Τυπογραφική επιμέλεια, από τον Μουσούρο στο Internet

Τυπογραφική επιμέλεια, από τον Μουσούρο στο Internet Κλήμης Μαστορίδης Το Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού διοργάνωσε εις μνήμην Γ.Π. Σαββίδη το πρώτο του επιστημονικό συνέδριο με θέμα Νέα ελληνική λογοτεχνία: Εκδοτικά προβλήματα και απορίες. Θεωρία και πρακτική, στην αίθουσα συνεδρίων του ξενοδοχείου Esperia Palace στην Αθήνα στις 16 και 17 Ιουνίου 2000. Στο κείμενο που ακολουθεί διατηρείται η δομή της ομιλίας μου στην απογευματινή συνεδρία της πρώτης μέρας. Στα αποσπάσματα των ελληνικών κειμένων που χρησιμοποιήθηκαν διατηρείται η ορθογραφία του πρωτοτύπου. Προστέθηκαν οι εικόνες, που όμως δεν αφορούν μόνο βιβλία. Θα ήθελα και από τις στήλες του Υφέν να ευχαριστήσω τον Μανόλη Σαββίδη για την πρόσκληση συμμετοχής σε μια άρτια οργανωμένη εκδήλωση. Ο Filippo de Strata σε μια απεγνωσμένη προσπάθεια, αν όχι να διασώσει, τουλάχιστο να παρατείνει τη ζωή του επαγγέλματός του ως αντιγραφέας, παρακαλεί τον Δόγη να διώξει τους τυπογράφους από τη Βενετία:...οι τυπογράφοι ρουφούν το κρασί και χαμένοι στην ασωτία, χλευάζουν, φωνασκούν. Διαδίδουν την ακολασία από την οποία καταβροχθίζουν μεγάλα κέρδη. Η άριστη τέχνη των αντιγραφέων, που ουδέποτε γνώρισαν άλλο έργο από το να γράφουν όμορφα βιβλία, αφανίζεται. Η συγγραφή είναι μια παρθένα όταν κρατεί πένα, μια πόρνη όταν τυπωθεί. Σε αυτό το μέτωπο οι τυπογράφοι αναδείχθηκαν σχετικά εύκολα νικητές. Ο θρίαμβος της τεχνολογίας είχε ήδη προεξοφληθεί. Μετά από λίγα χρόνια τα χειρόγραφα αντιμετωπίζονταν ως σπάνια συλλεκτικά αντικείμενα, μα σε πολλές περιπτώσεις δεν τους έδιναν σημασία, αφού υπήρχε πλέον το έκτυπο βιβλίο. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της σημαντικής συλλογής χειρογράφων του Βησαρίωνα (που αργότερα αποτέλεσε τον πυρήνα της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης), που από αδιαφορία των υπευθύνων, τόμοι τους βρέθηκαν κάποια στιγμή στο εμπόριο. Οι αντιγραφείς έπρεπε να προσαρμοστούν για να επιβιώσουν. Πολλοί ασχολήθηκαν με τη διακόσμηση των βιβλίων, άλλοι με τη διόρθωση και την επιμέλεια, κάποιοι κατέληξαν τυπογράφοι. Όμως ένα άλλο μέτωπο έμελλε να δημιουργηθεί, που ακόμα και σήμερα παραμένει ανοικτό: η αντιπαράθεση μεταξύ συγγραφέα και τυπογράφου/εκδότη. Οι κατηγορίες δημοσιοποιημένες εδώ και χρόνια. Γνωρίζουμε για παράδειγμα, από τη δημοσίευση του Λάμπρου, τα παράπονα με διαφορά δύο αιώνων μεταξύ τους των Ρουσάνου και Δαπόντε, αλλά και την παρατήρηση του Κωνσταντά για την τυπογραφική επιμέλεια του Γαζή στο Φιλόθεου Πάρεργα: Τα πάρεργα ο παπάς τα ετύπωσε παρέργως. Περισσότερα είναι τα λάθη παρά αι λέξεις του συγγράμματος. Τι να τον κάμω; παπάς είναι, ο θεός να τον συγχωρήσει. Ωστόσο το φαινόμενο των λαθών στο έντυπο δεν ήταν καινούριο. Προϋπήρξε της εμφάνισης της τυπογραφίας στην Ευρώπη, αφού εντοπίζεται και στα χειρόγραφα. Στα 1883 ο Alfred Watts δημοσιεύει τη μελέτη του για τις κατηγορίες λαθών που εμφανίζονται σε χειρόγραφες ελληνικές εκδόσεις της Καινής Διαθήκης και τις συγκρίνει με τις έκτυπες, παρουσιάζοντας έναν μέσο όρο τεσσάρων περίπου λαθών ανά σελίδα. Τα ίδια ισχύουν και για την τυπογραφία της Αναγέννησης. Ο σεβασμός στις πράγματι εντυπωσιακές προσπάθειες των πρώτων τυπογράφων, το μυστήριο που ακόμα καλύπτει αρκετά σημεία της ιστορίας της εφεύρεσης, οι σημαντικότατες σε πολλαπλά επίπεδα αλλαγές που προκάλεσε το θαύμα της κρυφής τέχνης, οδήγησαν στη δημιουργία ενός μύθου: ότι η τυπογραφία τότε γινόταν πολύ καλύτερα από τώρα, πως τα βιβλία τυπώνονταν με μεγαλύτερη ακρίβεια όταν οι μέθοδοι κι οι μηχανές της τέχνης ήταν απλούστερες από τις σημερινές, ότι οι παλιοί τυπογράφοι και οι εκδότες ήταν άνθρωποι υψηλού ακαδημαϊκού επιπέδου και είχαν άμεση σχέση με τους literati της εποχής. Δύο μόλις δεκαετίες μετά την εμφάνιση της τυπογραφίας στην Ευρώπη, ο ένας εκ των τριών πρωταγωνιστών, ο Peter Schoeffer, σε μια έκδοση του 1468 επισημαίνει στους αναγνώστες του ΗΥΦEN 2Γ, 79-86 1

Μέρος της πρωτότυπης εικονογράφησης του Χριστόφορου Αγγέλου στα αριστερά και η ξυλογραφία που τελικώς τυπώθηκε στην έκδοση της Οξφόρδης του 1617 στα δεξιά. ότι πλήρωσε μεγάλα ποσά σε σοφούς ανθρώπους για να διορθώσουν τα κείμενα. Για να προσθέσει αμέσως μετά, πως υπάρχουν ανταγωνιστές τυπογράφοι που δεν δίνουν την πρέπουσα προσοχή στο θέμα αυτό. Ήδη στα 1478 ο Gabriel Petrus στη Βενετία συνοδεύει το βιβλίο του με μια δισέλιδη λίστα παροραμάτων. Διορθώσεις εισάγονται χειρόγραφες εκ των υστέρων ή χτυπιούνται στο περιθώριο. Όταν παραλείπονται μεγαλύτερα μέρη κειμένου, τυπώνονται ξέχωρα και κατόπιν παίρνουν τη σωστή τους θέση. Μια λευκή λωρίδα επικολλάται στη λέξη που πρέπει να ακυρωθεί και οι λίστες λαθών είναι συχνό φαινόμενο στα χρόνια των incunabula. Τέλος, ολόκληροι τόμοι ξανατυπώνονται από τα πολλά λάθη της πρώτης προσπάθειας. Ο αμερικανός τυπογράφος de Vinne απορεί πώς ένα βιβλίο του Mirandola που τυπώθηκε στο Στρασβούργο το σημαντικότερο, τότε, τυπογραφικό κέντρο στα 1507, περιέχει δεκαπέντε σελίδες ημαρτημένων. Στα 1617 ο Χριστόφορος Άγγελος, που βρίσκεται στην Οξφόρδη, αποφασίζει να εκδώσει το βιβλίο του στο φημισμένο πανεπιστημιακό οίκο σε δύο γλώσσες, ελληνικά και αγγλικά. Εκεί αφηγείται τα μαρτύρια που πέρασε στα χέρια των Τούρκων λόγω της πίστης του στο Χριστό. Δυστυχώς τα μαρτύριά του συνεχίστηκαν στα χέρια των οξφορδιανών πανεπιστημιακών τυπογράφων και διορθωτών. Οι κακοφτιαγμένες, ερασιτεχνικού επιπέδου ξυλογραφίες αλλά και οι παραλείψεις μέρους των κειμένων θα πρέπει να εξόργισαν τον συμπατριώτη μας. Ήταν το πρώτο βιβλίο του νυν Oxford University Press στο οποίο τυπώθηκαν εικόνες. Παρά το προσεγμένο (σε κείμενα και εικόνες) χειρόγραφο του Αγγέλου, το τυπωμένο αποτέλεσμα προκαλεί απογοήτευση. Το ίδιο συμβαίνει με την έκδοση της Βίβλου από τον Barker στο Λονδίνο το 1632 που έχει παραμείνει γνωστή ως η κακοήθης Βίβλος, αφού η έβδομη εντολή τυπώθηκε χωρίς το αρνητικό μόριο. Στις γενικού χαρακτήρα ιστορίες της τυπογραφίας επαναλαμβάνονται εικόνες όπως του Henry Estienne να κρεμά στην εξώπορτά του δοκίμια προκαλώντας τους περαστικούς να επισημάνουν έναντι αμοιβής τα τυπογραφικά λάθη, και του 2 HY

Teobaldo Manucci να ανταμείβει τους αναγνώστες του με ένα χρυσό νόμισμα για κάθε λάθος που εντοπίζουν στα βιβλία του. Ο Aldus, παρότι ήθελε τα βιβλία του να είναι όμορφα και σωστά, προς το τέλος της ζωής του ομολογούσε πως ποτέ δεν κατάφερε να παράγει μια έκδοση που να τον ικανοποιήσει πλήρως. Ειδικότερα για τον Aldus ο Lowry έδειξε πως η πραγματικότητα απέχει αρκετά από αυτήν του ακαδημαϊκού-φιλόλογου-λάτρη των γραμμάτων τυπογράφου/εκδότη που έχουμε κατά νου. Η εξέταση του μεγαλύτερου σώματος των ελληνικών και λατινικών εκδόσεών του οδηγεί στο συμπέρασμα πως η υποτιθέμενη οργανωμένη εκδοτική πολιτική του, που οδήγησε την κλασική φιλολογία σε μια νέα πορεία, δεν ήταν τίποτα άλλο παρά ένας ακαδημαϊκός τροχός της τύχης. Ο Lowry εξηγεί πως όταν οι επιμελητές είχαν καλό υλικό στα χέρια τους, το είχαν συνήθως κατά τύχη. Είχαν ελάχιστη ή και καθόλου ιδέα για το πώς θα το χρησιμοποιήσουν και έπρεπε να μάθουν ένα σωρό πράγματα για να επικοινωνούν με τους εργαζόμενους στο τυπογραφείο. Μία αλδίνα είναι τόσο καλή όσο το υπόδειγμα κι ο τρόπος που αυτό χρησιμοποιήθηκε από τον επιμελητή και κάθε περίπτωση πρέπει να κρίνεται ξέχωρα. Τέλος, επισημαίνει πως η συνεισφορά του ιταλού τυπογράφου δεν έγκειται τόσο στη βελτίωση της ποιότητας των κειμένων, όσο στην τεράστια επέκταση της ποσότητας του υλικού προς μελέτη από το κοινό. Επιτρέψτε μου να αναφερθώ σε μία πρόσφατη προσωπική εμπειρία: στο μουσείο Γουτεμβέργιου στο Mainz εκτίθεται η έκδοση της Γραμματικής Εισαγωγής του Γαζή που τυπώθηκε από τον Aldus στα 1495. Στο τέλος της εισαγωγής του τυπογράφου είναι στοιχειοθετημένη σε δυο αράδες η ισοκρατική ρήση εάν ης φιλομαθής, έση πολυμαθής. Στη λέξη φιλομαθής υπάρχει ένα περιττό σύμπλεγμα. Ο Johann Froben, ο έξοχος τυπογράφος της Βασιλείας, είναι ειλικρινής στο θέμα των διορθώσεων: Κάνω ό,τι περνά από το χέρι μου για να φτιάξω αλάνθαστα βιβλία. Σε αυτή την έκδοση της Καινής Διαθήκης στα ελληνικά διπλασίασα τις προσπάθειες και την προσοχή μου. Διασφάλισα με δυσκολία τη συνεργασία πολλών διορθωτών υψηλών προδιαγραφών, μεταξύ των οποίων βρίσκεται ο Ιωάννης Εκολαμπάδιος, καθηγητής τριών γλωσσών. Ο ίδιος ο Έρασμος έκανε ό,τι καλύτερο για να με βοηθήσει. Ένα χρόνο ετοιμαζόταν η έκδοση και όταν τελικά κυκλοφόρησε περιείχε μιάμιση σελίδα με παροράματα. Όλα αυτά σε πολλές περιπτώσεις οδήγησαν στη λήψη μέτρων από επίσημους φορείς. Χώρες όπως η Ισπανία και η Γαλλία θα προσπαθήσουν να προστατέψουν τη βιβλιοπαραγωγική τους φήμη καθιερώνοντας αυστηρούς ελέγχους. Ήδη στα 1503 ο Μάρκος Μουσούρος ενεργεί ως εντεταλμένος από τη Γερουσία λογοκριτής των ελληνικών βιβλίων στη Βενετία. Προς τις αρχές αυτής της πόλης, πολύ αργότερα, στις 15 Ιουλίου 1671, όπως μας πληροφορεί ο Γιώργος Βελουδής, υποβάλει αίτηση ο Νικόλαος Γλυκύς αναφέρεται στην κακή τυπογραφική εμφάνιση των λειτουργικών βιβλίων και στα άφθονα λάθη τους και ισχυρίζεται πως γι αυτόν το λόγο προξενούνται συχνά θρησκευτικές παρεξηγήσεις. Φυσικά εκφράζει την πρόθεσή του να αναλάβει την επανέκδοσή τους. Πέντε μήνες αργότερα αναγνωρίζεται επίσημα το επάγγελμα του διορθωτή ως δημόσιο λειτούργημα και με νόμο καθορίζεται αμοιβή. Ο Γραδενίγος διορίζεται δημόσιος διορθωτής ελληνικών βιβλίων στη Βενετία, εκτελεί όμως και χρέη λογοκριτή. Αυτό το τελευταίο προφανώς δεν άρεσε στον Γλυκύ, και με το δίκιο του. Το σημαντικότερο γεγονός παραμένει πως αυτοί οι φημισμένοι τυπογράφοι, πλαισιωμένοι από έξοχους φιλόλογους επιμελητές και διορθωτές (και ανάμεσά τους οι εκπρόσωποι της Πρώτης Ελληνικής Τυπογραφικής Σχολής ), κατάφεραν να δώσουν στο τυπωμένο βιβλίο το απαραίτητο κύρος καθιστώντας το αξιόπιστο προϊόν. Και ο Robert Estienne, στα μέσα του 16ου αιώνα, δείχνει στους συναδέλφους του το δρόμο για την αποδέσμευση του έκτυπου βιβλίου από τις συμβάσεις του χειρόγραφου καθιερώνοντας τη μονόχρωμη λογική. Δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι για τα κίνητρα του Μoxon στο δικό του ορισμό του διορθωτή. Ήταν μέρος της συνολικότερης προσπάθειάς του να αποδώσει, με όσο το δυνατόν ακριβέστερους όρους, αυτό που ο ίδιος θεωρούσε ιδανικό; ΦEN 3

Φάκελος της ΕΡΤ ΑΕ. Διόρθωση σε ταμπέλα στην Εθνική Οδό. Ή μήπως επρόκειτο για κάποια αύρα από τη μυθολογία της αναγεννησιακής τυπογραφίας του παρελθόντος; Ίσως, αφού την περίοδο που γράφει ο Μoxon τα όποια πρότυπα έχουν πέσει αισθητά. Έχει παρέλθει ο καιρός των Aldus, Estienne, Froben, Plantin... Ο Moxon λοιπόν ορίζει πως: ο διορθωτής θα πρέπει (πέρα από τη μητρική του) να είναι ικανός στις γλώσσες, ειδικά σε κείνες που συνήθως χρησιμοποιούνται στην εκτύπωση, όπως είναι τα λατινικά, ελληνικά, εβραϊκά, χαλδαϊκά, γαλλικά, ισπανικά, ιταλικά, ολλανδικά, σαξωνικά, ουαλικά κ.λπ. Θα πρέπει επίσης να είναι άριστος γνώστης των συνωνύμων και της ετυμολογίας των λέξεων, ικανότατος στη στίξη, επιδέξιος σε όλες τις σχετικές με τη στοιχειοθεσία εργασίες και υποχρεώσεις και προικισμένος με γρήγορη αντίληψη για να επισημαίνει και το παραμικρότερο λάθος. Δυόμιση αιώνες αργότερα και ενώ η τεχνολογία παραμένει βασικά ίδια, ο Percy Simpson σχολιάζει τον ορισμό του Moxon γράφοντας πως ένας τέτοιος διορθωτής θα μπορούσε να είναι ένα αρχέτυπο, παροπλισμένος κάπου στον παράδεισο. Ο Moxon δεν τον συνάντησε ποτέ σε κάποιο γήινο τυπογραφείο. Το τι θα μπορούσε όμως να συμβεί στα γήινα τυπογραφεία περιγράφει ο Hornschuch στην Ορθοτυπογραφία του, που εκδόθηκε στα 1602. Αφού εκτιμά ότι η τυπογραφική τέχνη είναι εξαιρετικής πολιτιστικής σημασίας, επισημαίνει πως οι απλοί τυπογράφοι δεν έχουν ούτε τη θέληση ούτε την ικανότητα να εκτιμήσουν το τι τυπώνουν και γι αυτό θα έπρεπε να προσλάβουν επαγγελματίες διορθωτές. Προσοχή όμως:...ο διορθωτής θα πρέπει επιμελώς να αποφεύγει το κουσούρι του πιοτού, γιατί δε θα βλέπει τίποτα ή θα βλέπει περισσότερα από όσα στην πραγματικότητα υπάρχουν εκεί. Όταν ένας μεθυσμένος πάει να πιάσει το κηροπήγιο για φως, δε διακρίνει καλά και σκοντάφτει. Έτσι, σ αυτήν τη δουλειά, ένα άτομο που πίνει δεν είναι για κέρδος αλλά για χασούρα που επηρεάζει και πολλούς άλλους ανθρώπους,...εάν ο ιδιοκτήτης ενός τυπογραφείου τον βλέπει τακτικά σ αυτήν την κατάσταση, τότε δε θα φανεί παράξενο αν του πει έξω από δω, παλιάνθρωπε! Γι αυτό, αφήστε αυτούς που εκτελούν την εργασία τους με σοβαρότητα και όχι μέσα από ένα πέπλο αναθυμιάσεων λόγω υπερβολικής κατανάλωσης αλκοόλ. Ο Χατζόπουλος, στα 1894, περιγράφει με διαφορετικό τρόπο τις διαθέσεις κρασοκατάνυξης των ελλήνων στοιχειοθετών που πολλές φορές αναλαμβάνουν και τις διορθώσεις: Επειδή δε οι ιατροί τους συμβουλεύουν να το ρίχνουν έξω, και να τζούζουν και ολίγην ρετσίναν δια να εξουδετερόνουν την βλάβην του αντιμονίου, τα γλέντια δεν τους λείπουν. Στα μικρά τυπογραφεία του 17ου και 18ου αιώνα, ο ίδιος ο ιδιοκτήτης είναι συχνά και διορθω- 4 HY

τής. Στο επόμενο στάδιο ο αρχιεργάτης παίζει αυτόν το ρόλο, ενώ στα μεγάλα τυπογραφεία α- πασχολούνται περισσότεροι από ένας διορθωτές. Υπάρχουν ακόμα οι γνώστες διορθωτές που καλούνται από το συγγραφέα ή τον τυπογράφο, ειδικά όταν πρέπει να στοιχειοθετηθούν κείμενα σε ξένες γλώσσες. Αυτό συμβαίνει μόνον όταν υπάρχει δυνατότητα πληρωμής των υπηρεσιών εξωτερικών συνεργατών. Οι άνθρωποι αυτοί δεν ανήκουν στο σώμα των εργαζομένων στο τυπογραφείο. Ο Μοχοn γράφει: Η γιορτή γίνεται από τον ιδιοκτήτη για τους υπαλλήλους του. Όχι μόνο τους προσκαλεί να διασκεδάσουν στο σπίτι του, αλλά τους δίνει και χρήματα να ξοδέψουν στην ταβέρνα τη νύχτα. Προσκαλούν επίσης τον διορθωτή, τον στοιχειοχύτη, τον προμηθευτή μελάνης, και όλοι, εκτός από το διορθωτή, ανοίγουν τα πουγγιά τους και συνεισφέρουν για τους εργαζόμενους, επειδή ο ιδιοκτήτης τούς έχει διαλέξει για συνεργάτες. Ο διορθωτής, που δεν έχει να κερδίσει από τη συνεργασία του με τους εργαζόμενους, δε συνεισφέρει χρήματα. Τέλος, κοινή πρακτική αποτελεί η διόρθωση των δοκιμίων από τον ίδιο το συγγραφέα, διαδικασία που διεκπεραίωναν και οι έλληνες συγγραφείς για να μπορέσουν να δουν τα έργα τους τυπωμένα στο εξωτερικό πριν αναπτυχθεί η τυπογραφία στον ελληνικό χώρο. Αργότερα, άνθρωποι όπως ο Βεντότης, ο Γαζής, ο Φαρμακίδης, ο Αλεξανδρίδης κ.ά., έκαναν το ίδιο κατά την έκδοση των δικών τους εντύπων. Εξίσου ειλικρινείς με τον Froben είναι οι δικοί μας Μαρκίδες Πούλιοι, που στα τέλη του 1793 ε- πικοινωνούν με τους αναγνώστες τους: είδε τινά τυπικά σφάλματα, ήθελεν εύρη ο ευγνώμων αναγνώστης, ας τα αποδώση εις το αλλόγλωσσον των τυποθετών και εις το στενόν του καιρού, οπού μόλις προφθάνομεν και αυτοσχεδίως να τας τυπώσωμεν και άπαξ να τας διορθώσωμεν, αποσπώμενοι και από άλλας αναγκαίας υποθέσεις της τυπογραφίας μας και μάλιστα ενθυμούμενοι το κοινόν εκείνο απόφθεγμα οπού λέγεται δια τα βιβλία ουρανόν ανέφελον και βίβλον τυπικών σφαλμάτων δίχα, ουκ αν τις εύροι. Η άποψη που διαμορφώνεται και επικρατεί στους σχετικούς οδηγούς κατά τις πρώτες δεκαετίες του αιώνα μας, αναφέρει πως για να είναι χρήσιμος ο διορθωτής θα πρέπει να γνωρίζει τα ονόματα των τυπογραφικών στοιχείων και τις μεθόδους εργασίας του τυπογραφείου. Και ο de Vinne επισημαίνει:...υπάρχουν λίγοι εξαίρετοι διορθωτές που δεν εργάστηκαν ως τυπογράφοι ή στοιχειοθέτες, αλλά χρησιμότεροι όλων είναι εκείνοι που κατά το παρελθόν στοιχειοθέτησαν κείμενο. Όπως είναι φυσικό, οι τεχνολογικές εξελίξεις επηρέασαν τις πρακτικές στοιχειοθεσίας αλλά και διόρθωσης των δοκιμίων. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι η πρέσα διπλού τραβήγματος με μετακινούμενη τράπεζα, που εμφανίστηκε στην Ιταλία στα 1470 και επέτρεπε την εκτύπωση διπλής σε μέγεθος επιφάνειας, σε αντίθεση με τις πρέσες που χρησιμοποίησαν ο Γουτεμβέργιος και οι συνάδελφοί του κατά τα πρώτα είκοσι χρόνια της τέχνης. Έτσι, γινόταν δυνατή η εκτύπωση όχι μίας αλλά δύο ή και τεσσάρων σελίδων κειμένου στη μία όψη ενός φύλλου χαρτιού. Αυτό δυσκόλευε τη δουλειά του διορθωτή, αφού δεν έλεγχε τη μία σελίδα μετά την άλλη σε κανονική σειρά, αλλά ένα φύλλο όπου οι τέσσερις σελίδες ήταν αυτόνομες. Στην αίθουσα των διορθωτών στο μουσείο Plantin-Moretus στην Αμβέρσα, δίπλα στον κυρίως χώρο που στέγαζε τις πρέσες και τις κάσες των τυπογραφικών στοιχείων, ήταν τοποθετημένες δύο μεγάλες συρταριέρες. Γι αυτές υπήρχε ένα σύστημα ιεράρχησης στην εισαγωγή και εξαγωγή των δοκιμίων κατά τη διαδρομή από τους στοιχειοθέτες προς τα πιεστήρια, στους διορθωτές και αντίστροφα. Το χυτήριο βρισκόταν μακριά, σε άλλο όροφο. Οι συνθήκες εργασίας, που εν πολλοίς καθόριζαν την ικανοποιητική ή μη διεκπεραίωση, ήταν ιδανικές. Και ενώ ο Raphelengius ή ο Kilianus, οι διορθωτές του Plantin, εργάζονταν κάτω από τέτοιες συνθήκες, δεν θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε το ίδιο για τους περισσότερους από τους συναδέλφους τους. Για μία περίοδο μεγαλύτερη των τεσσάρων αιώνων από την εμφάνιση της τυπογραφίας στην Ευρώπη, οι τεχνικές εκτύπωσης περιορίζονταν στη μέθοδο της υψιτυπίας ή σε αυτήν της βαθυτυπίας. Το πρόβλημα είναι εμφανές: το υλικό (κείμενο ή εικόνες) έπρεπε να οργανωθεί έτσι ώστε να διαβάζεται ανάστροφα. Το μέταλλο, εκτός από το χώρο της εκτύπωσης, κυριαρχούσε και στο στάδιο της προεκτύπωσης, όπου από τα τέλη του ΦEN 5

Ενα έργο ζωής για τον Δ. Χατζή με τη φωτογραφία του Κώστα Χατζή [αριστερά]. Δήμος Θεσσαλομίκης [δεξιά]. 19ου αιώνα τη στοιχειοθεσία στο χέρι συμπλήρωσε η μηχανική στοιχειοθεσία με συνήθη εργαλεία τις λινοτυπικές και μονοτυπικές μηχανές. Το 1909 η Πατρίς, διαφημίζοντας τις λινοτυπικές της, εξηγεί: Αι λινοτυπικαί μηχαναί εξασφαλίζουν ταχύτητα εις την στοιχειοθέτησιν της εφημερίδος και προ πάντων εξασφαλίζουν την καθαράν εκτύπωσιν αυτής, αφού συνθέτουν με νέα πάντοτε στοιχεία. Εβελτίωσαν δε κατά πολύ τας συνθήκας της εργασίας του στοιχειοθέτου, όστις πλέον εργάζεται χωρίς να είναι καταδικασμένος εις την ορθοστασίαν και εις τας πνιγηράς του αντιμονίου αναθυμιάσεις. Τα πράγματα, όσον αφορά την υγιεινή των εργαζομένων, δεν ήταν τόσο ρόδινα, αλλά σίγουρα ήταν καλύτερα από άλλες εποχές όπου:...διά την τυπογραφικήν τέχνην χρειάζεται διπλή ενέργεια, σωματική και πνευματική, ήτις εξαντλεί τον τυπογράφον. Τα τυπογραφικά στοιχεία, μετά των οποίων οι τυπογράφοι διατελούν εις διαρκή και άμεσον επαφήν, συνιστάμενα εκ μολύβδου και αντιμονίου, επιδρώσιν επιβλαβώς και πολλάκις θανατηφόρως επί της υγείας των. Κρούσματα μολυβδιάσεως και δηλητηριάσεως δι αντιμονίου καθημερινώς σημειώνονται εις την τάξιν των, την οποίαν μαστίζει κυριολεκτικώς η ανθρωποφθόρος φυματίωσις. Ωχροί και κίτρινοι, όρθιοι από πρωίας μέχρις εσπέρας, ως επί το πλείστον μέσα εις τρώγλας και καταγώγια, εις ατμοσφαίραν κεκορεσμένην από αέρια δηλητηριώδη, κακώς δε διαιτώμενοι, λόγω αθλίων συνθηκών περί την πληρωμήν, εξαντλούμενοι σωματικώς και διανοητικώς, διεξάγουν απεγνωσμένον τον προς τον θάνατον αγώνα. Αρκεί να σημειωθεί ότι, κατά της υμετέρας Αλληλοβοηθητικής Αδελφότητας των Τυπογράφων, επί 650 εργαζομένων εν Αθήναις, απεβίωσαν κατά την τελευταίαν 15ετίαν: 75 εκ φυματιώσεως των πνευμόνων και του λάρυγγος, 3 εξ αποπληξίας, 2 εξ άλλων νόσων και είς μόνον εκ γήρατος! Η ουσιαστική μετάβαση σε μια διαφορετική πραγματικότητα άρχισε να γίνεται αισθητή μόνο με την εξέλιξη της τεχνικής της μεταφερόμενης λιθογραφίας και της εφαρμογής της φωτογραφίας στις εκτυπωτικές μεθόδους από τα μέσα του 19ου αιώνα και έπειτα. Βέβαια, σε επίπεδο μαζικής παραγωγής η offset, που περιθωριοποίησε τη μεταλλική στοιχειοθεσία (χειρός ή μηχανική), μόλις ξεπέρασε μισό αιώνα ζωής. Αυτές οι κατά βάση φωτογραφικές τεχνικές, και ακόμα περισσότερο η πρόσφατη μετά το 1985 καθιέρωση των ψηφιακών συστημάτων στοιχειοθεσίας και αναπαραγωγής, έφεραν στο χώρο αλλαγές εξίσου σημαντικές με εκείνες του 1450. 6 HY

Harris-lntertype 1100, editing and proofing terminal. Μία αυτόνομη μονάδα που αποτελείται από VDU, μια CRT κονσόλα (TV screen) και ένα TTS πληκτρολόγιο. Ήταν σχεδιασμένη ειδικά για επεξεργασία, διόρθωση και επιμέλεια κειμένου. Όσο κι αν ακούγεται ακατάληπτη η παραπάνω περιγραφή, συνιστά έναν από τους λόγους των εκθαμβωτικών αλλαγών που συντελέστηκαν κατά τις τελευταίες δεκαετίες στον χώρο της γραφικής επικοινωνίας. Ο τυπογράφος δεν είναι πλέον ο πιεστής αλλά αυτός που μετατρέπει την προφορική γλώσσα σε γραφική και οργανώνει την τελευταία με σκοπό την όσο το δυνατόν πληρέστερη επικοινωνία μηνυμάτων. Η δυνατότητα του άμεσου πολλαπλασιασμού των πρωτοτύπων, που μόνο μέσω της τυπογραφίας ήταν εφικτή, έπαψε πια να είναι μια διαδικασία για λίγους και πέρασε στα χέρια των πολλών. Ο εκδημοκρατισμός των μέσων παραγωγής που επιτεύχθηκε με τα επιτραπέζια εκδοτικά συστήματα, φέρνει τους συγγραφείς σε ακόμα καλύτερη θέση από εκείνη της περιόδου του χειρόγραφου εντύπου, επιτρέποντας τον πληρέστερο έλεγχο του υλικού τους. Επιπλέον, η δυνατότητα δημοσίευσης κειμένων μέσω του διαδικτύου και άμεσης πρόσβασης και ανάδρασης χιλιάδων αναγνωστών, προσδίδει καινούργια δυναμική στην εκδοτική διαδικασία. Σήμερα σε πολλές περιπτώσεις, ο εκδότης περιμένει από το συγγραφέα να ενεργεί όχι μόνον ως διορθωτής αλλά και ως σχεδιαστής του βιβλίου του. Σε τελευταία ανάλυση, η συνοχή του κειμένου, η στίξη, η χρησιμοποίηση κεφαλαίων κ.λπ., είναι πάνω απ όλα ευθύνη του συγγραφέα και όχι των τυπογράφων. Είναι τόσο παράλογο το να προσλάβεις έναν τυπογράφο για να διασφαλίσει τη συνοχή του κειμένου ενός συγγραφέα, όσο το να ζητήσεις από κάποιον ειδικευμένο στοιχειοθέτη (αν υπάρχει πια τέτοιος επαγγελματίας) να ξαναπληκτρολογήσει ένα κείμενο που έχει ήδη πληκτρολογηθεί από έναν δακτυλογράφο. Υπάρχουν πολλοί, και όχι μόνον κατασκευαστές υπολογιστών και software, που υποστηρίζουν πως η τυπογραφία για τις μάζες αποτελεί μια υπέροχη προοπτική. Εξάλλου και στο επίπεδο της εκτύπωσης πια, οι εξελίξεις οδηγούν σε ολοκληρωμένες μονάδες όπου η ανθρώπινη παρέμβαση θα είναι εντυπωσιακά περιορισμένη. Η φετινή DRUPA, η έκθεση που καθορίζει αυτές τις εξελίξεις, δεν άφησε περιθώρια αμφισβήτησης. Στα επόμενα δέκα χρόνια η ψηφιακή εκτύπωση θα σαρώσει τους στατιστικούς δείκτες κλέβοντας μεγάλο κομμάτι από τη συμβατική offset. Αυτό σημαίνει πως ο συγγραφέας θα μπορεί να πηγαίνει το πρωί, να παραγγέλνει 200 αντίτυπα του 250 σελίδων βιβλίου του και να το παραλαμβάνει την ίδια μέρα έτοιμο για την αγορά. Όλες αυτές οι αλλαγές, πολλές ήδη καθ οδόν, έχουν άμεση επίπτωση στην τυπογραφική επιμέλεια. Το στάδιο της διόρθωσης, τουλάχιστον έτσι όπως το γνωρίζαμε μέχρι τώρα, τείνει να εκλείψει λόγω των νέων τεχνολογιών. Πώς μπορούμε λοιπόν να διασφαλίσουμε τα υψηλά εκδοτικά standards; Πώς μπορούμε να εξασφαλίσουμε ότι αυτό που ήταν τόσο δύσκολο να επιτευχθεί με την παλιά ελεγχόμενη τεχνολογία και γνώση θα πραγματοποιηθεί σήμερα σε έναν τόσο ρευστό χώρο; Μπορεί να ακούγεται αιρετικό, αλλά ίσως πρέπει πλέον να θεωρούμε αφύσικο οι τυπογραφικές γνώσεις να αποτελούν αποκλειστικό προνόμιο των τυπογράφων. Και αν αυτό είναι ή τείνει να γίνει πραγματικότητα, τότε η ασφαλιστική δικλείδα βρίσκεται αλλού: στον μαζικό χώρο της εκπαίδευσης. Ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα είναι η άποψη του Fernand Baudin πως όσο το γράψιμο (με όλη τη σημασία της λέξης, δηλαδή η μικρο- και μακροδιαστημάτωση, η συνολική, γενική διευθέτηση αλλά και οι λέξεις, η στίξη) δε διδάσκεται σε σχολεία και πανεπιστήμια, τα περισσότερα κείμενα που φτιάχνονται στους μικροϋπολογιστές δε θα πλησιάσουν ποτέ τα απαραίτητα πρότυπα για μια ικανοποιητική μεταφορά ιδεών και πληροφοριών από ένα άτομο σε ένα άλλο (σε σχέση με την ακρίβεια ή την ευαναγνωσιμότητα, για παράδειγμα). Η σχέση του χειρόγραφου με το έκτυπο (που δεν ερευνήθηκε όσο θα έπρεπε και αποδυναμώθηκε στους αιώνες της παντοκρατορίας της τυπογραφίας) επανέρχεται στην επιφάνεια μέσω της νέας τεχνολογίας. Η οθόνη του υπολογιστή δίνει τη δυνατότητα για τέτοιον έλεγχο του κειμένου που μόνο στην περίοδο του χειρόγραφου ήταν εφικτός. Και αυτό πρέπει να το εκμεταλλευτούμε όσο το ΦEN 7

Η επί 19 έτη απασχόλησίς μου εις το Εθνικόν Τυπογραφείον με θέματα τυπογραφικής δραστηριότητος, η συνεχής μελέτη και η συστηματική παρακολούθησις των τελευταίων εξελίξεων της τυπογραφικής τέχνης, ως και αι αποκτηθείσαι κατά το διετές χρονικόν διάστημα της μετεκπαιδεύσεώς μου εις Λονδίνον ειδικαί γνώσεις, με ενεθάρρυναν να ασχοληθώ με την συγγραφήν της παρούσης εργασίας υπό τον τίτλον Οδηγός Διορθωτού. Από τον Πρόλογο του Αθ. Σπηλιόπουλου [αριστερά]. Ταμείο Εθνικής Οδοποιίας ΑΕ, 23 Νοεμβρίου 2001. Keep this ticket throw out the travel, ήτοι: φύλαξε το εισιτήριο, πέτα το ταξίδι... Αλλά και Show it at any check over [δεξιά]. δυνατόν καλύτερα, μαθαίνοντας να χρησιμοποιούμε τα εργαλεία που αφειδώς παρέχει η νέα τεχνολογία. βιβλιογραφία - πηγές Baudin, F., How typography works and why it is important, 2nd ed., London, 1989. Βελουδής, Γ., Το ελληνικό τυπογραφείο των Γλυκήδων στη Βενετία (1670-1854), Αθήνα, 1987. De Vinne, Th.L., Correct composition, New York, 1921. Εφημερίδα Πατρίς, Αθήνα, 1.12.1909. Εφημερίδα Το Άστυ, Αθήνα, 16.2.1894. Εφημερίς, Βιέννη, 30.12.1793, σελ. 1026. Filippo de Strata, Polemic against printing, Lowry, M., (επ.), 1986. Glaister, G.A., Encyclopedia of the book, Berkeley, 1996. Καλοκουβάρος, Α., Υγιεινή και ασφάλεια τυπογράφων, Αθήνα, 1975. Lowry, M., The world of Aldus Manutius; business and scholarship in Renaissance Venice, Oxford, 1979. Mastoridis, K., Casting the Greek newspaper; a study of the morphology of the ephemen s from its origins until the introduction of mechanical setting, Thessaloniki, 1999. Διορθώσεις, διορθωτικά σύμβολα και ζητήματα τυπογραφικού ύφους στις ελληνικές εκδόσεις, στα Νέα των Γραφικών Τεχνών, μέρος Α, Αθήνα, Οκτώβριος 1989, μέρος Β, Ιανουάριος 1990. Moxon, J., Mechanick exercises or The doctrine of handyworks applied to the art of printing, London, 1683-4, 2nd ed., London, 1962. Νέος Ελληνομνήμων, τόμ.2, Αθήνα, 1905, σελ.337-351. Πατρινέλης, Χ.. Το ελληνικό βιβλίο κατά την τουρκοκρατία, 1474-1820, Θεσσαλονίκη, 1981. Simpson, P., Proof-reading in the 16th, 17, and 18th centuries, Oxford, 1935. [Πόνησις Χριστόφορου του Αγγέλου, Έλληνος του πολλών πληγών, και Μαστίγων γευσαμένου αδίκως παρά των Τούρκων δια την εις Χριστόν Πίστιν, Christopher Angell, Grecian, who tasted of many stripes and torments inflicted by the Turkes for the faith he had in Christ Iesus (at Oxford printed by Iohn Lichfeild, and William Wrench, Printers to the famous Vniversitie, 1617)]. Smith, P., Typos yesterday, today, and tomorrow, στο Scholarly Publishing. Aναδημοσίευση του άρθρου του Alfred Watts στο The Expositor, 2nd series, vol.5, 1883, σελ. 54-75, 229-244, 382-396]. Υπόμνημα του Εργατικού Κέντρου Αθηνών που υποβλήθηκε στη Βουλή το 1911 [στοιχεία από απογραφή του 1907]. 8 HYΦEN