφιμα στον Ιππόδρομο, ο λαός θα τον υποδεχτεί με το -ιστορικό- σύνθημα «Πάλι τὸν καῦκον ἔπιες, πάλιν τὸν νοῦν ἀπώλεσας» («πάλι το ποτηράκι σου ήπιες, πάλι τον νου σου έχασες»). Ο Πρίσκος, γαμπρός του Φωκά, παρότρυνε μυστικά στον Έξαρχο της Καρχηδόνας Ηράκλειο, να επαναστατήσει. Ο Ηράκλειος ήταν ένας γηραιός Αρμένιος στρατηγός του Μαυρίκιου από την Καππαδοκία, που με την χρηστή του διοίκηση μετέτρεψε μια ανίσχυρη περιφέρεια σε διοικητικό πρότυπο. Το 608 ο Ηράκλειος επαναστάτησε, προβάλλοντας ως αρχηγό τον γιο του, επίσης Ηράκλειο. Την άνοιξη του 610 εκστράτευσε με τον ανιψιό του, Νικήτα, στην Αίγυπτο, την οποία κατέλαβε. Την ίδια εποχή ο νεαρός Ηράκλειος ξεκίνησε με ένα μικρό στόλο για την Κωνσταντινούπολη. Η τυραννία του Φωκά είχε ως αποτέλεσμα η επανάσταση να μην βρει αντίσταση. Ο Ηράκλειος έφτασε στην Κωνσταντινούπολη, συνέλαβε τον Φωκά, ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας και συνέλαβε τον πρώην τύραννο. Επί τόπου του αφαίρεσε τα αυτοκρατορικά διάσημα και τον μετέφερε σιδηροδέσμιο στον Ιππόδρομο ως κοινό εγκληματία ενώπιον του. Όταν ο ηγέτης της επανάστασης του είπε: «Έτσι κυβέρνησες άθλιε;», ο Φωκάς απάντησε: «Εσύ θα κυβερνήσεις καλύτερα;» 2. Εξοργισμένος ο Ηράκλειος τον αποκεφάλισε επί τόπου, και ο όχλος διαμέλισε το πτώμα του. Η προέλαση των Περσών Οι Πέρσες, εκμεταλλευόμενοι το διοικητικό χάος, τα οικονομικά προβλήματα και τις επαναστάσεις εναντίον του Βυζαντίου, μετέφεραν τον πόλεμο από τη Μεσοποταμία, που ήταν τα σύνορα, στη καρδιά της Μικράς Ασίας. Η απερίσκεπτη ενέργεια του Φωκά να διατάξει τη μεταφορά του στρατού της Ανατολής στο σύνολό του στην Παλαιστίνη και στην Αίγυπτο απογύμνωσε ολόκληρες περιοχές ακόμη και από τις απαραίτητες για την ασφάλεια τους φρουρές. Στα τέλη του 610 περσική στρατιά επιχείρησε εκστρατεία στην Καππαδοκία και κατέλαβε εκ νέου την Καισαρεία προκαλώντας σημαντικές ανθρώπινες και υλικές απώλειες. Το καλοκαίρι του 611 οι Πέρσες κατέλαβαν την Αντιόχεια και προωθήθηκαν νοτιότερα. Ένα μεγάλο τμήμα του 2 John Julius Norwich, A Short History of Byzantium, Vintage Books, 1997, σ. 90. 4

συριακού πληθυσμού υποδέχτηκε τους Πέρσες ως ελευθερωτές. Ο Ηράκλειος, αντιλαμβανόμενος την εξάντληση του κρατικού μηχανισμού και την αποδιοργάνωση του στρατού, επεδίωξε ειρήνευση ή έστω αναστολή των επιχειρήσεων με οποιοδήποτε τίμημα. Ωστόσο, ο Χοσρόης, εκμεταλλευόμενος την κατάληψη της Αντιοχείας, η οποία απέκοπτε τη χερσαία επικοινωνία του μικρασιατικού κορμού με την Μ. Ανατολή, δεν ήθελε να διαπραγματευτεί. Τότε ο Ηράκλειος ανέλαβε την ηγεσία του στρατού και εκστράτευσε στην Αντιόχεια, αλλά ηττήθηκε σε φονική μάχη μπροστά στα τείχη της, με συνέπεια να υποχωρήσει στην Μ. Ασία. Η αποτυχία του αυτοκράτορα υπήρξε αποφασιστική, γιατί επέτρεψε στους Πέρσες χωρίς ουσιαστική αντίδραση να συνεχίσουν ανενόχλητοι την ολοκλήρωση της κατάκτησης της Συρίας. Το φθινόπωρο του 613 άλωσαν την Δαμασκό και ολοκλήρωσαν σε λιγότερο από δύο μήνες την κατάληψη της Συρίας. Η προέλασή τους υπήρξε ιδιαίτερα εύκολη και συντελέστηκε σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα, δεδομένου ότι οι Εβραίοι και οι Μονοφυσίτες δεν προέβαλαν καμία αντίσταση ή καλύτερα δέχτηκαν με ανακούφιση την περσική κατάκτηση, εξαιτίας της επί αιώνες πολιτικής της Κωνσταντινούπολης και των εμφύλιων συρράξεων που είχαν προηγηθεί. Στα Ιεροσόλυμα, με την ανοχή του εβραϊκού πληθυσμού, οι Πέρσες μπήκαν στην πόλη μετά από πολιορκία ενός μήνα, στα τέλη του Μαΐου του 614. Οι συνέπειες υπήρξαν ολέθριες, αφού η ιερή πόλη κινδύνεψε κυριολεκτικά με έμψυχο και υλικό αφανισμό. Χιλιάδες κάτοικοι (εκτιμάται ότι ξεπέρασαν τους 50.000) υπέστησαν φρικτούς βασανισμούς και θανατώθηκαν, εκατοντάδες ναοί και κτίρια, με κυριότερο το ναό του Παναγίου Τάφου που ανέγειρε ο Μέγας Κωνσταντίνος, καταστράφηκαν. Άνω των 30.000 κατοίκων -ανάμεσα τους και ο γηραιός πατριάρχης Ζαχαρίαςμεταφέρθηκαν όμηροι στην Περσία και πέθαναν από τις κακουχίες. Το κυριότερο λάφυρο που απέσπασαν, όμως, οι Πέρσες ήταν ο Τίμιος Σταυρός. Το πιο ιερό κειμήλιο του Χριστιανισμού χλευάστηκε σε θρίαμβο που έκαναν οι Πέρσες στην πρωτεύουσά τους, Κτησιφώντα. Όπως θρυλείται, ο Χοσρόης τον έστησε στα δεξιά του θρόνου του ενώ στα αριστερά τοποθέτησε έναν ψεύτικο πετεινό ώστε ο ίδιος να κάθεται ως «Πατήρ» ανάμεσα στον «Υιό» και στο «Άγιο Πνεύμα». Αυτό το ανυπολόγιστο θρησκευτικό και ψυχολογικό κτύπημα συγκλόνισε τον Χριστιανισμό. Το χειμώνα του 615-616 οι Πέρσες εκστράτευσαν στην Μικρά Ασία. Αφού αντιμετώπισαν φρουρές πόλεων και όχι στρατό, έφτασαν στην Χαλκηδόνα, απέναντι από την Κωνσταντινούπολη. Ο Ηράκλειος είχε απελπιστεί τόσο πολύ, που σκεφτόταν να μετακινήσει την πρωτεύουσα του κράτους στην Καρχηδόνα. Τελικά έστειλε πρεσβεία στον Πέρση στρατηγό στην Χαλκηδόνα για διαπραγματεύσεις, ενώ την ίδια ώρα έστειλε μήνυμα σε όσες βυζαντινές δυνάμεις βρίσκονταν 5

ανατολικότερα, να επιστρέψουν. Έτσι οι Πέρσες αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν και έστρεψαν την προσοχή τους προς την Αίγυπτο. Ο ξάδελφος του Ηράκλειου, Νικήτας, γνώστης της κατάστασης, προσπάθησε από κοινού με τον Κύπριο αξιόλογο πατριάρχη Αλεξάνδρειας Ιωάννη Γ Ελεήμονα να περισώσει ότι μπορούσε. Όμως οι δυνάμεις που στρατολογήθηκαν, κατά κανόνα από ντόπιους, απειροπόλεμους και Μονοφυσίτες, δεν είχαν διάθεση να πολεμήσουν υπέρ αυτού που ουσιαστικά αντιτάσσονταν. Οι Πέρσες προχώρησαν παράλληλα των παλαιστινιακών ακτών και το φθινόπωρο του 616 έφτασαν στην ανατολική πλευρά του Δέλτα του Νείλου. Οι απώλειες στρατηγικών πόλεων χωρίς ουσιαστική αντίδραση οδήγησαν τους εισβολείς μπροστά στην Αλεξάνδρεια. Η πολιορκία της επιφανούς πόλης άρχισε το 618 και κράτησε για ένα χρόνο, χάρη κυρίως στις ικανότητες του Νικήτα και του Ιωάννη Ελεήμονα. Τελικά, οι δύο ηγέτες, αντιλαμβανόμενοι το μάταιο της προσπάθειας και το μέγεθος των δυσχερειών, αποφάσισαν τα εγκαταλείψουν την πόλη διαφεύγοντας στην Κύπρο και ακολουθούμενοι από το σύνολο των αξιωματούχων. Η Αλεξάνδρεια καταλήφθηκε τον Ιούνιο του 619, έπειτα από συνδιαλλαγή των Μονοφυσιτών με τους Πέρσες. Η ολοκλήρωση της περσικής κυριαρχίας στην Αίγυπτο και στην Λιβύη επετεύχθη έως τα τέλη του 620, προφανώς εξαιτίας της ανακοπής της περσικής ορμητικότητας παρά των ανεπαρκών αυτοκρατορικών δυνάμεων. 6

Πηγή: Ιστορία των Ελλήνων, τόμος 5 ος, Εκδόσεις «Δομή». 7

Η ανασυγκρότηση του Βυζαντίου Η αρωγή της Εκκλησίας Η κατάσταση του Βυζαντίου ήταν απελπιστική. Η οικονομική δυσπραγία είχε κορυφωθεί και τα κρατικά ταμεία παρέμεναν άδεια. Το κράτος είχε στερηθεί τους φόρους και τις πρώτες ύλες των πλουσιότερων επαρχιών του, που είχαν πέσει στα χέρια του εχθρού. Κυρίως η απώλεια της Αιγύπτου αφαίρεσε από την αυτοκρατορία τον σιτοβολώνα της, την πλέον οικονομικά ανεπτυγμένη περιφέρεια που τροφοδοτούσε τον υπερπληθυσμό της πρωτεύουσας σε πρώτες ύλες, σιτηρά, βιοτεχνική παραγωγή, πολύτιμα μέταλλα και υπέρογκους φόρους. Οι χειμώνες ήταν δριμύτατοι και ο αγροτικός πληθυσμός ελαττώθηκε δραματικά. Η κατάσταση επιδεινώθηκε μετά από ισχυρό σεισμό στην Μ. Ασία, πιθανώς στις 20 Απριλίου 611, ο οποίος σύμφωνα με τις περιγραφές προκάλεσε τεράστιες ανθρώπινες και υλικές απώλειες τόσο στην Κωνσταντινούπολη όσο και στην ευρύτερη περιοχή της. Η Περσία το 621. Ήδη από το 615 ο Ηράκλειος εξέδωσε νέο ασημένιο ελαφρύτερο νόμισμα (6,82 γραμμάρια, εξ ου και η ονομασία «εξάγραμμο»), στο οποίο αναγραφόταν η επιγραφή Deus adiuta Romanis 8

(Θεέ, βοήθησε τους Ρωμαίους), δείγμα της απελπιστικής κατάστασης των Βυζαντινών 3. Το χάλκινο νόμισμα έπεσε από τα 11 γραμμάρια στα 8 με 9. Η υποτίμηση του νομίσματος επέτρεψε στους βυζαντινούς να διατηρήσουν τις δαπάνες τους παρά τα μειωμένα έσοδα. Ασημένιο νόμισμα του Ηράκλειου με τον γιο του Ηράκλειο Κωνσταντίνου. Στην οπίσθια όψη αναγράφεται η φράση DEUS ADIUTA ROMANIS (Θεέ, βοήθησε τους Ρωμαίους). Από τη δυσχερή οικονομική κατάσταση εξήλθε η αυτοκρατορία χάρη στην αμέριστη συνδρομή της Εκκλησίας. Ο πατριάρχης Σέργιος (610-638) όχι μόνο πρωτοστάτησε στην ψυχολογική και ηθική ανύψωση του Ηρακλείου, όταν ο τελευταίος απογοητευμένος μετά τις διαδοχικές στρατιωτικές αποτυχίες και το εσωτερικό χάος σχεδίαζε είτε να παραιτηθεί από τον θρόνο, είτε να μεταφέρει την έδρα του στη μακρινή και άρα ασφαλή Καρχηδόνα, αλλά το 619, αφού έβαλε τον αυτοκράτορα να ορκιστεί δημόσια στην Αγία Σοφία πως δεν θα εγκατέλειπε την Πόλη και τον λαό της, έλαβε τη γενναία απόφαση να θέσει την υπέρογκη εκκλησιαστική περιουσία, εκτιμημένη και μη, καταγεγραμμένη και μη, στη διάθεση του κράτους υπό μορφή δανείου. Η εξαγγελία της απόφασης προκάλεσε αντιδράσεις αφού από διακυβεύονταν τεράστια οικονομικά συμφέροντα μεταξύ των εκκλησιαστικών και μη κύκλων. Πάντως η απόφαση τέθηκε αμέσως σε εφαρμογή και πλήθος χρυσών και αργυρών εκκλησιαστικών σκευών, σπουδαίας θρησκευτικής και σημαντικής καλλιτεχνικής αξίας, μεταφέρθηκαν στα κρατικά νομισματοκοπεία, 3 Walter E. Kaegi, Heraclius, Emperor of Byzantium, Cambridge, 2003, σ. 90. 9

όπου χρησιμοποιήθηκαν ως πρώτη ύλη για τη κοπή χιλιάδων νομισμάτων. Αυτή η ενέργεια προέτρεψε πολλούς να δώσουν το υστέρημά τους υπέρ της σωτηρίας του κράτους. Αυτό το αναπάντεχο «μάννα εξ ουρανού», έσωσε την οικονομία του κράτους και έδωσε τα μέσα στον Ηράκλειο ν αναθερμάνει την οικονομία και να ξαναφτιάξει στρατό. Αυξήθηκαν με αυτόν τον ταχύ τρόπο τα κρατικά έσοδα, ενισχύθηκε η εμποροβιοτεχνία και έγινε πάλι δυνατή η διπλωματική πρακτική του χρηματισμού. Οι, με μέτρο, κρατικές παροχές ανύψωσαν το ηθικό των πενόμενων και χειμαζόμενων κατοίκων. Ο Ηράκλειος στις μέχρι τώρα πολεμικές αναμετρήσεις διαπίστωσε προσωπικά πως ο βυζαντινός στρατός, με την απαρχαιωμένη στρατιωτική τακτική -δηλαδή αυτή της χρήσης του δυσκίνητου πεζικού- καθώς και την έλλειψη πειθαρχίας και δελεαστικών κινήτρων, αδυνατούσε να αντιμετωπίσει το ευκίνητο σιδηρόφρακτο περσικό ιππικό. Τα βυζαντινά στρατεύματα έως τις αρχές του 7 ου αιώνα εφάρμοζαν την στρατηγική τακτική των πάλαι ποτέ αήττητων ρωμαϊκών λεγεώνων, χωρίς να έχει προσαρμοστεί στις νέες στρατιωτικές απαιτήσεις. Το κυριότερο πρόβλημα ήταν η, επί τρεις και πλέον αιώνες, χρησιμοποίηση μισθοφορικών δυνάμεων η οποία, πέραν της κρατικής οικονομικής αφαίμαξης, είχε δημιουργήσει κατά περιόδους επικίνδυνες καταστάσεις στον κρατικό μηχανισμό. Ο Ηράκλειος προκειμένου να αντιμετωπίσει αυτές τις δυσμενείς συνθήκες επιχείρησε την συστηματική εντόπια στρατολόγηση του ανδρικού πληθυσμού από τις χειμαζόμενες μικρασιατικές περιφέρειες δημιουργώντας μόνιμες στρατιωτικές μονάδες. Διένειμε γαίες στους αγρότες, ως αντάλλαγμα για την στρατιωτική θητεία και παροχή εκτεταμένων αρμοδιοτήτων στους στρατηγούς. Βάση των νέων αυτών στρατιωτικών μονάδων αποτέλεσε εφεξής το ιππικό, που ως τότε υπήρξε βοηθητικό σώμα διαδραματίζοντας κατά κανόνα ρόλο ανίχνευσης ή εμπροσθοφυλακής, με πυρήνα τους ιπποτοξότες. Παράλληλα, ναυπηγήθηκε για πρώτη φορά στο Βυζάντιο μεγάλος στόλος, με πολεμικά και μεταγωγικά πλοία. Τέλος, ο Ηράκλειος ζύγισε πως η απειλή των Αβάρων, αν και γεωγραφικά εγγύτερη, δεν ήταν τόσο επικίνδυνη όσο των Περσών. Έτσι μπόρεσε να τους χρηματίσει με 150.000 (υποτιμημένα) χρυσά νομίσματα. «Ο χαγάνος μεθ' ημών πάκτα πεποιηκώς» γράφει ο ποιητής και χρονικογράφος Γεώργιος Πισίδης. Έτσι το Βυζάντιο απέκτησε «εθνικό» στρατό, τον οποίο αποτελούσαν στρατιώτες που δεν πολεμούσαν για τον μισθό ή τα λάφυρα, αλλά για να υπερασπίσουν την πατρίδα τους και την περιουσία τους. Η γαία και η υποχρέωση για στρατιωτική υπηρεσία μεταβιβαζόταν από τον 10

πατέρα στον πρωτότοκο γιο. Με τα έσοδα των γαιών οι στρατιώτες - αγρότες συντηρούσαν τις οικογένειές τους, αγόραζαν οπλισμό και κάλυπταν τα έξοδα των εκστρατειών. Αυτό που απέμεινε ήταν η ψυχολογική ανόρθωση του πληθυσμού, που μετά από τόσες απανωτές δυστυχίες περίμενε καρτερικά την μοίρα του. Ο Ηράκλειος εμπέδωσε με κάθε τρόπο ένα κράτος δικαίου και αξιοκρατίας, επιβάλλοντας πολύ ψηλά πρόστιμα στους διεφθαρμένους αξιωματούχους. Κυρίως, όμως, τόνιζε τον θρησκευτικό χαρακτήρα της αναμέτρησης, προβάλλοντας το Βυζάντιο ως τον υπερασπιστή της Ορθοδοξίας απέναντι στους αλλόθρησκους Ζωροάστρες Πέρσες. Προέβαλλε συνέχεια όλες τις ενέργειες του Χοσρόη που πρόσβαλαν τον Χριστιανισμό, την καταστροφή των Χριστιανικών προσκυνημάτων της Ιερουσαλήμ και την αρπαγή του Τίμιου Σταυρού. Έτσι δημιούργησε ατμόσφαιρα «Ιερού Πολέμου» στον πληθυσμό. Μετά από δύο χρόνια στρατιωτικής προπαρασκευής ο Ηράκλειος έκρινε πως ήρθε η ώρα και αποφάσισε να ηγηθεί εκείνος της εκστρατείας, πράγμα ασυνήθιστο για βυζαντινό αυτοκράτορα. Στις 4 Απριλίου 622, Κυριακή του Πάσχα, ο Ηράκλειος γιόρτασε με την οικογένειά του και κοινώνησε των Αχράντων Μυστηρίων. Την επόμενη μέρα μπήκε στην Αγία Σοφία ντυμένος ως απλός στρατιώτης, γονάτισε μπροστά στο ιερό και προσκύνησε μπροστά σε όλο τον λαό. Στην συνέχεια είπε στον Πατριάρχη Σέργιο: «Στα χέρια του Θεού, της Μητέρας Του και τα δικά σου αφήνω αυτήν την πόλη και τον γιο μου» 4. Παραλαμβάνοντας την αχειροποίητη εικόνα του Χριστού κατέβηκε στην παραλία, αποχαιρέτησε την οικογένειά του και μπήκε στα πλοία. Ο λαός αποχαιρετούσε με επευφημίες τον στόλο. Έτσι, μ αυτό το καθαρά θρησκευτικό τελετουργικό ο Ηράκλειος ξεκίνησε μια κυριολεκτικά «ηράκλεια» εκστρατεία, έναν απεγνωσμένο αγώνα για την σωτηρία της αυτοκρατορίας. Εικονογραφία από το χρονικό του Κωνσταντίνου Μανασσή (περ 1150) που απεικονίζει την έναρξη της εκστρατείας του Ηράκλειου. 4 Κ. Παπαρηγόπουλος, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τομ. Γ, (επιμέλεια Καρολίδη), εκδ. Ελευθερουδάκης, Αθήνα 1930 (ανατύπωση), σελ. 182. 11

Η βυζαντινή αντεπίθεση Ο Ηράκλειος αποβιβάστηκε στην Βιθυνία για να αποφύγει τους Πέρσες που βρίσκονταν στην Χαλκηδόνα. Πριν ξεκινήσει την εκστρατεία έστειλε προτάσεις ειρήνης στον Χοσρόη, αλλά ο τελευταίος απάντησε «Ει αρνήσεται ο βασιλεύς υμών τον εσταυρωμένον και προσκυνήσει τω ηλίω, ποιώ ειρήνην» 5 («Αν ο αυτοκράτορας σας αρνηθεί τον Χριστό και γίνει Ζωροάστρης θα συμφωνήσω σε ειρήνη»). Ο αυτοκράτορας ξεκίνησε με μικρό στράτευμα από την Βασιλεύουσα, αλλά καθ οδόν ενίσχυε το στράτευμα του από τους επιστρατευμένους αγρότες. Έτσι έφτασε στην Καισάρεια την Καππαδοκίας με 100-120 χιλιάδες στρατό. Έμεινε μαζί τους όλο το καλοκαίρι για να επιβλέπει την εκπαίδευσή τους, λαμβάνοντας μέρος στις κακουχίες και την καθημερινότητα των στρατιωτών. Το φθινόπωρο ξεκίνησε προς την Περσία, με αποτέλεσμα ο περσικός στρατός να υποχωρήσει από τα μικρασιατικά εδάφη για να του κόψει τον δρόμο. Κοντά στα Σάταλα, νότια της Τραπεζούντας, ο Ηράκλειος παρέσυρε τους Πέρσες σε παγίδα και τους νίκησε, στις αρχές Φεβρουαρίου του 623. Ήταν η πρώτη νίκη των Βυζαντινών μετά από 20 ολόκληρα χρόνια, η οποία τους έδωσε ψυχολογική ώθηση, ενώ εκκαθάρισε τους Πέρσες από το μεγαλύτερο μέρος της Μικρασίας. Το ίδιο έτος ο Ηράκλειος αναγκάστηκε να γυρίσει στην Πόλη γιατί οι Άβαροι παρασπόνδησαν και άρχισαν τις επιδρομές στα Βαλκάνια. Ο Χαγάνος (βασιλιάς) των Αβάρων ζήτησε να συναντηθούν με τον Ηράκλειο στις 5 Ιουνίου 623 στην Ηράκλεια της Θράκης. Ο Ηράκλειος αποφάσισε να τον εντυπωσιάσει, φέρνοντας μαζί του όλη την αυλή του παλατιού, ορχήστρες και ιππικούς αγώνες. Όμως, το σχέδιο των Αβάρων ήταν να απαγάγουν τον αυτοκράτορα για να ζητήσουν λύτρα. Ο Ηράκλειος το αντιλήφθηκε την τελευταία στιγμή, πέταξε τα βασιλικά του διάσημα και έφτασε με την συνοδεία του στην Πόλη καταδιωκόμενος. Αλλά οι Άβαροι δεν είχαν πολιορκητικές μηχανές. Έτσι συμφώνησαν να αποσυρθούν, λαμβάνοντας ετήσια πάκτα 200.000 χρυσά νομίσματα. Σ εκείνο το διάστημα οι Πέρσες βρήκαν την ευκαιρία να αναδιοργανωθούν και να κάνουν εισβολή στη Μικρασία από τον νότο, στην Κιλικία. Ο Ηράκλειος πρότεινε ειρήνη με επαναφορά της συνθήκης και των συνόρων του 591, αλλά ο Χοσρόης απάντησε ως εξής: «Χοσρόης, ο μεγαλύτερος των Θεών και αφέντης της γης, στον Ηράκλειο, τον αχρείο και ανόητο σκλάβο του. Γιατί αρνείσαι ακόμα να υποταχθείς στην εξουσία μας και αποκαλείς τον εαυτό σου βασιλιά; Δεν κατέστρεψα εγώ τους Έλληνες; Λες 5 Γεώργιος Μοναχός, «Σύντομο Χρονικό», 110.832.1 12

πως εμπιστεύεσαι τον Θεό σου. Γιατί δεν έσωσε από το χέρι μου την Καισάρεια, την Ιερουσαλήμ και την Αλεξάνδρεια; Και πιστεύεις ότι δεν θα καταστρέψω και την Κωνσταντινούπολη; Αλλά θα συγχωρέσω τα λάθη σου αν υποταχθείς σ εμένα κι αν έρθεις με την γυναίκα σου και τα παιδιά σου θα σου δώσω γη, αμπελώνες και ελαιώνες και θα σε αντιμετωπίζω με ευγένεια και σεβασμό. Μην αυταπατάσαι με την μάταιη ελπίδα πως ο Χριστός, που δεν μπόρεσε να σώσει τον εαυτό του από τους Εβραίους που Τον σταύρωσαν, θα σε σώσει. Ακόμα κι αν κρυφτείς στα βάθη της θάλασσας, θ απλώσω το χέρι μου και θα σε πιάσω. Και τότε θα με δεις όπως δεν θέλεις. 67 Ο Ηράκλειος διάβασε την επιστολή του Χοσρόη στο στράτευμα, το οποίο φανατίστηκε. Τον Μάρτιο του 624 ο Ηράκλειος ξεκίνησε από τα Σάταλα προς την Αρμενία και έφτασε ως την Κασπία θάλασσα, το σημερινό Αζερμπαϊτζάν. Οι ντόπιες φυλές του Καυκάσου (Λαζοί, Ίβηρες, Αρμένιοι), τάχθηκαν με το μέρος του Ηράκλειου. Ο τελευταίος κατευθύνθηκε νοτιοανατολικά και μπήκε στο περσικό έδαφος. Στην πορεία του ο στρατός κατέστρεφε τους πυρολατρικούς ναούς του Ζωροάστρη για να εκδικηθεί την καταστροφή του Πανάγιου Τάφου. Οι Βυζαντινοί είχαν πλέον την πρωτοβουλία των κινήσεων. Ο Χοσρόης ανακάλεσε τις δυνάμεις του που βρίσκονταν στην Μικρασία και συγκέντρωσε τις 40.000 στρατό στην Γανζακό. Εκεί, όμως, έχασε την μάχη και κατέφυγε στην πρωτεύουσά του, Κτησιφώντα, εγκαταλείποντας χιλιάδες λάφυρα και οπλισμό. Όμως ο Ηράκλειος αντί να προχωρήσει υποχώρησε στο ορεινό Αζερμπαϊτζάν για να διαχειμάσει και να μαζέψει νέο στρατό. Ο Πέρσης σάχης πίστεψε πως μπορούσε να τον παγιδέψει κι έστειλε τρεις στρατιές για να τον περικυκλώσουν. Ο Ηράκλειος έστειλε κατασκόπους του, οι οποίοι ξεγέλασαν τους Πέρσες να του επιτεθούν ένας-ένας και όχι όλοι μαζί. Έτσι ο βυζαντινός στρατός τους νίκησε επανειλημμένα. Την άνοιξη του 625 ο βυζαντινός στρατός κατέλαβε την Άμιδα και την Μαρτυρόπολη, στρατηγικές πόλεις στον Τίγρη. Τον χειμώνα του 625/626 ο Ηράκλειος διαχείμασε στην Τραπεζούντα. Η πολιορκία της Κωνσταντινούπολης Ο Χοσρόης αναζητούσε έναν τρόπο να γυρίσει την αρνητική, για τους Πέρσες, ροή του πολέμου, που πριν από λίγα χρόνια φάνταζε νικηφόρος. Κάλεσε γενική επιστράτευση όλων των ανδρών του κράτους του, των υποτελών του, προσέλαβε μισθοφόρους, έφτασε να χρησιμοποιήσει 6 Charles Oman, Europe, 476-918, 1893, σ. 206-207. 7 Norman Davies, Europe: A History, 1998, σ. 245. 13

αιχμάλωτους, ακόμα και δούλους 8. Εκείνη τη στιγμή ήρθε, άγνωστο πως, σε συνεννόηση με τους Αβάρους. Στόχος τους ήταν να επιτεθούν αιφνιδιαστικά στην Κωνσταντινούπολη, οι Άβαροι από τα Βαλκάνια και οι Πέρσες από την Χαλκηδόνα. Επειδή η Περσία δεν διέθετε στόλο, οι Άβαροι θα διεκπεραίωναν τους Πέρσες στην Ευρώπη με τα μονόξυλα τους. Ο Χοσρόης χώρισε τον στρατό του στα δύο. 50.000 άνδρες θα έμεναν στην Μεσοποταμία για να απασχολήσουν τον Ηράκλειο και μια μικρότερη δύναμη θα έκανε την επίθεση στην Πόλη. Ο Ηράκλειος πληροφορήθηκε από τους κατασκόπους του το σχέδιο και χώρισε τον στρατό του στα τρία: το μεγαλύτερο το έδωσε στον αδελφό του, Θεόδωρο, για να αντιμετωπίσει την στρατιά των 50.000 Περσών, έστειλε μια μικρή δύναμη για να ενισχύσει την άμυνα την Πόλης και κράτησε το μικρότερο μέρος, για να εισβάλει στην ίδια την Περσία. Στα μέσα Ιουνίου οι Πέρσες έφτασαν στην Χαλκηδόνα και περίμεναν τους Άβαρους. Οι Άβαροι στα μέσα Μαΐου είχαν εμφανιστεί μπροστά από τα τείχη της Θεσσαλονίκης. Είχαν για πρώτη φορά πολιορκητικές μηχανές. Όμως, παρά την μικρή φρουρά της πόλης, οι Άβαροι δεν την εκπόρθησαν. Επειδή είχαν καθυστερήσει, κατευθύνθηκαν στην Βασιλεύουσα, καταστρέφοντας τα πάντα στο πέρασμά τους. Στις 29 Ιουνίου 626 είχαν φτάσει. Μέσα στη Κωνσταντινούπολη υπήρχαν 12.000 στρατιώτες, οι περισσότεροι ιππείς. Ο βυζαντινός στόλος επιτηρούσε τα Στενά, εμποδίζοντας τους Πέρσες να αποβιβαστούν στην Ευρώπη. Ηγέτες της άμυνας ήταν ο Πατριάρχης Σέργιος και ο Μάγιστρος Βώνος. Οι νίκες του Ηράκλειου στην Ανατολή αλλά και το γεγονός πως την Πόλη πολιορκούσαν άπιστοι, έδινε αποφασιστικότητα στους πολιορκημένους. Οι Άβαροι, με τους οποίους πολεμούσαν και οι Σλάβοι υποτελείς τους, αριθμούσαν 100.000 ετοιμοπόλεμους άνδρες και πολύ περισσότερους βοηθητικούς. Σε αντίθεση με προηγούμενες φορές είχαν μαζί τους πολιορκητικές μηχανές και έναν στολίσκο από ευκίνητα πλοιάρια, για την μεταφορά των Περσών. Στις διαπραγματεύσεις που προηγήθηκαν της πολιορκίας, ο χαγάνος των Αβάρων είπε πως μόνο αν οι κάτοικοι της πρωτεύουσας μεταμορφώνονταν σε ψάρια ή πουλιά θα μπορούσαν να σωθούν. Μετά από ένα μήνα βομβαρδισμών, την 1 η Αυγούστου έγινε η πρώτη έφοδος εναντίον της Πόλης. Στις επάλξεις ο Πατριάρχης Σέργιος προσπαθούσε να εμψυχώσει τους μαχητές φέροντας την εικόνα της Υπερμάχου Στρατηγού Θεοτόκου. Την επόμενη μέρα οι Άβαροι έριξαν μικρές ακάτους στο Κεράτιο και βρέθηκαν πίσω από τα μεγάλα βυζαντινά πλοία. Στις 3 του μήνα μεγάλος αριθμός μονόξυλων έπλευσε προς την Χαλκηδόνα για να μεταφέρει τους Πέρσες στην 8 John Julius Norwich, A Short History of Byzantium, Vintage Books, 1997, σ. 92 14

Ευρώπη. Στις 6 Αυγούστου οι Άβαροι κατέλαβαν τον ναό των Βλαχερνών, αφιερωμένο στην Παναγία, για τον χρησιμοποιήσουν ως βάση. Ο μάγιστρος Βώνος είχε πληροφορηθεί από κατάσκοπους πως η διαταγή για την έφοδο των Αβαρικών μονόξυλων θα ήταν συνθηματικές φωτιές και τις άναψε εκείνος πρόωρα, στις 7 Αυγούστου. Όταν επιτέθηκαν οι Άβαροι ο βυζαντινός στόλος τους περίμενε και τους αποδεκάτισε στα αβαθή νερά του Κερατίου. Όσοι από τους πολιορκητές γλίτωσαν κατέφυγαν μπροστά στα θαλάσσια τείχη. Εκεί τους επιτέθηκε ο άμαχος πληθυσμός της Πόλης και τους αποδεκάτισε. Στον Βόσπορο ο βυζαντινός στόλος περικύκλωσε και βύθισε τις σχεδίες που μετέφεραν τους Πέρσες. Την ίδια μέρα μαθεύτηκε πως ο Θεόδωρος, ο αδελφός του Ηράκλειου, είχε νικήσει τους 50.000 Πέρσες που είχαν καθήκον να επιτηρούν τους Βυζαντινούς στη Μεσοποταμία κι ερχόταν στην Κωνσταντινούπολη. Μικρογραφία στην χρονογραφία του Κωνσταντίνου Μανασσή (περ. 1150) που απεικονίζει την πολιορκία της Κωνσταντινούπολης Οι Σλάβοι υποτελείς των Αβάρων δυσανασχετούσαν από τις μάταιες επιθέσεις στα τείχη της Πόλης και τις τεράστιες έμψυχες και υλικές απώλειες τους. Οι Άβαροι δεν είχαν προνοήσει να φέρουν μαζί τους εφόδια. Οι συνεχείς ήττες, η τεχνολογική και οργανωτική υστέρηση τους και η ανυπομονησία τους, είχαν επιφέρει την σύγχυση στις τάξεις τους. Στις 8 Αυγούστου ο χαγάνος των Αβάρων διέταξε υποχώρηση. Οι Πέρσες, όταν έμαθαν πως έρχεται από πίσω τους βυζαντινός στρατός έφυγαν από την Χαλκηδόνα. Την επόμενη μέρα ο λαός της Κωνσταντινούπολης βγήκε στους δρόμους για να γιορτάσει την νίκη του. Επίκεντρο των εορτασμών και των δοξολογιών ήταν ο ναός της Παναγίας των 15

Βλαχερνών, που ήταν το επίκεντρο της πολιορκίας και των μαχών. Εκείνη την μέρα, ψάλθηκε για πρώτη φορά ο Ακάθιστος Ύμνος, όπως τον ξέρουμε σήμερα, που απέδωσε την σωτηρία της Πόλης στην θαυματουργή επέμβαση της Παναγίας. Ποιητής του ύμνου υπήρξε είτε ο πατριάρχης Σέργιος είτε ο διάκονος, σκευοφύλακας και χαρτοφύλακας της Αγίας Σοφίας, Γεώργιος Πισίδης. Πιθανόν τα συγκεκριμένα κοντάκια να προέρχονται από το πολυσχιδές έργο του Άγιου Ρωμανού του Μελωδού (περ. 490-556). Η τελική νίκη Μετά την αποτυχημένη πολιορκία της Πόλης το ηθικό των Βυζαντινών ανέβηκε κατακόρυφα και των Περσών κατέρρευσε. Ήδη οι συνεχείς ήττες των Περσών οδήγησαν τον Χοσρόη ν αυξήσει την φορολογία. Οι συνεχείς στρατολογίες εκμηδένισαν την αγροτική παραγωγή. Οι φυγόκεντρες τάσεις που υπήρχαν ανέκαθεν από τους ισχυρούς γαιοκτήμονες αυξήθηκαν. Ο Ηράκλειος στράτευσε υπέρ του τις τούρκικες φυλές του Καυκάσου και του Βόλγα, οι οποίες εισέβαλαν στην Περσία από το σημερινό Αζερμπαϊτζάν, τον Ιούνιο του 627, λεηλατώντας και καταστρέφοντας. Τον Σεπτέμβριο του ίδιου έτους ο Ηράκλειος μπήκε στο σημερινό ιρακινό Κουρδιστάν με στόχο να εισβάλει στην Περσία. Ο σάχης μάζεψε ακόμα ένα στρατό 12.000, με αρχηγό τον Ραζάτη, τον οποίο διέταξε ή να νικήσει ή να πεθάνει. Τον Δεκέμβριο του 627 ο Ηράκλειος στρατοπέδευσε στα ερείπια της αρχαίας Νινευή, αφού κατέστρεψε την γύρω περιοχή για να μην μπορούν να βρουν εφόδια οι αντίπαλοι. Η μάχη έγινε στις 12 Δεκεμβρίου. Οι Βυζαντινοί είχαν 25 με 50 χιλιάδες άνδρες. Ο Ηράκλειος παρέσυρε τους Πέρσες στην πεδιάδα, προσποιούμενος υποχώρηση και αντεπιτέθηκε όταν είχε το εδαφικό πλεονέκτημα. Ο Ραζάτης προκάλεσε τον Ηράκλειο σε μονομαχία, αλλά έχασε την ζωή του. Η μάχη τέλειωσε με τους Πέρσες να χάνουν 6.000 άνδρες. Πλέον η Περσία έχασε κάθε δυνατότητα άμυνας και ο βυζαντινός στρατός κατευθύνθηκε στην Κτησιφώντα, την περσική πρωτεύουσα. Πριν να ξεκινήσει, όμως, ο Ηράκλειος έστειλε στον Χοσρόη τελεσίγραφο: «Αναζητώ την ειρήνη. Δεν θα κάψω οικειοθελώς την Περσία, αλλά αναγκάζομαι από σένα. Ας πετάξουμε τα όπλα κι ας ειρηνεύσουμε. Ας σβήσουμε την φωτιά πριν να κάψει τα πάντα» 9. Ο Χοσρόης, αρνούμενος να υποκύψει μέχρι τέλους, αρνήθηκε την ειρήνη και στρατολόγησε όλους τους άνδρες και τις γυναίκες του βασιλείου του. Αυτή ήταν η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι της οργής των Περσών. Μια συνομωσία με αρχηγό τον Σιρόη, γιο του Χοσρόη εκθρόνισε τον σάχη από τον θρόνο του. Ο Χοσρόης 9 Kaegi, Walter Emil (2003), Heraclius: Emperor of Byzantium, Cambridge University Press, ISBN 0-521-81459-6, σ. 172. 16

εγκαταλείφθηκε ακόμα και από την προσωπική του φρουρά και εκτελέστηκε στις 28 Φεβρουαρίου 627. Ο νέος σάχης αμέσως πρότεινε στον Ηράκλειο, ο οποίος βρισκόταν κοντά στην Κτησιφώντα, ειρήνη, με επαναφορά των συνόρων όπως ήταν πριν τον πόλεμο. Ο Ηράκλειος αποδέχτηκε την ειρήνη, χωρίς να ζητήσει μεγάλες οικονομικές επανορθώσεις, επειδή ήξερε πως η Περσία βρισκόταν σε τραγική κατάσταση. Ο μόνος επιπλέον όρος που ζήτησε ήταν η επιστροφή του Τίμιου Σταυρού. Πηγή: Ιστορία των Ελλήνων, τόμος 5 ος, Εκδόσεις «Δομή». 17

Η Αίγυπτος, η Παλαιστίνη και η Συρία γύρισαν πίσω στο Βυζάντιο. Ο Ηράκλειος γύρισε στην Κωνσταντινούπολη στις 14 Σεπτεμβρίου 629 φέροντας μαζί του το ανεκτίμητο κειμήλιο. Στον μεγαλοπρεπή θρίαμβο η πομπή πέρασε σ όλη την πόλη και σταμάτησε στην Αγία Σοφία. Ο Τίμιος Σταυρός υψώθηκε πάνω στην Αγία Τράπεζα του μεγάλου ναού, ως δείγμα πως η σωτηρία της αυτοκρατορίας οφειλόταν στον Θεό και ως δείγμα της θεϊκής εύνοιας του Βυζαντίου. Το 629 ο Ηράκλειος κατάργησε τους λατινικούς τίτλους του Imperator Caesar και του Augustus. Τους αντικατέστησε με τον ελληνικό τίτλο «πιστός εν Χριστώ βασιλεύς και αυτοκράτωρ Ρωμαίων», που διατήρησαν όλοι οι βυζαντινού αυτοκράτορες ως το 1453. Ασημένια πλάκα από την Κωνσταντινούπολη, που απεικονίζει την μονομαχία του Δαβίδ εναντίον του Γολιάθ. Στην πίσω πλευρά έχει σφραγίδα της εποχής του Ηράκλειου, ο οποίος μάλλον τις παρήγγειλε το 628-29 για να εορτάσει τη νίκη του επί των Περσών. Βρέθηκε το 1902 στον Καραβά και αποτελεί μέρος του «Θησαυρού της Λάμπουσας». Σήμερα βρίσκεται στο Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης της Νέας Υόρκης. Συνέπειες Ο πόλεμος Βυζαντίου Περσών θα μπορούσε για την εποχή του να χαρακτηριστεί «παγκόσμιος πόλεμος» επειδή πολέμησαν οι δύο υπερδυνάμεις της εποχής μεταξύ τους, σε ένα 18

ευρύ γεωγραφικό πλαίσιο, από τον Δούναβη μέχρι την καρδιά της Περσίας και από τον Καύκασο ως τον Νείλο. Σ αυτόν τον αδυσώπητο πόλεμο και τα δύο κράτη χρησιμοποίησαν κάθε πλουτοπαραγωγικό πόρο προς εξυπηρέτηση των έκτακτων συνθηκών της σύγκρουσης και εξαντλήθηκαν στον υπέρτατο βαθμό. Ένα ακόμα χαρακτηριστικό του πολέμου ήταν η θρησκευτική και πολιτισμική του χροιά. Οι Ζωροάστρες Πέρσες επιστράτευσαν τους Εβραίους και τους Χριστιανούς που δεν αναγνώριζαν την Δ Οικουμενική Σύνοδο (Νεστοριανούς, Μονοφυσίτες) για την επίτευξη των πολιτικών τους στόχων. Αντιθέτως οι Βυζαντινοί πρέσβευαν την Ορθοδοξία. Η καταστροφή του Πανάγιου Τάφου από τους Πέρσες και των Ζωροαστρικών ναών από τους Βυζαντινούς εντάσσεται σ αυτό το πλαίσιο. Βυζαντινοί και Πέρσες χρειάζονταν την ειρήνη για να μπορέσουν να ανορθώσουν την οικονομία τους και την κοινωνία τους που είχε καταστραφεί από τον μακρόχρονο πόλεμο. Όμως κανένας από τους δύο δεν πρόλαβε να ανορθώσει. Από την Αραβία μια νέα θρησκεία με ηγέτη τον Μωάμεθ, το Ισλάμ, επιτέθηκε το 634 και στους δύο. Οι γηγενείς λαοί, κουρασμένοι από τους συνεχείς πολέμους, την βαριά φορολογία της Κωνσταντινούπολης και τις δογματικές διαφορές τους με την Ορθοδοξία, υποδέχθηκαν τους Άραβες ως ελευθερωτές. Μέσα σε μια δεκαετία οι Άραβες κατάκτησαν ολόκληρη την Περσία και στέρησαν από το Βυζάντιο την Αφρική, την Αίγυπτο και την Συροπαλαιστίνη. Αν και η Περσία κατακτήθηκε και αλλοτριώθηκε από το Ισλάμ, το Βυζάντιο, χάρη στη νέα στρατιωτική οργάνωση που καθιέρωσε ο Ηράκλειος, με την δημιουργία εθνικού στρατού από τους αγρότες, επιβίωσε. Ο περιορισμός του Βυζαντίου στον ελλαδικό χώρο και την Μικρά Ασία του έδωσε πιο στέρεη εθνική ομοιογένεια και θρησκευτική ενότητα, μέσα στο ενοποιητικό πλαίσιο της Ορθοδοξίας. Ήδη από το 620 ο Ηράκλειος άλλαξε την επίσημη γλώσσα του κράτους από τα λατινικά στα ελληνικά 10, τα οποία μιλούσε ο λαός. Βιβλιογραφία Ιωάννα, Ζούλα, «Σάταλα 622 - Κωνσταντινούπολη 626 - Νινευή 627», εφημ. Το Βήμα, 22-06-2003 Στα χρόνια του Ακαθίστου Ύμνου, Χείλων, ιστολόγιο ιστορικών αναδρομών και προβληματισμού 10 Davis, Leo Donald. The first seven ecumenical councils (325 787): their history and theology (1990 ed.). Liturgical Press. ISBN 0-8146-5616-1, σ. 260. 19

Ηράκλειος (575-645), Ο έξοχος αυτοκράτωρ (μέρος 1ο). Χείλων, ιστολόγιο ιστορικών αναδρομών και προβληματισμού Ηράκλειος (575-645), Ο έξοχος αυτοκράτωρ (μέρος 2ο). Χείλων, ιστολόγιο ιστορικών αναδρομών και προβληματισμού Πάσχος, Τάσος, «Οι εκστρατείες του Βυζαντινού Αυτοκράτορα Ηρακλείου κατά των Περσών (622-630 μ.χ.)», http://www.istorikathemata.com/2011/02/622-630.html (προσπ. 13-2-2015). Wikipedia Ιστορία των Ελλήνων, Τόμος 5 ος, εκδόσεις «Δομή» 20