ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ 3 ΞΕΠΕΡΝΩΝΤΑΣ ΤΑ ΕΜΠΟΔΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΕΝΤΑΞΗ ΤΩΝ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ Ευγενία Βαθάκου Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου Αναστασία Γεωργίου Φόρουμ Μεταναστών Bασιλική Λαλαγιάννη Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου Οι μετανάστες αποτελούν ένα σημαντικό κεφάλαιο για την Ελλάδα σε επίπεδο οικονομικό και κοινωνικό. Eπίσης, στον τομέα του πολιτισμού, η παρουσία τους στη χώρα θα μπορούσε να παραγάγει, μέσα από ποικίλες πολιτισμικές διαδράσεις, πολλαπλά οφέλη για το σύνολο της ελληνικής κοινωνίας. Ωστόσο, όπως και η έρευνα που πραγματοποιήσαμε καταδεικνύει 1, αυτό το "πολιτισμικό κεφάλαιο" έχει σε μεγάλο βαθμό σπαταληθεί τις προηγούμενες δεκαετίες. Οι εκατοντάδες χιλιάδες μετανάστες από πολλές χώρες, είτε γειτονικές της Ελλάδας είτε πολύ πιο μακρυνές δεν αισθάνονται ότι έχουν ενταχθεί στην χώρα παρότι ζουν σ' αυτή ήδη παραπάνω από 20 χρόνια. Η πλειοψηφία τους βρίσκονται σε ένα νομικό καθεστώς αβεβαιότητας και ανασφάλειας και οι δημόσιες υπηρεσίες συχνά δημιουργούν αντί να επιλύουν τα προβλήματά τους συμβάλλοντας στον αποκλεισμό παρά στην ένταξή τους. Πολλοί μετανάστες με ιδιαίτερες δεξιότητες και 1 Το παρόν κείμενο στηρίζεται στα αποτελέσματα που προέκυψαν από το ερευνητικό πρόγραμμα "Εξαλείφοντας τα εμπόδια προς μια πολυπολιτισμική κοινωνία", -1-
γνώσεις από τον χώρο των επιστημών και των τεχνών δεν βρήκαν το κατάλληλο "έδαφος" για να τις αξιοποιήσουν στην Ελλάδα - μια κλασσική, θλιβερή περίπτωση σπατάλης "εγκεφάλων". Επιπλέον, εξετάζοντας το θέμα της πολιτισμικής ένταξης από τη σκοπιά της κυρίαρχης ομάδας, της ελληνικής κοινωνίας, η είσοδος στην Ελλάδα, σε σύντομο χρονικό διάστημα, χιλιάδων μεταναστών που φέρνουν διαφορετικά πολιτισμικά χαρακτηριστικά (θρησκεία, γλώσσα, παραδόσεις), φαίνεται να έχει θέσει μια πρόκληση, σε μια ως επί το πλείστον ομοιογενή μέχρι πρόσφατα πολιτισμικά χώρα, που δεν έχει κατορθώσει ακόμη να διαχειριστεί. Εξαιτίας της απουσίας μιας ενεργητικής πολιτικής για την ένταξη των μεταναστών και ενός δημοσίου διαλόγου για τα θέματα αυτά με την συμβολή της επιστημονικής γνώσης, εμφανίζονται φαινόμενα λαϊκισμού, ξενοφοβίας και ρατσισμού, απειλώντας την αρμονική συνύπαρξη μεταναστών και γηγενών και την κοινωνική συνοχή γενικότερα. Σε αυτό το πλαίσιο επισημαίνεται η σημαντική παρουσία ενεργών πολιτών, γηγενών και μεταναστών, οι οποίοι παρά τις πιο πάνω αντιξοότητες, εργάζονται για μια πολυπολιτισμική κοινωνία που εκτιμά και σέβεται την διαφορετικότητα και αγωνίζονται για τα δικαιώματα όλων, ανεξαρτήτως καταγωγής, θρησκείας και φύλου. Επιπλέον, ο ρόλος των φορέων των μεταναστών στο διαπολιτισμικό διάλογο αλλά και στην ανάπτυξη της κουλτούρας των μελών τους στην Ελλάδα είναι σημαντικός. Είναι γεγονός ότι οι φορείς των μεταναστών σήμερα βρίσκονται αντιμέτωποι με δισεπίλυτα προβλήματα, όπως την μαζική φυγή χιλιάδων μελών τους λόγω της κρίσης, καθώς και την απογοήτευση και την απομάκρυνση αυτών που παραμένουν εδώ και αγωνίζονται να επιβιώσουν. Ωστόσο, ταυτόχρονα το σημερινό περιβάλλον αναδεικνύει ευκαιρίες με διαθέσιμα κονδύλια και δυνατότητες για αναβαθμισμένο ρόλο των φορέων των μεταναστών που έχουν καταδείξει την ικανότητά τους να παρέχουν υπηρεσίες στα μέλη τους (ευρωπαϊκά κονδύλια, άλλοι πολυεθνικοί οργανισμοί, ιδρύματα). Το ελληνικό κράτος αιφνιδιάστηκε από τα κύματα των μεταναστών τη δεκαετία του 1990 και στη συνέχεια οι πολιτικές που εφάρμοσε είχαν περισσότερο στόχο να περιορίσουν την μετανάστευση παρά την εφαρμογή ενός μεθοδικά αναπτυγμένου μοντέλου που θα αφορούσε και την πολιτισμική ένταξη των μεταναστών. Η εμπειρία των τελευταίων ετών καταδεικνύει αβελτηρία εκ μέρους των ελληνικών φορέων. Η έρευνά μας επίσης έδειξε ότι η μάχη της πολιτισμικής ένταξης κερδίζεται στο τοπικό επίπεδο της κοινότητας και της καθημερινής ζωής των ανθρώπων. Στο πλαίσιο της διερεύνησης του θέματος της πολιτισμικής ένταξης των μεταναστών πολλές φορές συναντήσαμε τον θετικό ρόλο της τοπικής αυτοδιοίκησης. Για παράδειγμα, μέσω της διοργάνωσης εκδηλώσεων που -2-
δημιουργούν το χώρο ενός εποικοδομητικού διαλόγου και πολιτισμικής ανταλλαγής. Ταυτόχρονα όμως συναντήσαμε περιπτώσεις όπου οι υπηρεσίες δήμων δεν ανταποκρίνονται στην αποστολή που έχουν, δηλαδή στην επίλυση των προβλημάτων των μεταναστών πολιτών τους. Στις πιο πάνω δυσκολίες προστίθενται επιβαρυντικά οι προκλήσεις της οικονομικής κρίσης σε επίπεδο εθνικό αλλά και οι κραδασμοί από το διεθνές περιβάλλον με το παγκόσμιο προσφυγικό ζήτημα και το φαινόμενο της τρομοκρατίας. Πιο συγκεκριμένα, η οικονομική κρίση έχει λειτουργήσει περιοριστικά στην διαδικασία της ένταξης των μεταναστών καθώς τα λίγα διαθέσιμα κονδύλια για προγράμματα ένταξης των μεταναστών και ενίσχυσης του διαπολιτισμικού διαλόγου έχουν περιοριστεί ακόμα περισσότερο. Επιπλέον, η οικονομική κρίση γίνεται το προκάλυμμα για ρατσιστικές ρητορικές και κάθε λογής άλλες αρνητικές ενέργειες που συντείνουν στον αποκλεισμό και όχι στην ένταξη, με ακραίες φωνές να στοχοποιούν τους μετανάστες ως υπεύθυνους για την ανεργία και άλλα δεινά της ελληνικής κοινωνίας. Μια βασική θέση του παρόντος κειμένου που απορρέει από την έρευνα που πραγματοποιήσαμε, είναι ότι η πολιτισμική ένταξη των μεταναστών δεν είναι αποκλειστικά υπόθεση της κυβέρνησης. Σίγουρα είναι καθοριστικός ο ρόλος της κυβερνητικής μεταναστευτικής πολιτικής και περιγράφεται στη συνέχεια. Εξίσου όμως σημαντικός είναι ο ρόλος της τοπικής αυτοδιοίκησης, της ελληνικής κοινωνίας, των φορέων της και των φορέων των μεταναστών. Το παρόν κείμενο επομένως θα εστιάσει σε προτάσεις πολιτικής που θα απευθύνονται α) στην κεντρική διοίκηση β) την τοπική αυτοδιοίκηση, γ) τους φορείς των μεταναστών και δ) στους φορείς των γηγενών πολιτών. α. Κυβερνητική Πολιτική 1. Από τα παραπάνω προκύπτει η ανάγκη για μια μεθοδικά αναπτυγμένη στρατηγική του ελληνικού κράτους με σαφές διατυπωμένο όραμα, αξίες, αποστολή και στόχους μετρήσιμους όσον αφορά την ένταξη των μεταναστών συμπεριλαμβανομένης της πολιτισμικής ένταξης. Μείζονος σημασίας είναι ο συντονισμός των εμπλεκομένων φορέων οι οποίοι οφείλουν να συμβάλουν στην υλοποίηση του οράματος αυτού, ο καθένας από τον δικό του θεσμικό ρόλο ούτως ώστε να μην γίνεται κατασπατάληση πόρων αλλά να υπάρχει συμπληρωματικότητα. 2. Δεν είναι δυνατό να συζητάμε για την κοινωνική και πολιτισμική ένταξη των μεταναστών αν δεν έχουν προηγουμένως εξασφαλιστεί οι συνθήκες για να νοιώθουν οι -3-
μετανάστες εμπιστοσύνη και ασφάλεια στην χώρα που προσπαθούν να κάνουν ένα νέο ξεκίνημα στη ζωή τους. Το υπάρχον θεσμικό πλαίσιο εξακολουθεί να θέτει αυστηρές προϋποθέσεις για την νομιμοποίηση των μεταναστών, κάποιες από τις οποίες την εποχή της οικονομικής κρίσης γίνονται απαγορευτικές (π.χ. λόγω της ανεργίας και της αδυναμίας πληρωμής ασφαλιστικών ταμείων εκπίπτουν της νομιμότητας). Επιπλέον η απόδοση ιθαγένειας στα παιδιά δεύτερης γενιάς αποτελεί δίκαιο αίτημα για τους νέους αυτούς ανθρώπους που γνώρισαν μόνο την Ελλάδα ως πατρίδα τους. 3. H ανθρωπογεωγραφία του μεταναστευτικού πληθυσμού δεν είναι ακόμα επίσημα καταγεγραμμένη. Κρίνεται επομένως απαραίτητη η σύσταση Ειδικής Επιτροπής στη Γενική Γραμματεία Πληθυσμού και Κοινωνικής Συνοχής, ώστε να γίνει επίσημη καταγραφή του αριθμού καταρχάς των μεταναστών αλλά και του γνωστικού κεφαλαίου που φέρουν, γεγονός που θα συνδράμει στον καλύτερο σχεδιασμό των προγραμμάτων ένταξης. 4. Η εκάστοτε πολιτική ηγεσία οφείλει να υποστηρίζει και να χρηματοδοτεί κοινές πολιτισμικές ή άλλες δράσεις μεταναστών και γηγενών. Είναι σημαντικό να αξιοποιηθούν ελληνικοί και ευρωπαϊκοί πόροι για το σκοπό αυτό, στο πλαίσιο του κεντρικού σχεδιασμού αλλά και της τοπικής αυτοδιοίκησης, με ρήτρες εκπλήρωσης και συστήματα παρακολούθησης έργου (evaluation). 5. Σύμφωνα με τα στοιχεία που προέκυψαν από την έρευνά μας, η συντριπτική πλειοψηφία των μεταναστών που συμπλήρωσαν το ερωτηματολόγιο, το 67,66%, δεν έχουν κάνει μαθήματα Ελληνικών. Σημαντικά εμπόδια στην εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας αποτελούν το νομικό καθεστώς των μεταναστών και η έλλειψη κατάλληλης πληροφόρησης αναφορικά με τους χώρους όπου γίνονται δωρεάν μαθήματα. Εφόσον η εκμάθηση της γλώσσας αποτελεί προτεραιότητα και σημαντική γέφυρα για την ένταξη των μεταναστών στην ελληνική κοινωνία θα πρέπει να αναπτυχθούν τα κατάλληλα εργαλεία για το σκοπό αυτό. 6. Η απρόσκοπτη άσκηση των θρησκευτικών καθηκόντων των μεταναστών θα πρέπει ν' αποτελέσει την βάση για την σχετική κυβερνητική πολιτική σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο και το δίκαιο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Είναι γεγονός ότι στην Αττική ως επί το πλείστον αλλά και σε όλη τη χώρα έχουν δημουργηθεί χώροι λατρείας διαφόρων -4-
θρησκειών (Μουσουλμάνων, Ινδουιστών, Βουδιστών και Βραχμάνων) σε ένα καθεστώς ημιπαρανομίας καθώς το θεσμικό πλαίσιο για τη δημιουργία και τη λειτουργία λατρευτικών χώρων είναι ασαφές. Συνεπώς η προσαρμογή του ισχύοντος νομοθετικού πλαισίου για τους χώρους λατρείας είναι απαραίτητη. β. Ο ρόλος της τοπικής αυτοδιοίκησης 7. Οι δήμοι οφείλουν να αναπτύξουν μια σχέση συνεργασίας και τακτικής επικοινωνίας με τους φορείς των μεταναστών προκειμένου να γνωρίζουν άμεσα τα προβλήματα αλλά και τις δυνατότητές τους στην τοπική ανάπτυξη, τόσο από οικονομικής, όσο και από κοινωνικής και πολιτισμικής πλευράς. 8. Ο θεσμός των Συμβουλίων Ένταξης Μεταναστών (ΣΕΜ) θα πρέπει να εφαρμοστεί ουσιαστικά. Στην Ελλάδα, ο θεσμός των ΣΕΜ δεν έχει εδραιωθεί ακόμα ως αντίληψη στις τοπικές κοινωνίες. Αν και η δημιουργία τους προβλέπεται ρητά από το νόμο, λιγότεροι από τους μισούς Δήμους της χώρας τα έχουν ως τώρα συστήσει. Ακόμα πάντως και εκεί που έχουν συσταθεί, οι αρμοδιότητές τους είναι κατά κανόνα περιορισμένες, ενώ σπανίως υπάρχει κάποιου είδους στήριξη και προβολή τους από τους Δήμους. Κρίνεται επίσης σημαντικό για λόγους ουσίας αλλά και συμβολικούς, να αναδεικνύεται Πρόεδρος των ΣΕΜ ο δημότης εκείνος/η που διαθέτει μεταναστευτικό υπόβαθρο (πρώτης ή δεύτερης γενιάς μετανάστης). 9. Χρειάζεται να βελτιωθεί η ποιότητα των υπηρεσιών που παρέχονται από τους δήμους στους μετανάστες, μέσα από την εκπαίδευση του προσωπικού τους για την ανάπτυξη των κατάλληλων διαπολιτισμικών επικοινωνιακών δεξιοτήτων. 10. Υπάρχοντα προγράμματα εκμάθησης ελληνικών και ένταξης θα πρέπει να ενισχυθούν και κυρίως να εξασφαλιστεί η διάχυση της πληροφορίας για την πρόσβαση σε αυτά στους δυνητικά επωφελούμενους. 11. Ιδιαίτερα προγράμματα διαπολιτισμικού διαλόγου και πολιτιστικών ανταλλαγών και επικοινωνίας αναπτύσσουν την αυτοεκτίμηση και την αναγνώριση των μεταναστών και δημιουργούν προϋποθέσεις κοινωνικής και οικονομικής ένταξης. Ωστόσο είναι σημαντικό τα όποια προγράμματα ν' αναπτυχθούν μέσα από πραγματικά συμμετοχικές -5-
διαδικασίες σχεδιασμού και υλοποίησης ούτως ώστε να εξασφαλιστεί η "κυριότητα" τους από τους πολίτες - μετανάστες και γηγενείς. γ. Φορείς μεταναστών 12. Είναι πολύ σημαντικό να υπάρξει καλύτερη οργάνωση των φορέων των μεταναστών ούτως ώστε να είναι αντιπροσωπευτικοί και να ανταποκρίνονται στις ανάγκες των μελών τους. Η τήρηση των δημοκρατικών διαδικασιών και της διαφάνειας, καθώς και η συμμετοχή νέων, δεύτερης γενιάς μεταναστών, είναι απαραίτητα στοιχεία για την αποτελεσματικότητα των φορέων αυτών. 13. Η επένδυση στους νέους δεύτερης γενιάς, είναι ιδιαίτερης σημασίας καθώς θα μπορούσαν να είναι εξαιρετικοί φορείς του διαπολιτισμικού διαλόγου ως μέτοχοι της κουλτούρας της χώρας καταγωγής και της Ελλάδας, όπου έχουν γεννηθεί και μεγαλώσει. Ωστόσο αυτό προϋποθέτει τις κατάλληλες συνθήκες. Η ύπαρξη κατάλληλων χώρων όπου θα γνωρίσουν και θα αναπτύξουν την κουλτούρα των γονιών τους και θα μάθουν την γλώσσα τους είναι μια τέτοια προϋπόθεση. 14. Η ενδυνάμωση του προσωπικού των οργανώσεων των μεταναστών με σύγχρονες δεξιότητες για τον σχεδιασμό και τη διαχείριση έργων καθώς και την προάσπιση δικαιωμάτων (advocacy, lobbying) θα πρέπει να τεθεί ως μια σημαντική προτεραιότητα. Στο πλαίσιο αυτό μπορούν να αξιοποιηθούν υπάρχουσες δυνατότητες οι οποίες δεν απαιτούν επιπλέον πόρους (π.χ. πρόγραμμα ενδυνάμωσης ΜΚΟ της οργάνωσης HIGGS). 15. Ο πολιτισμός και ο διαπολιτισμικός διάλογος θα πρέπει να αποκτήσουν κεντρική θέση στην στρατηγική των φορέων των μεταναστών. δ. Φορείς γηγενών πολιτών 16. Η ένταξη των μεταναστών στην ελληνική κοινωνία είναι μια διαδικασία που αφορά εξίσου και αποτελεί ευθύνη τόσο των μεταναστών όσο και της τοπικής κοινωνίας που τους υποδέχεται. Επομένως η συνεισφορά των φορέων/οργανώσεων των γηγενών πολιτών στον διαπολιτισμικό διάλογο και την ένταξη των μεταναστών είναι -6-
κεφαλαιώδους σημασίας. Μέχρι σήμερα οφείλουμε ν' αναγνωρίσουμε ότι έχουν συμβάλει στην κάλυψη του σημαντικού κενού που δημιουργείται από την έλλειψη των απαραίτητων κυβερνητικών πολιτικών, δομών και εργαλείων. Ωστόσο συχνά αυτό γίνεται με τρόπο αυθόρμητο και αποσπασματικό. Επομένως και οι φορείς αυτοί μπορούν να θέσουν συνειδητά το ζήτημα της πολιτισμικής ένταξης των μεταναστών ως ένα στόχο που τους αφορά άμεσα και ν' αναπτύξουν το ανάλογο σχέδιο δράσης. Η δικτύωση είναι ένα σημαντικό εργαλείο για την καλύτερη εξασφάλιση πόρων και τη μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα. -7-