ΥΠΕΡ TO ΠEPIOΔIKO TΩN SUPER MARKE TS XAΛKIAΔ AKH ΤεΥΧΟΣ 70 Κ ΑΛΟΚ ΑΙρΙ 2014 ΔΙΑΝεΜε ΤΑΙ ΔΩρεΑΝ Πώς θα ήταν ο κόσμος χωρίς... τσούκους; Τότε που χρωμάτιζαν τις ασπρόμαυρες φωτογραφίες ΓερΟΝΤΟΚΤΟΝΙΑ - Απόηχος αρχέγονων δοξασιών... Τα μπουλούκια της Κρήτης και ο Μανωλάκης ο Μονάντερος Η ΠΟΛΗ ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΟΛΗ! Πώς θεράπευαν τους ασθενείς οι γιατροί στο Ασκληπιείο του Λέντα
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 6 70 TEYXH. Χιλιάδες ευχές (και χιλιάδες «ευχαριστώ»!) 8 Διακρίσεις 12 Φωτογραφήματα 20 Τα νέα μας h 22 Μια φωτογραφία - ένα ποίημα 30 Εκδηλώσεις 31 Προτάσεις 32 Πώς θα ήταν ο κόσμος χωρίς... τσούκους; 44 Κρήτη, καλοκαίρι του 2014 48 Στην Κρήτη, πάντως, την έλεγαν λεντίκα! 50 Τότε που χρωμάτιζαν τις ασπρόμαυρες φωτογραφίες 58 Γεροντοκτονία. Απόηχος αρχέγονων δοξασιών! 62 Τα μπουλούκια της Κρήτης και ο Μανωλάκης ο Μονάντερος 68 Πώς θεράπευαν τους ασθενείς οι γιατροί στο Ασκληπιείο του Λέντα 74 Κρητικά εδέσματα σε μαντινάδες 76 H πόλη κάτω από την πόλη 12 48 62 22 32 68 42 76 > Tριμηνιαία έκδοση των Σ/M XAΛKIAΔAKH τηλ. 2810 824 140 1o χιλ. Γαζίου-Κρουσώνα 7005 Ηράκλειο www.xalkiadakis.gr Διανέμεται δωρεάν από τα καταστήματα της εταιρείας Yπεύθυνος σύμφωνα με το νόμο: ΧρΙΣΤΙΝΑ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ Eκδοτική φροντίδα: Tμήμα Δημοσίων Σχέσεων της A.E. XAΛKIAΔAKH Φωτογραφία εξωφύλλου: εφη ΨΙΛΑΚΗ Σύμβουλος έκδοσης: NIKOΣ ΨIΛAKHΣ Yπεύθυνοι Δημοσίων Σχέσεων της A.E. XAΛKIAΔAKH: ΧρΙΣΤΙΝΑ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ ΒΑΓΓεΛΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΑΚΗΣ Σχεδίαση εντύπου: NIKOΣ NTPETAKHΣ Φωτοστοιχειοθεσία Mακέτες - Eκτύπωση: TYΠΟΚρεΤΑ BI.ΠE. Hρακλείου Tηλ. 2810 380882 FAX: 2810 380887 Tα κείμενα που δημοσιεύονται δεν εκφράζουν κατ ανάγκην και την άποψη της εταιρείας ή του περιοδικού.
70 TEY H Χιλιάδες ευχές (και χιλιάδες «ευχαριστώ»!) > 70 τεύχη, λοιπόν. Ένα ακόμη μικρό ορόσημο σε τούτο το μακρύ ταξίδι, το γεμάτο με χρώμα και φως, με εικόνες και λέξεις, με συγκινήσεις, με την Κρήτη που αγαπήσαμε όλοι Ήταν σαν χτες που δυο-τρεις άνθρωποι, (ο Μηνάς, ο Νίκος, ο Γρηγόρης...) βρέθηκαν σ' ένα γραφείο και μιλούσαν για κάποιο περιοδικό που θα 'πρεπε να εκδοθεί σαν προσφορά στον τόπο και στην ιστορία του. Ήταν σαν χτες που μιλούσαν για τον τίτλο, που έπεφταν ιδέες, κι άλλες ιδέες, και στο τέλος κατέληξαν στη μικρή μα τόσο περιεκτικής λέξη ΥΠΕΡ. Ταίριαζε η λέξη. Υπερ-αγορά (η ελληνική ονομασία του σούπερ μάρκετ, αντιδάνειο από άλλες γλώσσες). Ταίριαζε ακόμη και ως πρόθεση: Υπέρ-άνω η αγάπη για τον τόπο και τους ανθρώπους του, η κοινή μας αναφορά στον τόπο που μας γέννησε και μας στηρίζει. Για τον αρχικό σχεδιασμό έχομε μιλήσει κι άλλη φορά. Χωρίς πολλά λόγια, βρεθήκαμε να μιλάμε για ένα περιοδικό που θα «μύριζε» Κρήτη. Να το ξεφυλλίζεις και να σου έρχεται στα ρουθούνια ο αέρας της Μαδάρας και του Ψηλορείτη. Φιλόδοξος στόχος, σχεδόν ουτοπικός. Γιατί η Κρήτη είναι πολύ μεγάλη, δεν χωρεί σε σελίδες. Σε ψυχές μόνο! Πίστεψαν πολλοί πως θα ήταν ένα πείραμα χωρίς διάρκεια. Χρειάζεται κόπος πολύς και δαπάνη ανάλογη για να εκδοθεί ένα περιοδικό σαν και τούτο. Κι όμως, έχει περάσει ένα τέταρτο του αιώνα από τότε (παρά... κάτι χρονάκια), το ταξίδι με χρώμα και φως, με λέξεις και μηνύματα συνεχίζεται. Όσο κι αν φτάσαμε σε εποχές μεγάλης κρίσης, οι στόχοι δεν άλλαξαν, μια εμπορική επιχείρηση έχει υποχρέωση να στέκεται δίπλα στην κοινωνία που τη στηρί- Τότε που πρόσφεραν ψωμί στη βρύση ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ Τζίτζικας, Γλιστρίδα, ένα φυσικό φάρμακο στο τραπέζι μας! ο ερωμένος της Αυγής! Ο επιτάφιος της Παναγιάς ΥΠΕΡ TO ΠEPIOΔIKO TΩN SUPER MARKETS XAΛKIAΔAKH ΤΕΥΧΟΣ 66 ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013 ΔΙΑΝΕΜΕΤΑΙ ΔΩΡΕΑΝ ζει. Να στηρίζει τον πολιτισμό του τόπου ως στοιχείο ταυτότητας και, παράλληλα, να στηρίζεται σ' αυτόν. Πάντως, εμείς προσπαθήσαμε. Και προσπαθούμε. Λένε πολλοί πως ο καλύτερος τρόπος για να ξεπεράσει κανείς μια κρίση είναι να στηριχτεί στις δικές του δυνάμεις. Στον πολιτισμό που του κληροδότησαν οι προηγούμενες γενιές. Αλλά και στον πολιτισμό που δημιουργεί ο ίδιος. Γιατί ο πολιτισμός δεν είναι θεωρία, είναι τρόπος ζωής! Δεν είναι μόνο παρελθόν, είναι και σήμερα. Και αύριο! Το βλέπουμε κάθε φορά σε τούτες τις σελίδες. Μα το βλέπουμε και στα ράφια μας. Πλήθυναν οι παραγωγοί που μόχτησαν ν' αναδείξουν τα προϊόντα του τόπου. Οι μικρές επιχειρήσεις που ξεκίνησαν κάποτε δειλά, μεγάλωσαν πια, απέκτησαν εμπειρίες και γνώσεις. Έχουν θέση στις καρδιές μας, όλοι μαζί μπορούμε να χτίσομε το μέλλον του τόπου. Ξεφυλλίζομε τις μέρες που πέρασαν, ξεφυλλίζομε τα τεύχη, βλέπομε μορφές, εικόνες, διαβάζομε τα παλιά και τα καινούργια, τα περασμένα και τα μελλούμενα, τη νοσταλγία και την ελπίδα. Τελικά, διαβάζομε μια Κρήτη που επιμένει! Το περιοδικό που κρατάτε στα χέρια σας είναι η φωνή μιας τοπικής εταιρείας Σούπερ Μάρκετ που δεν επένδυσε μόνο στον Κερδώο Ερμή, αλλά και στον τόπο. Και στην κοινωνική ευαισθησία που εκφράζεται με χίλιους δυο τρόπους. Τούτο το ταξίδι κρατεί. Επένδυση στον πολιτισμό, επένδυση και στον άνθρωπο, τον δημιουργό του πολιτισμού. Δύσκολο σε εποχές βαθιάς κρίσης να υποστηρίζει μια επιχείρηση τέτοια εγχειρήματα. Κάποιοι μπορεί και να το θεωρούσαν ρομαντικό, άλλοι περιττή πολυτέλεια. Εμείς όχι! Γνωρίζομε καλά πως τούτο το μικρό περιοδικό δεν είναι μόνο δικό μας. Είναι και δικό σας! Ξέρομε πως δεν οφείλεται μόνο σ εμάς η επιτυχία του περιοδικού που προσπαθεί να καθρεφτίσει τον πολιτισμό του τόπου. Οφείλεται και σ όλους εσάς που αγκαλιάσατε με αγάπη και την επιχείρηση και το περιοδικό. Σας ευχαριστούμε! ευχές... διαδικτυακές ΓΙΑ ΤΑ 70 ΤΕΥΧΗ Æ > ροδομηλιά Παιδικός Σταθμός Εξαιρετικό περιοδικό που προωθεί την ιστορία, την παράδοση, τον πολιτισμό του νησιού μας!!!! Εξαιρετικές φωτογραφίες και κείμενα από τον Νίκο και την Έφη Ψιλάκη. Μπράβο σε όλους! Να τα χιλιάσετε! > Katerina Paterakikat Εξαιρετικά φροντισμένο περιοδικό από αυτά που δεν τα παρατάς... Μέχρι την τελευταία του σελίδα έχει να σου προσφέρει γνώση, ενημέρωση. Περιοδικό που... το συζητάς. Mπράβο! > Tonia Katzourou Το ψάχνω μετά μανίας και δίνω και σε μια φίλη που δεν πολυβγαίνει από το σπίτι της. Το διαβάζουμε μέχρι τελευταίας σελίδας!!!! Εξαιρετική έκδοση, με μεράκι, φανταστικές φωτογραφίες, γλαφυρά άρθρα σχετικά με ήθη και έθιμα της Κρήτης, γνήσιες συνταγές και όλα όσα κάνουν ένα περιοδικό να το περιμένεις με ανυπομονησία!!!!!! > Μάριος Στ. Ψαλιδάκης Μακάρι να είχαν πολλά περιοδικά την ποιότητα που έχει το "ΥΠΕΡ Χ". Και στα 1000 τεύχη με το καλό! > Markos Marketakis Εξαιρετική δουλειά! Δουλεμένο με μεράκι. Επίκαιρο και διαχρονικό. Αρμονία θεμάτων και φωτογραφίας. Δε λείπει κανένα τεύχος από τη συλλογή μου από την πρώτη φορά που έπεσε στα χέρια μου. Σε όσους το σύστησα, έγιναν φανατικοί αναγνώστες του. Η ψηφιακή έκδοση εμπλουτίζει πλέον και την ψηφιακή μου βιβλιοθήκη και διευκολύνει τη διακίνησή του όπου υπάρχουν Έλληνες. Σε όλο τον κόσμο. > Fotini Galenianou Πολύ ωραίο περιοδικό, ενδιαφέρον! > Χρυσούλα Ιωακειμίδου-Χατζηδάκη Να τα εκατοστίσει!!! > Super Market Χαλκιαδάκης Σε περίπτωση που δεν το προλαβαίνετε στην έντυπή του μορφή, μπορείτε να ξεφυλλίσετε το ΥΠΕΡ-Χ στην ηλεκτρονική του μορφή, σαν να το κρατάγατε στα χέρια σας, εδώ: http://www.xalkiadakis.gr
ΓΙΑ ΕΜΠΝΕΥΣΗ ΠΙΤΑ Α
ΔΙΑΚΡΙΣΕΙΣ Βραβείο Καινοτομίας από το εβεα για τη Χαλκιαδάκης Α.ε. Ανάμεσα σε 14 επιχειρήσεις, η κρητική εταιρεία super market Χαλκιαδάκης βραβεύτηκε από το Ελληνικό και Βιομηχανικό Επιμελητήριο Αθήνας για την υλοποίηση του πρώτου καθετοποιημένου πρωτοκόλλου ασφάλειας φρούτων και λαχανικών. Σε συνεργασία με την Modus DCS, τα super market Χαλκιαδάκης εφαρμόζουν εδώ και 3 χρόνια τη διαδικτυακή παρακολούθηση και πλήρη ιχνηλασιμότητα των οπωροκηπευτικών που διακινoύν θωρακίζοντας την ασφάλειά τους και ενισχύοντας τη σχέση εμπιστοσύνης με τους καταναλωτές. Ο θεσμός των Επιχειρηματικών Βραβείων του ΕΒΕΑ, για 17η χρονιά, τιμά την ιδέα και τις αξίες της επιχειρηματικότητας. Στο κατάμεστο από επιχειρηματικό κόσμο και κυβερνητικούς φορείς Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, το βραβείο παρέλαβε η κ. Χριστίνα Χαλκιαδάκη από τον Πρόεδρο του ΕΒΕΑ κ. Κωνσταντίνο Μίχαλο και τον Υπουργό Ανάπτυξης κ. Νίκο Δένδια. Όπως δήλωσε η κ. Χαλκιαδάκη, «η βράβευση μιας κρητικής επιχείρησης με ένα τόσο σπουδαίο βραβείο αποδεικνύει την ευρεία ματιά του ΕΒΕΑ και των φορέων του σε όλη την Ελλάδα. Ευχόμαστε να θεσμοθετηθεί η ιχνηλασιμότητα των νωπών προϊόντων με αυτή την ουσιαστική πρακτική της έτσι ώστε να καταναλώνουμε όλοι ασφαλή οπωροκηπευτικά». > Οι επιχειρήσεις που βραβεύτηκαν: ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣ ΕΞΑΓΩΓΙΚΗΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑΣ ΕΠΩΝΥΜΟΥ ΠΡΟΪΟΝΤΟΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΠΡΑΣΙΝΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΕΤΑΙΡΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ ΑΥΞΗΣΗΣ ΤΗΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΕΦΟΔΙΑΣΤΙΚΗΣ ΑΛΥΣΙΔΑΣ ΝΕΑΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗΣ ΑΝΑΠΤΥΣΣΟΜΕΝΗΣ Μ.Μ.Ε. ΑΥΤΟΔΗΜΙΟΥΡΓΗΤΟΥ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΕΘΝΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ VENUS GROWERS ELPEN ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗΣ Α.Ε. COSMOTE ΔΕΗ Α.Ε. AEGEAN AIRLINES PHARMATHEN ΟΜΙΛΟΣ ANTENNA METRO Α.Ε.Β.Ε. COMMERCIAL HUB Α.Ε. AIRFASTTICKETS ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΕΥΡΥΠΙΔΗΣ Διευθύνων Σύμβουλος GENESIS PHARMA Ι. & Σ. ΣΚΛΑΒΕΝΙΤΗΣ Α.Ε.Ε.
> ΔΙΑΚΡΙΣΕΙΣ KI ΑΛΛΑ ΒρΑΒεΙΑ! Βιωσιμότητα, Υγιεινή, Ασφάλεια, Οικολογία Με μεγάλη μας χαρά λάβαμε την είδηση της νέας βράβευσης της εταιρείας μας από τα Transport & Logistics Awards για την ανάδειξη της αριστείας και της καινοτομίας στον χώρο της εφοδιαστικής αλυσίδας και των μεταφορών. Η Χαλκιαδάκης Α.Ε. έλαβε το βραβείο «Πράσινα Logistics» που ανήκει στην ενότητα «Βιωσιμότητα, Υγιεινή & Ασφάλεια». Για την εταιρεία μας η φροντίδα και η προστασία του περιβάλλοντος ήταν πάντα μέγιστης σημασίας, και το βραβείο «Πράσινα Logistics» επιβεβαιώνει την αποτελεσματικότητα και την επιτυχία της μεγάλης προσπάθειάς μας! Την τελετή απονομής τίμησε με την παρουσία του ο Υπουργός Ανάπτυξης & Ανταγωνιστικότητας κ. Κωστής Χατζηδάκης, η διοργάνωση των βραβείων ήταν υπό την αιγίδα του Υπουργείου Ανάπτυξης & Ανταγωνιστικότητας, του Υπουργείου Ναυτιλίας & Αιγαίου, του Υπουργείου Υποδομών, Μεταφορών & Δικτύων και του Συνδέσμου Επιχειρήσεων και Βιομηχανιών (ΣΕΒ). ΓΙΑ ΝΑ ΝΙΩΘΕΤE... σαν στο σπίτι σας! Από το πρώτο μπακάλικο, πριν 34 χρόνια, φροντίζουμε να βρισκόμαστε κοντά σ εσάς και την οικογένειά σας με φρέσκα προϊόντα για το τραπέζι σας, ένα μεγάλο χαμόγελο και αποτελεσματική εξυπηρέτηση κατά τη διάρκεια των αγορών σας. Το πρώτο το εξασφαλίσαμε με την πρώτη, πανελλαδικά, στον κλάδο των σούπερ μάρκετ, πιστοποίηση των διαδικασιών υγιεινής και ασφάλειας τροφίμων κατά ISO 22000 και την πρωτοποριακή δημιουργία πρωτοκόλλου διασφάλισης ποιότητας e-cert στα φρούτα και λαχανικά μας, ώστε να γνωρίζουμε όλοι μας τι τρώμε. Τώρα, καταφέραμε να δούμε την εμπειρία σας στα καταστήματά μας, μέσα από τα δικά σας μάτια κυριολεκτικά! Για να το καταφέρουμε αυτό, εμπιστευτήκαμε για άλλη μία φορά μία νέα εφαρμογή τεχνολογίας που λέγεται eye - tracking. Πρόκειται για μία εύχρηστη συσκευή που καταγράφει ό,τι βλέπουν τα μάτια του εθελοντή που την φοράει. Αναθέσαμε, λοιπόν, στην εταιρεία Optotech να πραγματοποιήσει μία μεγάλη έρευνα χρησιμοποιώντας την συσκευή eye-tracking, με τη σύμφωνη γνώμη πελατών εθελοντών. Η συσκευή αυτή κατέγραψε την πορεία τους και όλα όσα έβλεπαν κατά τη διάρκεια των αγορών τους. Έπειτα, συλλέξαμε τα στοιχεία της καταγραφής, τα επεξεργαστήκαμε και κατανοήσαμε ακόμα καλύτερα τους τρόπους που μπορεί να γίνει πιο ευχάριστη, ξεκούραστη και αποτελεσματική η διαμονή σας στα καταστήματά μας. Οι επιστημονικοί συνεργάτες της Χαλκιαδάκης Α.Ε., βάσει των πορισμάτων της έρευνας, ετοιμάζουν νέο εκπαιδευτικό υλικό για τους εργαζόμενους της εταιρείας, ενώ παράλληλα το αρμόδιο τμήμα φροντίζει να διαμορφωθούν οι διαδρομές και οι περιβάλλοντες χώροι των καταστημάτων σύμφωνα με τα παραπάνω, ώστε σε κάθε επίσκεψή σας να νιώθετε σαν στο σπίτι σας! Η καινοτόμος αυτή μελέτη τιμήθηκε με το Βραβείο Άριστης Επίδοσης στην κατηγορία Καινοτομία Νέα Τεχνολογία της φετινής οργάνωσης σελφ σέρβις Excellence Awards. 10
Το καλοκαiρι Των βραβεiων για Την εταιρεiα μας ςυνεχiζεται! Βραβεία Βέλτιστης Πρακτικής στις εταιρείες Χαλκιαδάκης Α.Ε και Γεύσεις Κρήτης Χαλκιαδάκης Α.Ε Τo περιοδικό Σελφ Σέρβις οργάνωσε μία εξαιρετική τελετή στο Ξενοδοχείο Μεγάλη Βρετανία, για να τιμήσει τις επιχειρήσεις που διακρίθηκαν για βέλτιστες πρακτικές στο χώρο του λιανεμπορίου. Η κριτική επιτροπή, που αποτελείται από εκπροσώπους της κυβέρνησης, του ακαδημαϊκού χώρου και φορείς της βιομηχανίας και του λιανεμπορίου, έκρινε και ανέδειξε τις άριστες και εξαιρετικές επιδόσεις των επιχειρήσεων σε θέματα κοινωνικής εταιρικής ευθύνης, ανάπτυξης νέων πρακτικών και υιοθεσίας καινοτομιών, συμβολής στην ελληνική οικονομία κ.α. Τα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης βραβεύτηκαν για την προώθηση των κρητικών παραγωγών και τη στήριξη της τοπικής οικονομίας. Επίσης, το βραβείο καινοτομίας για χρήση νέων τεχνολογιών παρέλαβε για την εταιρεία ο Δρ. Ασλανίδης Γιάννης προσελκύοντας το ενδιαφέρον των παρευρισκόμενων σχετικά με την έρευνα που πραγματοποιήθηκε στα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης μέσω της τεχνικής Eye Tracking. > Τέλος, τα καταστήματα Γεύσεις Κρήτης Χαλκιαδάκης στην Αθήνα βραβεύτηκαν στην κατηγορία «Παραδοσιακό Κατάστημα» κάνοντάς μας περήφανους και γι αυτή τη νέα προσπάθειά μας. Πάνω: Ο Δρ. Ασλανίδης, ο κ. Παντελειάδης, η κ. Χαλκιαδάκη, ο κ. Καραγεωργίου και ο κ. Βερόπουλος. Κάτω: Ο Δρ. Ασλανίδης παραλαμβάνει το βραβείο από την κυρία Πραματάρη. Όλοι μαζί για το περιβάλλον μας! Ηεταιρεία Χαλκιαδάκης Α.Ε. είναι γνωστή για τη στήριξη σε όλους τους φορείς που προσπαθούν δημιουργικά και κυρίως αποτελεσματικά να βοηθήσουν το περιβάλλον, οπότε δεν είναι έκπληξη η συνεργασία με τον Ενιαίο Σύνδεσμο Διαχείρισης Απορριμμάτων Κρήτης (ΕΣΔΑΚ) στα πλαίσια της προσπάθειας για τη μείωση της χρήσης πλαστικής σακούλας. Τα super markets Χαλκιαδάκης, τώρα και αρκετά χρόνια, έχουν αντικαταστήσει τις πλαστικές σακούλες με φωτοδιασπώμενες τσάντες ώστε η επιβάρυνση του περιβάλλοντος να μειωθεί όσο γίνεται, αν και δεν είναι αρκετό. Ο καθένας από εμάς πρέπει να συνειδητοποιήσει ότι η τσάντα που χρησιμοποιεί για λίγα λεπτά, από το σούπερ μάρκετ μέχρι το σπίτι του, επιβαρύνει τον πλανήτη μας. Στην προσπάθεια αυτή, μοιράσαμε στα καταστήματά μας υφασμάτινες τσάντες πολλαπλών χρήσεων που μας προμήθευσε ο ΕΣΔΑΚ, ώστε οι πελάτες να μπορούν να τις έχουν μαζί τους και να μεταφέρουν τα ψώνια τους μέσα σε αυτές, αντί σε πλαστικές σακούλες. Εάν όλοι στηρίξουμε μία τέτοια δράση και υιοθετήσουμε αυτή τη νέα συνήθεια για τη μεταφορά των προϊόντων, η διαφορά στο περιβάλλον θα είναι μετρήσιμη. Για να επιβραβεύσουμε αυτή την ενέργεια και να παροτρύνουμε τους πελάτες μας να έχουν μαζί τους την επαναχρησιμοποιούμενη τσάντα δράσης, προσφέρουμε μία έκπτωση 1% στο σύνολο της λιανικής απόδειξης σε όσους δεν χρησιμοποιούν σακούλα μίας χρήσης στα super markets της εταιρείας μας. > Εάν θέλετε κι εσείς να στηρίξετε την προσπάθεια της μείωσης της πλαστικής σακούλας και μένετε στην Κρήτη, μπορείτε να μας στείλετε email στην ηλ. δ/νση info@xalkiadakis.gr με θέμα ΣΑΚΟΥΛΑ ΔΡΑΣΗΣ και να σας στείλουμε τη δική σας τσάντα στο πλησιέστερο σε εσάς κατάστημά μας. h
N Φωτογραφήματα ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ Η ζωή, η Λίτσα, η Ιωάννα (και τα άλλα... τα κορίτσια!) Πριν από κάμποσα χρόνια ένα ιδιωτικό ΚΤΕΟ θέλησε να στείλει μήνυμα στους οδηγούς. Έβαλε, λοιπόν, πινακίδα σε δρόμο μεγάλης κυκλοφορίας (κάπου στην περιφέρεια, στο νότιο τμήμα της Κρήτης) με το σύνθημα: ΑΓΑΠΩ ΤΗ ΖΩΗ ΟΔΗΓΩ ΜΕ ΠΡΟΣΟΧΗ. Δεν ξέρω πόσο καιρό έμεινε... αχτύπητη από τα φαρμακερά βέλη του έρωτος η ταμπέλα. Πριν από λίγο καιρό, πάντως, που περνούσα από κει, το μήνυμα είχε καταστεί άκρως ερωτικόν και άκρως εξομολογητικόν! Κάποιος ερωντοχτυπημένος αποφάσισε να τη χρησιμοποιήσει σαν... προσωπικό ταχυδρομείο. Είχε σβήσει τη λέξη «Ζωή» κι είχε γράψει με κόκκινο σπρέι το όνομα του νταλκά του: Λίτσα: «Αγαπώ τη Λίτσα», λοιπόν. Δεν ξέρω αν είχε άλλο τρόπο η δεσποινίς Λίτσα να πληροφορηθεί για τον έρωτα του (άγνωστου σε μας) νεανία. Ξέρω, όμως, ότι μαζί με την εν λόγω δεσποσύνη, τον πληροφορήθηκαν και χιλιάδες άλλοι, όσοι περνούσαν από τον δρόμο. Πέρασαν κάποιοι μήνες (ίσως και χρόνια, δεν ξέρω...), άλλαξε ο κόσμος, άλλαξαν και οι έρωτες. Κάποιο άγνωστο χέρι... διέγραψε τη Λίτσα και έφερε στην πρώτη θέση της καρδιάς την Ιωάννα. Βλέποντας την ταμπέλα, έπλασα δυο σενάρια στο μυαλό μου. Το πρώτο: κάποιος άλλος ερωτευμένος νεανίας αποφάσισε να διατυμπανίσει και τον δικό του έρωτα. Να το μάθει η Ιωάννα, να το μάθομε κι εμείς οι άσχετοι (και παντελώς αδιάφοροι) για τα προσωπικά της. Το δεύτερο (και πιθανότερο): και τα δυο ονόματα γράφτηκαν από το ίδιο χέρι! Μάλλον που ο εν λόγω δημοσίως εξομολογούμενος κύριος άλλαξε προτιμήσεις. Ας πούμε πως... τα χάλασε με τη Λίτσα και τα έφτιαξε με την Ιωάννα. Κι αν ρωτήσετε τι μας νοιάζει όλους εμάς, θα σας απαντήσω ότι αυτές οι απλές, αυθόρμητες, παρορμητικές (ενίοτε δε και χλευαστικές) μαρτυρίες αποτελούν τεκμήρια μιας ολόκληρης εποχής. Της δικής μας. Και να θυμίσω ότι κάποτε, ένας δικός μας σοφός, είχε πει το περίφημο «Έρως ανίκατε μάχαν». Το συμπλήρωσε, μάλιστα, με την αμίμητη φράση: «ο δ' έχων μέμηνεν...» (με απλά λόγια: όποιον αγγίξεις, Έρωτα, τον τρελαίνεις). 12 Ας θυμηθούμε, λοιπόν, τον Σοφοκλή και την Αντιγόνη του (την Αντιγόνη των Ελλήνων, την Αντιγόνη του κόσμου): Έρως ανίκατε μάχαν, Έρως, ος εν κτήμασι πίπτεις, ος εν μαλακαίς παρειαίς νεάνιδος εννυχεύεις, φοιτάς δ υπερπόντιος εν τ αγρονόμοις αυλαίς. και σ ούτ αθανάτων φύξιμος ουδείς ούθ αμερίων σε γ ανθρώπων, ο δ έχων μέμηνεν. Συ και δικαίων αδίκους φρένας παρασπάς επί λώβα... Και σε μετάφραση του (καταπληκτικού) Κώστα Γεωργουσόπουλου: Έρωτα, που δε γονάτισες ποτέ στον πόλεμο, Έρωτα, που ορμάς και γεμίζεις την πλάση, που στα απαλά τα μάγουλα της κόρης νυχτερεύεις που σεργιανάς στις θάλασσες και των ξωμάχων τα κατώφλια, κανείς δε σου γλιτώνει μηδέ θνητός μηδέ θεός αθάνατος φωλιάζεις στο κορμί και το μανίζεις. Εσύ των δικαίων ξεστρατίζεις το νου και στο χαμό τον σέρνεις. Κάποιος ερωντοχτυπημένος αποφάσισε να χρησιμοποιήσει την ταμπέλα σαν... προσωπικό ταχυδρομείο.
N ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ Βιτρίνα... πρώτου ορόφου Στην αρχή ξαφνιάστηκα. Μια γυναίκα σταματημένη στο μπαλκόνι. Μόνη κι ακίνητη, με χαμόγελο παγωμένο, με κόκκινα χείλη και χέρια στη μέση. Καλοκαίρι στον Τοπανά των Χανίων. Μια κούκλα στο μπαλκόνι ή καλύτερα ένας ευρηματικός τρόπος να τραβήξεις τα βλέμματα των περαστικών. 14
ΥΠερ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2014 Ώρα σας καλή, κεράδες μου! Το αντίδοτο στη μοναξιά... Σε τούτα τα χωριά που κάποτε άκμαζαν και τώρα μετράνε τις πληγές, τις μοναξιές και τις μνήμες, η ελπίδα μπορεί ν' αναδυθεί μέσ' από την πιο απλή εικόνα. Από ένα παιδί που παίζει στο δρόμο, από κάποιον που τρυγά ή κλαδεύει τ' αμπέλι του, από μια γεροντική συντροφιά που μοιράζεται τον ήλιο. Κουβέντιαζαν καθισμένες στις αυλές τους, ανάμεσα σε λουλούδια, σε δέντρα, σε χρώματα. Παλιά συνήθεια να κάθονται οι γειτόνισσες στις αυλές και στις λοτζέτες και ν' ανασταίνουν τη μνήμη. Εικόνα που θυμίζει κρητικό χωριό σε άλλες εποχές, στα χρόνια της ακμής, τότε που τα καφενεία ήταν ανοιχτά κι οι δρόμοι γεμάτοι. Πλησίασα, καλημέρισα κι ένιωσα κάπως άβολα. Ήταν σαν να ερχόμουν ουρανοκατέβατος στην παρέα, σα να έκοβα μια κουβέντα στη μέση. Μα ο τρόπος που μιλούν στον κάθε ξένο οι άνθρωποι της Κρήτης δεν αφήνει χώρο για ενοχές. Έτσι, γιατί ένα χαμόγελο μπορεί να πει όσα δεν λένε χίλιες λέξεις μαζί. Σε τούτα τα μικρά χωριά επιβιώνει ακόμη το χαμόγελο, επιβιώνει ένας τρόπος ζωής κι ένας πολιτισμός που διατηρεί στο ακέραιο τις αξίες του. Κι ας έχουν αδειάσει τα μισά σπίτια, κι ας παλεύουν οι νεότερες γενιές με χίλιες αναποδιές (τα γεννήματα της γης που δεν πουλιούνται, το κόστος της ζωής που δεν παλεύεται...). Τώρα που κοιτάζω ξανά τη φωτογραφία, αναπλάθω το (πρόσφατο) παρελθόν, την ώρα της λήψης, κι ακούω πάλι τον ωραίο χαιρετισμό τους: - Ώρα καλή, παιδί μου, ώρα καλή... Ώρα σας καλή, κεράδες μου. Και να ξέρετε πως έδωσα τίτλο σε τούτη τη φωτογραφία. Να σας τον πω; Το αντίδοτο στη μοναξιά! 15
N ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ Ο «Γέρος»! Έτσι τον έλεγαν: Γέρο. Και Παππού. Πιθανώς για να τον ξεχωρίζουν από τους δυο νεότερους συνονόματούς του. Ειρηναίοι κι οι τρεις, βλέπετε. Ήταν μια από τις τελευταίες δημόσιες εμφανίσεις του. Τον είχα δει κουρασμένο, αλλά κρατούσε ακόμη. Σοβαρός, μα προσηνής, γλυκομίλητος. Σαν και τότε, εικοσιδυό χρόνους πριν, που τον ρωτούσα για κάποιο μοναστήρι κοντά στο Ελαφονήσι, που, όπως έλεγε κάποιος περιηγητής, είχε κάποτε τρακόσους καλογέρους. Θυμάμαι ακόμη την απάντησή του, τίμια και ειλικρινή: «Δεν έχω ψάξει, δεν ξέρω δεν μου έμεινε χρόνος για την ιστορία». Δίκιο είχε! Άλλοι ψάχνουν την ιστορία κι άλλοι γράφουν ιστορία. Με λογισμό και μ' όνειρο. Εκείνος ονειρευόταν ν' αλλάξει τις ζωές των ανθρώπων. Να ιδρύσει εταιρείες λαϊκής βάσης (ΑΝΕΚ, ΕΤΑΝΑΠ), να δημιουργήσει κοινωνικές δομές (σχολές κωφαλάλων, ξυλογλυπτικής, οικοτροφεία, γηροκομεία, τυροκομεία, κέντρα αγροτικής ανάπτυξης, ιδρύματα...). Να πει με τον τρόπο του πως οι κοινωνίες πρέπει να πάρουν τις τύχες τους στα χέρια τους. Ειρηναίος Γαλανάκης τ' όνομά του. Ο μακαριστός Μητροπολίτης Κισάμου και Σελίνου. Ή, αλλιώς, ένας ιερωμένος που μίλησε με την ιστορία. Υ.Γ. Με την ευκαιρία, αντιγράφω από ένα παλιότερο βιβλίο του δυο λόγια που νομίζω πως πρέπει ν' ακουστούν: «Η Οικονομία πρέπει να έχει τη φιλοσοφία της, δηλαδή μια σωστή ανθρωπολογία, μέσα στην οποία θα εντάσσει τα οικονομικά και αναπτυξιακά της προγράμματα. Γιατί έτσι μόνο μπορεί να ανταποκριθεί και στους μεγάλους ανθρωπιστικούς και κοινωνικούς σκοπούς που έχει να επιτελέσει σήμερα (κοινωνική δικαιοσύνη, δημοκρατία, ειρήνη, κλπ.)». Λόγια του ειρηναίου: «Πολιτικοί και πολίτες μιλούνε σ όλα τα πλάτη της Γης για Δημοκρατία κι όμως αληθινή Δημοκρατία δεν υπάρχει... Για να δικαιολογούμε τη 'σύγχυση' αυτή στον πολιτικό χώρο χαρακτηρίζουμε τη Δημοκρατία μας 'πολυφωνική', αλλά η 'πολυφωνία' ούτε την αλήθεια, ούτε τη συμφωνία προάγει. Στον χώρο της ψυχαγωγίας η 'πολυφωνία' γίνεται ψυχοφθόρα. Γιατί τα διάφορα κανάλια, κυνηγώντας την 'ακροαματικότητα', προσφέρουν ό,τι προκαλεί και ερεθίζει τα ένστικτα και τα πάθη του ανθρώπου». Πώς το είπατε, Γέροντα; Κοινωνική δικαιοσύνη; Δημοκρατία; Ανθρωπιστικοί σκοποί; Κοινωνικοί στόχοι; Πώς το είπατε; 16
ΥΠερ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2014 Ασημένια κύματα, ασημένιες λήψεις Δεν ήξερα πώς να φωτογραφίσω το ασήμι της θάλασσας. Ήμουν επιβάτης σε πλοίο, σε ημερήσιο ταξίδι, κι έψαχνα στα βάθη του ορίζοντα μήπως και δω τον Ποσειδώνα με την τρίαινά του να στέκει μεσοπέλαγα, ν' αναδεύει τη μνήμη. Μέσα, στο σαλόνι, η τηλεόραση. Στη διαπασών. Κι ένας κόσμος παραδομένος στην ανία. Τρεις - τέσσερις πολιτικοί λογομαχούσαν. Σαν τους διαλαλητάδες των λαϊκών αγορών: «εδώ η καλή πραμάτεια». Άνοιξα την πόρτα σαν δραπέτης από το σήμερα, βγήκα στην πρύμνη. Κοίταξα με λαχτάρα προς τον βορρά. Κάπου εκεί που τελειώνει το Κρητικό Πέλαγος κι αρχίζει το Αιγαίο το πολυθρύλητο. Κάποτε αρκεί να κλείσεις μια πόρτα και ν' ανοίξεις μιαν άλλη. Κι αλλάζουν όλα μαζί. Ο ήχος, η εικόνα, ο κόσμος. Φως απογευματινό, χωρίς δύναμη. Σε λίγο θα νύχτωνε. Να ήταν η λεγόμενη «μπλε ώρα»; Να ήταν τα σύννεφα που είχαν κάμει μπροσκάδα στον ήλιο; Να ήταν, απλά, το ασήμι που απλωνόταν παντού στον κόσμο και μας έκανε να ξεχνούμε; Να ήμουν εγώ που ήθελα απλά να πιστέψω πως -τελικά- η θάλασσά μου (η θάλασσά μας) είναι απλά μια ασημένια ζωγραφιά; Ή και μια ασημένια φωτογραφία; 17
N ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ ελεύθεροι χώροι για ελεύθερους ανθρώπους Νομίζω πως είμαι εγώ στην εικόνα. Παιδί. Παιδιά κι εσείς που με διαβάζετε. Τώρα που γίνεται τόση κουβέντα για χωροταξία και περιβάλλον, ξεφύλλισα τις φωτογραφίες της μνήμης. Κι είδα τον εαυτό μου παιδί να τρέχει στις αλάνες, πότε με ένα τόπι στο πόδι, πότε με κάποιον μύλο στο χέρι, έναν αυτοσχέδιο ανεμόμυλο κατασκευασμένο με αλαφρόξυλο νάρθηκα ή σφεντυλιάς. Κι είδα τα παιδιά όλων των ηλικιών, όλων των εποχών να τρέχουν μαζί μου. Ελεύθερος χώρος. Αδόμητος. Η πλατεία, η παραλία, το δάσος, η αμμουδιά. Το δικαίωμα του ανθρώπου να υπάρχει μαζί με τον φυσικό του χώρο, να συμπληρώνει την αρμονία του κόσμου. Όχι να τη διαταράσσει. Κι ακόμη, η ανάγκη του χώρου να αναπνέει. Να τρέφει δέντρα, λουλούδια, πουλιά, ελπίδες. Ναι, η ανάγκη του χώρου. Εκείνου που τον αποκαλέσαμε «περιβάλλον» για να κρύψομε πίσω από τις λέξεις τις ενοχές μας. Δυο παιδιά μ' ένα πατίνι. Στα Χανιά. Μπροστά στο ναό της Τριμάρτυρης, εκείνον που κάποτε λειτουργούσε σαν σαπουνάδικο (όταν τον είχε κάμει εργαστήρι ο Τούρκος ιδιοκτήτης του). Και τώρα σηκώνει πάνω του όλα τα χρόνια που πέρασαν, όλο το βάρος της ιστορίας. Στα Χανιά. Στον ελεύθερο (έστω και πλακοστρωμένο) χώρο. Νομίζω πως είμαι εγώ στην εικόνα. Παιδί. Παιδιά κι εσείς που με διαβάζετε. Όλα τα παιδιά έχουν ανάγκη από ένα πατίνι για να γυρίσουν πίσω στο χρόνο. Και από μια πλατεία για να μπορέσουν να τρέξουν, να κουραστούν, να ξαποστάσουν. Όλες οι ηλικίες έχουν δικαίωμα στον ελεύθερο χώρο. Και, κυρίως, τα παιδιά που δεν γεννήθηκαν ακόμη. Αυτά που δεν έχουν ακούσει τίποτα για τις μνημονιακές υποχρεώσεις της χώρας. Ούτε για την (υποτιθέμενη) ανάγκη να υποτάξομε τον δημόσιο χώρο σε υπαγορεύσεις και αδηφάγες σκοπιμότητες. Τον αδόμητο χώρο. Τις παραλίες. Τα δάση. Αυτά που, σύμφωνα με το Σύνταγμα, (υποτίθεται πως) ανήκουν σε όλους! 18
ΤΑΝΕΑΜΑΣ επίσκεψη στη Unilever Τα στελέχη μας ενημερώνονται... Στο πλαίσιο της καλής συνεργασίας με τις εταιρείες που παράγουν στην Ελλάδα, επισκεφτήκαμε το πλήρως αυτοματοποιημένο εργοστάσιο της Unilever στην περιοχή Άγ. Ιωάννης Ρέντης στην Αττική. Παρακολουθήσαμε με ενδιαφέρον την παραγωγή της χλωρίνης Klinex, ενός από τα ισχυρότερα brands στην ελληνική αγορά. Σε άλλη πτέρυγα του εργοστασίου, γευτήκαμε φρέσκια μαργαρίνη και παρακολουθήσαμε την παραγωγή του Βιτάμ σε μία μονάδα που φυσικά πληροί με το παραπάνω τις προδιαγραφές υγιεινής και ασφάλειας τροφίμων και μοσχομυρίζει σαν φρεσκοφτιαγμένο κέικ! ΣεΜΙΝΑρΙΟ Πρώτων Βοηθειών Στην «Ακαδημία Χαλκιαδάκης» από το ξεκίνημά της το 2010 μέχρι σήμερα, έχουμε πραγματοποιήσει μία μεγάλη γκάμα εξιδεικευμένων σεμιναρίων για τους εργαζόμενους της εταιρείας με κύριο μέλημα την υγιεινή και ασφάλεια τροφίμων, όπως και την ποιοτική εξυπηρέτηση των πελατών μας. Αυτή τη φορά, δημιουργήθηκε ένας νέος κύκλος σεμιναρίων, ο οποίος ήρθε να επισφραγίσει την πολυετή συνεργασία μας και στήριξη των δράσεων του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού. Η υλοποίηση σεμιναρίων Πρώτων Βοηθειών από τον Ελληνικό Ερυθρό Σταυρό ήταν ένας στόχος της εταιρείας Χαλκιαδάκη εδώ και πολύ καιρό, μέχρι που ήρθαν οι κατάλληλες συνθήκες, και πραγματοποιήθηκε ο πρώτος κύκλος για το πρώτο γκρουπ. Υπάλληλοι από 20 τα καταστήματά μας, από τα κεντρικά γραφεία και από τις αποθήκες συγκεντρωθήκαμε στην αίθουσα εκπαίδευσης της εταιρείας, και παρακολουθήσαμε με ενθουσιασμό την εκπαίδευση από τους εξιδεικευμένους εκπαιδευτές του τμήματος Σαμαρειτών του Ερυθρού Σταυρού, που πολύ περιγραφικά και κατατοπιστικά μας εξήγησαν όλα όσα πρέπει να γνωρίζουμε για να εφαρμόσουμε τις πρώτες βοήθειες, οι οποίες μπορεί να αφορούν από ένα εργατικό ατύχημα μέχρι ένα περιστατικό ανάγκης ενός συνανθρώπου μας. Όλοι οι συμμετέχοντες μάθαμε τις Βασικές Αρχές Πρώτων Βοηθειών, την Βασική Υποστήριξη Ζωής, Καρδιοαναπνευστική Αναζωογόνησης (ΚΑΑ), Χρήση Αυτόματου Εξωτερικού Απινιδωτή, Πρωτογενή Εκτίμηση και Αντιμετώπιση Περιστατικού, ενώ πραγματοποιήθηκε πρακτική πάνω σε όλα τα θέματα εκπαίδευσης. Ο Ελληνικός Ερυθρός Σταυρός πραγματοποιεί σεμινάρια Πρώτων Βοηθειών στους πολίτες που επιθυμούν να γνωρίζουν πώς μπορούν να αντοποκριθούν όταν υπάρχει ανάγκη, όπως και εξειδικευμένη εκπαίδευση για όσους επιθυμούν να γίνουν εθελοντές σε αυτή την τόσο σημαντική για όλους μας δράση. Η εταιρεία μας προσέφερε το σεμινάριο στους εργαζόμενους και κάλυψε όλα τα έξοδα στα πλαίσια της εταιρικής ευθύνης, με την προσδοκία σύντομα να πολλαπλασιαστούν οι συμπολίτες μας που θα γνωρίζουν πώς να ανταποκριθούν όταν και όπου υπάρχει ανάγκη ζωής. Σε αυτή την πρώτη φάση, συνολικά 25 άτομα πιστοποιήθηκαν με το πτυχίο βασικής υποστήριξης ζωής, ενώ πρόκειται να ακολουθήσουν και άλλοι εκπαιδευόμενοι.
Μια φωτογραφία - ένα ποίημα ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η εφη ΨΙΛΑΚΗ Και τα πολλά νησία του Αιγαίου Αστράπτουσι τα κύματα ως οι ουρανοί, και ανέφελος, ξάστερος φέγγει ο ήλιος και τα πολλά νησία δείχνει του Αιγαίου. Ανδρέας Κάλβος, Ωδή Δεκάτη. Ο Ωκεανός Όλες μου οι λέξεις έγραφαν «ήλιος» Κάθισα σήμερα να γράψω ένα γράμμα. Όμως όλες μου οι λέξεις έγραφαν «ήλιος». Μήπως θα πρέπει ν αλλάξω γραφή; Νικηφόρος Βρεττάκος, Παραίτηση από το αλφάβητο...δίχως ήλιο αν μας καλεί η ημέρα, πού είναι ο κόσμος; Νικηφόρος Βρεττάκος, Δίχως πανί Στη φωτογραφία δεξιά: το λιάσιμο της ντομάτας στη Σαντορίνη. 22
ΥΠερ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2014
ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η εφη ΨΙΛΑΚΗ Καλό ταξίδι, αλαργινό καράβι μου Καλό ταξίδι, αλαργινό καράβι μου, στου απείρου και στης νυχτός την αγκαλιά, με τα χρυσά σου φώτα! Νάμουν στην πλώρη σου ήθελα, για να κοιτάζω γύρου σε λιτανεία να περνούν τα ονείρατα τα πρώτα. Η τρικυμία στο πέλαγος και στη ζωή να παύη, μακριά μαζί σου φεύγοντας πέτρα να ρίχνω πίσω, να μου λικνίζης την αιώνια θλίψη μου, καράβι, δίχως να ξέρω πού με πας και δίχως να γυρίσω! Κ. Καρυωτάκης, Τελευταίο ταξίδι... είναι τα παιδιά που ανάβουν τις φωτιές και φωνάζουν μπροστά στις φλόγες! Είναι τα παιδιά που ανάβουν τις φωτιές και φωνάζουν μπροστά στις φλόγες μέσα στη ζεστή νύχτα (Μήπως έγινε ποτές φωτιά που να μην την άναψε κάποιο παιδί, ω Ηρόστρατε) και ρίχνουν αλάτι μέσα στις φλόγες για να πλαταγίζουν (Πόσο παράξενα μας κοιτάζουν ξαφνικά τα σπίτια, τα χωνευτήρια των ανθρώπων, σαν τα χαϊδέψει κάποια ανταύγεια). Μα εσύ πού γνώρισες τη χάρη τις πέτρας πάνω στο θαλασσόδαρτο βράχο το βράδυ που έπεσε ή γαλήνη άκουσες από μακριά την ανθρώπινη φωνή της μοναξιάς και της σιωπής μέσα στο κορμί σου τη νύχτα εκείνη του Αι-Γιάννη όταν έσβησαν όλες οι φωτιές και μελέτησες τη στάχτη κάτω από τ' αστέρια. Γ. Σεφέρης, Φωτιές του Αϊ Γιάννη 24
ΥΠερ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2014 2014
26 ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η εφη ΨΙΛΑΚΗ
ΥΠερ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2014...Και γέρος πια ν' αράξεις στο νησί Αλλά μη βιάζεις το ταξίδι διόλου. Καλλίτερα χρόνια πολλά να διαρκέσει και γέρος πια ν' αράξεις στο νησί, πλούσιος με όσα κέρδισες στο δρόμο, μη προσδοκώντας πλούτη να σε δώσει η Ιθάκη. Κ. Π. Καβάφης, Ιθάκη Τα περασμένα νειάτα Βγάζει η θάλασσα κρυφή φωνή φωνή που μπαίνει μες στην καρδιά μας και την συγκινεί και την ευφραίνει. Τραγούδι τρυφερό η θάλασσα μας ψάλλει, τραγούδι που έκαμαν τρεις ποιηταί μεγάλοι, ο ήλιος, ο αέρας και ο ουρανός. Το ψάλλει με την θεία της φωνή εκείνη, όταν στους ώμους της απλώνει την γαλήνη σαν φόρεμά της ο καιρός ο θερινός. Φέρνει μηνύματα εις ταις ψυχαίς δροσάτα η μελωδία της. Τα περασμένα νειάτα θυμίζει χωρίς πίκρα και χωρίς καϋμό. Οι περασμένοι έρωτες κρυφομιλούνε, αισθήματα λησμονημένα ξαναζούνε μες στων κυμάτων τον γλυκόν ανασασμό. Κ. Π. Καβάφης, Φωνή απ την Θάλασσα
ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η εφη ΨΙΛΑΚΗ...είπα να σου φέρω ηλιοτρόπια! Αντί για υακίνθους είπα να σου φέρω σήμερα ηλιοτρόπια να έχει η φροντίδα μου πιο ευθυτενές κοτσάνι και το οστεώδες πλέον νόημά της να μου φανεί στρογγυλοπρόσωπο ηλιόσπορους γεμάτο.... Κι αφού ετακτοποίησα σε ύψος ομοιόμορφο αισθητικά το χρέος μου στο βάζο κοντοστάθηκα λίγο να βεβαιωθώ ότι τα ηλιοτρόπια θα τραπούν εκεί που επαγγέλλει το όνομά τους. Κική Δημουλά, Ηλιοτρόπια 28
ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ R Ο Στέλιος Παρλιάρος κοντά μας! > Άλλο ένα καλοκαίρι υποδεχτήκαμε με ιδιαίτερη χαρά τον πολύ αγαπημένο σε όλους μας Στέλιο Παρλιάρο. Ο καταπληκτικός Στέλιος Παρλιάρος υποδέχθηκε τον κόσμο στα καταστήματά μας για να κεράσει τα 2 νέα μοναδικά παγωτά SCANDAL που φέρουν την υπογραφή του! Απολαύσαμε μαζί τις νέες μοναδικές δημιουργίες από την ΕΒΓΑ στο καταστήματά μας στο Ηράκλειο και στον Αγ. Νικόλαο, όπου μικροί και μεγάλοι δοκίμασαν τα νέα παγωτά Scandal salted caramel και Scandal pavlova και όλοι πήραμε πρωτότυπες ιδέες για ακόμα πιο απολαυστικό σερβίρισμά τους! Μμμμ Τόστιμο! Ο γνωστός σεφ Βασίλης Καλλίδης βρέθηκε κοντά μας στα καταστήματα MAX Αλικαρνασού και Θερίσου, στα πλαίσια προωθητικών ενεργειών του ΚριςΚρις Τόστιμο. Μας ετοίμασε νόστιμα σνακ και μας έδωσε δημιουργικες ιδέες για καταπληκτικά τοστάκια που ενθουσίασαν μικρούς και μεγάλους. Όσοι τυχεροί μοιράστηκαν την εμπειρία Τόστιμο με τον Βασίλη Καλλίδη είχαν την ευκαιρία να κερδίσουν το βιβλίο του ΑΤΗΕΝS SPECIAL και να τους το υπογράψει ο διάσημος μάγειρας!! 30
ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΝεΑ ΠρΟÏΟΝΤΑ Καπνιστό Χέλι και Πέστροφα J Aπολαύστε έναν εκλεκτό μεζέ και βοηθήστε τον οργανισμό σας να επωφεληθεί από μία τροφή πολύ πλούσια σε Ω3 λιπαρά. Η εταιρεία ιχθυοκαλλιεργειών Β. Γείτονας & Σια Ε.Ε. εκτρέφει και επεξεργάζεται χέλια στην Ελλάδα με παραδοσιακό τρόπο επιτυγχάνοντας ένα προϊόν υψηλής ποιότητας με λάτρεις στη Ρωσία, την Αγγλία και την Ιρλανδία. Τώρα και σε επιλεγμένα καταστήματα Χαλκιαδάκης μπορείτε να βρείτε το εκλεκτό αυτό προϊόν και να το απολαύσετε σκέτο ή να επιχειρήσετε μία από τις ευφάνταστες συνταγές που θα βρείτε στο http://www.eelgeitonas.com/gr/συνταγές. Καλή απόλαυση! Μέλι Μοσχομυριστό από την «Ελληνικό Μέλι Α.Ε.» Το άρωμα της μαστίχας είναι μοναδικό και θα σας ενθουσιάσει στο συνδυασμό του με το μέλι. Επίσης, το μέλι με φυσικό βιολογικό κρόκο Κοζάνης αποτελεί έναν πλούσιο συνδυασμό θρεπτικών στοιχείων και αρωμάτων. Επιλέξετε τα φυσικά προϊόντα μελιού με κρόκο και μαστίχα για ένα ξεχωριστό πρωινό και ξεκινήστε τη μέρα σας γεμάτοι ενέργεια και φυσικά αρώματα! Νέο παξιμάδι Χαλκιαδάκης! Tα αγαπήσατε, τα αναδείξατε πρώτα στην κατηγορία των παξιμαδιών γι αυτό και εμπλουτίσαμε κι άλλο την ποικιλία τους. Στην οικογένεια παξιμαδιών Χαλκιαδάκης προστέθηκε το παξιμάδι τύπου Κυθήρων και η Κρητικοφουρνιά! Απολαύστε και τις δύο αυτές παραδοσιακές συνταγές σε ποιότητα και τιμή Χαλκιαδάκη! w Δεν χρειάζεται να πάρετε τα βουνά! Το νέο μοντέρνο δροσερό και ξεδιψαστικό ρόφημα είναι τσάι του βουνού και λέγεται TUVUNU! Μία έξυπνη δροσιστική ιδέα για το καλοκαίρι. Είναι 100% φυσικό αφέψημα με ελληνικό Τσάι του Βουνού, χωρίς καφεϊνη και την προσθήκη εκχυλισμάτων ή χρωστικών. Θα το βρείτε σε επιλεγμένα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης.
ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ Πώς θα ήταν ο κόσμος χωρίς... τσούκους; (Η πολύτιμη συνεισφορά της νεροκολοκύθας) Με επίκεντρο τον λαϊκό πολιτισμό της Κρήτης. Πολυσκεύος και πολυεργαλείο σημάδεψε την εξέλιξη του πολιτισμού για χιλιάδες χρόνια. Το φτηνό υλικό που άλλαξε την ιστορία. ΚΕΙΜΕΝΟ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ - εφη ΨΙΛΑΚΗ 32
ΥΠερ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2014
ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ Πάνε χρόνια από τότε που είδα τον τελευταίο καφετζή να κρατά μια κολοκύθα γεμάτη κρασί και να σερβίρει τους πελάτες του. Πάνε χρόνια κι από τότε που είδα για τελευταία φορά φλασκιά και τσούκους μέσα σε βούργες, κρεμασμένα στις ζώνες των ανθρώπων ή στα σκαρβέλια των γαϊδάρων. Κι αν γράφω τούτες τις γραμμές, δεν είναι (μόνο) για να πλέξω το εγκώμιο... του τσούκου, αλλά για να μεταφέρω μερικές απλές σκέψεις σχετικά με τις διαδοχικές εξελίξεις του υλικού πολιτισμού και την ταχύτητα με την οποία μεταπίπτει το πολύτιμο σε ασήμαντο, φτηνό, ευτελές. Μετά την εμφάνιση του πλαστικού, και μέσα σε πολύ λίγα χρόνια, το πιο πολύτιμο υλικό του προβιομηχανικού κόσμου απαξιώθηκε και πέρασε σε μιαν άλλη εννοιολογική κατηγορία: στην κατηγορία των «αζήτητων». Γιατί η νεροκολοκύθα (ο κρητικός τσούκος) υπήρξε ένα από τα πιο χρηστικά φυτικά είδη όλων των εποχών. Άνετα θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως πολυ-σκεύος! Ή και πολυ-εργαλείο ακόμη. Κι αν διαφωνεί κανείς, ας ρωτήσει τους παλιούς ψαράδες πώς έφτιαχναν τις σημαδούρες κατά την προ του πλαστικού εποχή, τους κρασοπαραγωγούς πώς έφτιαχναν τα χωνιά τους, τους ελαιουργούς πώς διαχώριζαν το λάδι από τον κατσίγαρο. Πάνω: Ο τσούκος ως φαλλικό σύμβολο στα αποκριάτικα έθιμα. Κέρασμα τσικουδιάς από φαλλόσχημες νεροκολοκύθες στη Γέργερη (Καθαρά Δευτέρα). Δεξιά σελίδα: Νεροκολόκυθο με καμπυλωτό λαιμό (Μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την κατασκευή φαλλόσχημης μάσκας) Πώς θα ήταν ο κόσμος... χωρίς τσούκους; Ο λόγος, λοιπόν, για τον τσούκο. Και το φλασκί. Χωρίς αυτά δεν μπορούσε να πορευτεί το νοικοκυριό της Κρήτης, όπως και πολλών άλλων περιοχών του κόσμου, από την Ανατολή ώς τη Δύση κι από τον Βορρά ώς το Νότο. Γιατί το ταπεινό νεροκολόκυθο (της κοινής νεοελληνικής) είναι από τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν από όλες σχεδόν τις ανθρώπινες κοινωνίες και σε όλες σχεδόν τις εποχές. Μόνο στα μεταπολεμικά χρόνια άρχισε να χάνει την αίγλη του. Κι αφού πέρασαν μερικές δεκαετίες απαξίωσης, ο νεωτερικός πολιτισμός άρχισε να το αξιολογεί και πάλι, αλλά με διαφορετικούς όρους: από χρηστικό είδος έγινε διακοσμητικό υλικό. Ίσως επειδή παραπέμπει σε μοδάτες έννοιες όπως «οικολογία», «περιβάλλον». Ίσως επειδή η διακοσμητική χρήση του 34
ΥΠερ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2014 ταιριάζει με την τάση επιστροφής στη φύση. Η ιστορία της κολοκύθας περιγράφει με απλά νοήματα την εξέλιξη της τεχνολογίας. Σ' ένα μεγάλο βαθμό, δηλαδή, περιγράφει την ιστορία της ανθρωπότητας. Η βιομηχανία του πλαστικού ήταν ο τυφώνας που τα παρέσυρε όλα. Κατάργησε επαγγέλματα, εξαφάνισε οικοτεχνικές δραστηριότητες, άλλαξε τη βιοτεχνία. Με λίγα λόγια, άλλαξε τις ζωές των ανθρώπων. Ας φανταστούμε πώς θα ήταν ο κόσμος χωρίς όλα αυτά τα πολύπλοκα είδη, από τα χρηστικά σκεύη μέχρι τα λεγόμενα (... στη νεοελληνική, παρακαλώ) «γκατζετάκια», τα οποία διευκόλυναν το εμπόριο, τις μεταφορές, την κυκλοφορία νέων προϊόντων και, γενικά, έκαναν τις ζωές των ανθρώπων πιο εύκολες και πιο άνετες. Άλλωστε, αυτός είναι ο ρόλος της τεχνολογίας: να εξανθρωπίζει τον χώρο και να ευκολύνει τη ζωή. Δηλαδή, αυτό ακριβώς που κατάφερε κάποτε και... ο (περιφρονημένος σήμερα) τσούκος: έκαμε τη ζωή του ανθρώπου πιο εύκολη! Ονομάτων επίσκεψις: ελαφρόμυαλοι τσούκοι (και τσουκιές - παρλαπίπες!) Επιχειρούμε, λοιπόν, ένα ταξίδι με επίκεντρο την Κρήτη της προβιομηχανικής εποχής και οδηγό τον κοινότατο, φτηνότατο και χρησιμότατο... τσούκο. Μόνο που το ταξίδι αυτό δεν μπορεί να σταματήσει στην Κρήτη. Πώς θα μπορούσε άλλωστε; Μού έλεγε φίλος που έχει ζήσει στην Αιθιοπία πως γοητεύτηκε βλέποντας τις κοπελιές, («τις μαυρούλες») σε χωριό της πολύπαθης αυτής χώρας να φοράνε καπέλα φτιαγμένα με νεροκολοκύθες, τσούκους δηλαδή. Όλες οι κοπέλες του χωριού τα φορούσαν. Έφταναν, λέει, κάτω από τα αυτιά και ξεχώριζαν μόνο τα μαλλιά, όταν ήταν κάπως μακριά (ελάχιστες μακρυμαλλούσες συνάντησε), και τα μεγάλα αφρικάνικα χείλη. Αρχίζομε, λοιπόν, από τη λέξη και τις διαφορετικές νοηματοδοτήσεις της. Αν αποκαλούσες παλιότερα κάποιον Κρητικό... τσούκο μπορεί να σου έσπαγε το κεφάλι. Προσβολή βαρύτατη! Στα όρια της ύβρης ή του χλευασμού. Τσούκος είναι ο αλαφρόμυαλος, το άδειο κεφάλι, ο ανόητος, ο ξεροκέφαλος. Ή ακόμη και... το αργοκίνητο μυαλό, ο βλάκας. Αυτή η σημασία (αργόστροφος, βλαξ) είναι και η πιο συνηθισμένη. Κανένα πρόβλημα, όμως, αν μιλούσες για τσούκους - σκεύη, τσούκους - δοχεία ρακής και κρασιού, τσούκους - αλατσερά! Η λέξη είναι κατάλοιπο της ιταλικής. Φαντάζομαι ότι μας ξέμεινε από την εποχή της Ενετοκρατίας. Προέρχεται από το zucca - zuccini, λέξεις που περιγράφουν την κολοκυθιά και το κολοκύθι. Το επίσημο όνομα του φυτού, το επιστημονικό, είναι Legenaria siceraria. Στην Ελλάδα την ξέρουν οι περισσότεροι ως νεροκολοκυθιά. Και το δοχείο που κατασκευάζεται απ' αυτήν ακούγεται ως φλάσκα, φλασκί, τσότρα, νεροκολόκυθο, παγούρι. Πιθανώς υπάρχουν και άλλες ιδιωματικές ονομασίες. Εδώ στην Κρήτη υπάρχει σαφής διάκριση ανάμεσα στον τσούκο και το φλασκί. Το φυτό που κάνει τους τσούκους το λέμε τσουκιά. Κι επειδή η γλώσσα μας πλάθεται μέσα από μεταφορές και παρομοιώσεις, η λέξη τσουκιά δηλώνει και... την αρλούμπα, την παρλαπίπα, την ανοησία: «Σταμάτα μωρέ να λες τσουκιές» (από τις τελευταίες χρήσεις της λέξης που έχω ακούσει). Ανδρισμού... απόκρυψις! Δεν έχω πάει στην Αιθιοπία και είναι κρίμα που ο φίλος μου δεν έχει λόξα με τις φωτογραφίες (όπως... η αφεντιά μου) για να μας έδειχνε με εικόνα πώς είναι τα (αισθησιακά κατά την άποψή του) καπέλα που φορούν οι νεαρές Αφρικανές. Τα περιέγραψε όμως: Κόβουν τη νεροκολοκύθα στα δυο σχηματίζοντας δυο ημισφαιρικά τμήματα. Το ένα, αυτό που περιλαμβάνει τον μακρύ λαιμό, το κρατούν για άλλες χρήσεις. Πολλές φορές, Προβιομηχανικός «αέρας» (εργαλείο διαχωρισμού του ελαιολάδου από το νερό). Χρησιμοποιούνταν στα ελαιοτριβεία για να παίρνουν το λάδι που, ως ελαφρότερο του νερού, επέπλεε στις πέτρινες γούρνες. 35
ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ όμως, το ένα κομμάτι είναι πολύ μεγαλύτερο από ημισφαίριο για να μπορεί να καλύπτει μεγαλύτερο μέρος της κεφαλής. «Φαντάσου το σαν κράνος του στρατού», είπε. Κι αν θέλουν, κι αν έχουν διαθέσιμα χρώματα, τα βάφουν κι είναι μια χαρά! Φαντάζομαι πως ο καυτός ήλιος της Αιθιοπίας έκαμε τους ανθρώπους ευρηματικούς. Άντε να δουλεύεις στα χωράφια και να σε χτυπούν οι πυρωμένες ακτίνες κατακέφαλα. Η κουβέντα για τις «άλλες χρήσεις» της... μισής νεροκολοκύθας, δηλαδή του τμήματος που περιλαμβάνει το λαιμό, με προβλημάτισε. Αλλά την απορία μού την έλυσε ο ίδιος: «Ας πούμε, σκέψου ότι μπορείς να φτιάξεις μια ωραία θήκη για το ανδρικό μόριο». Δηλαδή να κυκλοφορείς γυμνός και μόνο η... ανομολόγητη να βρίσκεται χωμένη μέσα σε μια... πεοθήκη! Δεν ξέρω αν αυτό συνηθίζεται στην συμπαθέστατη χώρα που λέγεται Αιθιοπία, αλλά μια διαδικτυακή έρευνα μού έλυσε την απορία. Μάλιστα, υπάρχουν (ή τουλάχιστον υπήρχαν παλιότερα, για σήμερα δεν ξέρω) πεοθήκες φτιαγμένες από τον λαιμό του τσούκου. Όχι, όμως, στην Αιθιοπία, σε άλλους πολιτισμούς στην Ινδονησία, στη Γουινέα... Εντόπισα δε, και σχετικές φωτογραφίες. Πολλές φωτογραφίες. Το στήσιμό τους με κάνει να υποθέσω πως προέρχονται από φολκλορικές εκδηλώσεις (οι αναβιώσεις εθίμων, ενδυμασιών, τελετουργιών είναι παγκόσμια μόδα). Φαίνεται πως η δίψα των ανθρώπων για το εξωτικό δεν θα σταματήσει ποτέ. Μουσικές από νεροκολοκύθες Έχοντας μεγαλώσει στο μεταίχμιο, ανάμεσα στην προβιομηχανική εποχή και... τη μετανεωτερική (η δεκαετία του 1970 υπήρξε καταλύτης για τον παλιό κόσμο στην Κρήτη), προσπάθησα να βρω μαρτυρίες για άλλες χρήσεις του τσούκου σε παλιότερες εποχές. Κι έμεινα έκπληκτος! Η δική μου μνήμη δεν με βοηθούσε όσο θα περίμενα, η φυσική εμπειρία μου είχε μείνει στα απλά και κοινά: τσούκοι αντί για μπουκάλια ρακής, φλασκάκια για τους βοσκούς και τους αγρότες... (Είχα, βλέπετε, ξεχάσει τους Ιούδες και τις αποκριάτικες μάσκες. Αλλά γι' αυτά... παρακάτω). Κάποιοι άλλοι, όμως, μεγαλύτερης ηλικίας είχαν ανατραφεί με τον ήχο της προ-νεωτερικής κουδουνίστρας: Ένα «αποζούζουρο» της τσουκιάς (καρπός που δεν πρόλαβε να μεγαλώσει επαρκώς και ως εκ τούτου ωρίμασε χωρίς να αυξηθεί πολύ το μέγεθός του) χρησιμοποιήθηκε ως κουδουνίστρα σε πολλές περιοχές του νησιού, σύμφωνα με μαρτυρίες από τον Αποκόρωνα και από το Οροπέδιο Λασιθίου. (Και μια... φυτολογική λεπτομέρεια: οι νεροκολοκύθες που δεν μεγαλώνουν πολύ είναι οι λεγόμενες κορφίτες, αυτές που βγαίνουν στην κορυφή του βλαστού). Το ξυλώδες νεροκολόκυθο είναι γεμάτο καρπούς, επίσης ξυλώδεις. Αν το ξεράνεις και το φροντίσεις, έχεις μιαν υπέροχη φυσική κουδουνίστρα! Ίσως γι' αυτό τον λόγο να χρησιμοποιήθηκε σε πολλές περιοχές ως αυτοσχέδιο μουσικό όργανο. Μόνο που κάποιοι άλλοι λαοί φαίνεται να έχουν πολύ μεγαλύτερη εμπειρία από μουσικά όργανα κατασκευασμένα με νεροκολόκυθα. Τι ταμπούρλα και τι πνευστά δεν έχουν κατασκευαστεί με το πιο απλό και το πιο ταπεινό υλικό που χάρισε η φύση στον άνθρωπο! Ξεχωριστή, μάλιστα, είναι η σχετική παράδοση ανάμεσα σε λαούς της δυτικής Αφρικής και της λατινικής Αμερικής. Οι μαράκες είναι από τα πιο γνωστά μουσικά όργανα που κατασκευάζονταν με κολοκύθες. Στην Κρήτη, πάντως, έχω δει μαντολίνο κατασκευασμένο με τσούκο. Υπέροχο! Μια ψεύτικη... νεκροκεφαλή Δανειζόμενος τις εμπειρίες των μεγαλύτερων προσπάθησα να συντάξω έναν κατάλογο χρήσεων της νεροκολοκύθας στον δικό μας πολιτισμό. Είμαι σίγουρος ότι κανένας κατάλογος δεν μπορεί να είναι πλήρης επειδή η ανθρώπινη ευρηματικότητα μας επιφυλάσσει πάντα εκπλήξεις. Ποιος θα μπορούσε να φανταστεί, ας πούμε, ότι ένας Κρητικός από το Αμάρι (μακαρίτης πια) έφτιαχνε με τα μικρά νεροκολόκυθα φίμωτρα για τα οικόσιτα ζώα του; Μουστούχες ή μουστρούχες όπως λέγονται στην Κρήτη. Τα τρυπούσε με καυτό σίδερο για να αναπνέουν τα ζώα, τα έκοβε στο μέγεθος της μουσούδας του ζώου και... τα ζωγράφιζε, όπως κάνανε κάποτε με όλα τα χρηστικά είδη (θυμηθείτε, ρόκες, σαΐτες υφαντικής, ξύλινα κουτάλια, όλα σκαλισμένα και κεντημένα. Η ομορφιά δεν έλειψε ποτέ από τις ζωές των απλών ανθρώπων). Ποιος θα μπορούσε να φανταστεί κάποιον παλιό μπακάλη να βάζει ρύζι ή άλλα είδη που πουλούσε (χύμα πάντα) με σέσουλα φτιαγμένη από νεροκολόκυθο; Κι όμως, γινόταν! Είπαμε, η ανθρώπινη φαντασία και η ανθρώπινη επινοητικότητα δεν έχουν όρια. Ποιος θα μπορούσε να φανταστεί, ακόμη, την ιστορία που άκουσα πριν από χρόνια με πρωταγωνιστές... μια νεροκολοκύθα, έναν ατρόμητο «ήρωα» κι ένα νεκροταφείο; Τα χρόνια Πολύτιμο πολυ-εργαλείο ο τσούκος, σημάδεψε την εξέλιξη του πολιτισμού για χιλιάδες χρόνια. Στη φωτογραφία αριστερά: σπόρια νεροκολοκύθας. 36
Αριστερά: αποκριάτικη μάσκα από το Μαλεβίζι. Δεξιά: εργαλεία από νεροκολοκύθες στον ερειπωμένο πύργο της Βόιλας Σητείας (1995). Το κάτω είχε διπλή χρήση: αλατσερό και «αέρας». ΥΠερ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2014 εκείνα τα στοιχήματα έδιναν κι έπαιρναν. Ο ανταγωνισμός και η κοινωνική καταξίωση δεν ήταν αμελητέες προτεραιότητες για τις μικρές κοινωνίες. Κάποιοι, λοιπόν, σκαρφίστηκαν ένα τολμηρό τέχνασμα: έφτιαξαν με νεροκολοκύθα ένα ανθρώπινο καυκάλι, μια νεκροκεφαλή. Δεν είναι και δύσκολο, φαντάζομαι. Δυο κόγχες για τα μάτια, μια πάνω σιαγόνα, κάμποσα δόντια εύκολα κόβεται ο τσούκος όταν έχεις λεπτό πριονάκι, σαν αυτά που χρησιμοποιούνται στη χειροτεχνία. Τοποθέτησαν τον τσούκο πάνω σ' έναν τάφο κι έβαλαν μέσα ένα λυχναράκι που μόλις έβγαζε φλόγα. Φανταστείτε, λοιπόν, μια θεοσκότεινη νύχτα και μια νεκροκεφαλή που φωτιζόταν αχνά μόνο το εσωτερικό της. Η ιστορία μιλά για κάποιο στοίχημα που χάθηκε (ο λεγάμενος δεν τόλμησε να πλησιάσει, έτσι λένε). Χωνιά, ταμπακέρες, μπαρουτόφλασκα... Να θυμηθούμε μερικές ακόμη χρήσεις; Μπαρουτόφλασκα. Γινόταν με μικρά νεροκολόκυθα. Την είχαν πάντα οι παλιοί κυνηγοί στις βούργιες τους για να μεταφέρουν τα σκάγια και τα μπαρούτια (τα όπλα ήταν τότε εμπροσθογεμή). Σωσίβια. Τα μεγάλα νεροκολόκυθα χρησιμοποιούνταν κατά την προβιομηχανική εποχή όπως τα σημερινά σωσίβια. Χωνιά (μπίριες). Για όλα τα υγρά, αλλά περισσότερο για τον μούστο. Οι παραγωγοί κρασιού απέφευγαν να έρθει ο μούστος σε επαφή με μεταλλικά σκεύη ή και μεταλλικά εργαλεία. «Αέρας». Είναι το εργαλείο εκείνο με το οποίο έπαιρναν οι ελαιουργοί την «πανωλαδιά», στον πρώτο διαχωριστήρα της ιστορίας, που ήταν στηριγμένος στην αξιοποίηση του ειδικού βάρους των υγρών: το λάδι έχει μικρότερο ειδικό βάρος και επιπλέει στο νερό. Παλιότερα το έπαιρναν με ειδικά κατασκευασμένη νεροκολοκύθα. Αργότερα αντικαταστάθηκε με μεταλλικό εργαλείο (τον «αέρα»). Ταμπακέρες. Ακόμη και σήμερα κατασκευάζονται ιδιότυπες ταμπακέρες με λαιμούς τσούκου, όχι τόσο για χρήση όσο για χειροτεχνική δραστηριότητα ή για σουβενίρ. Τα αλατσερά Με το αλατσερό τα πράματα είναι σχετικά πιο εύκολα. Το έλεγαν και αλατσοκαύκι. Την περιγραφή του τη δανείζομαι από τον σπουδαίο Νεαπολίτη λόγιο και λεξικογράφο Μανώλη Πιτυκάκη: «Το δοχείο που φυλάσσεται το αλάτι. Όχι ή αλατιέρα της κοινής. Τα παλιά αλατσερά κατασκευάζονταν συνήθως από ένα είδος μη εδώδιμου κολοκύθας, αλλά και από το φυτό κολοκύνθη η λαγηνοφόρος, που αφού αποξηραίνετο και άδειαζαν το περιε- 37
ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ Πάνω: κρητικό φλασκάκι από το Αμάρι (κατασκευάστηκε το 1930). Κάτω: σύγχρονο κρητικό φλασκάκι από τη Νίβρυτο. Φλάσκες σαν νταμιτζάνες χόμενό της, τη χρησιμοποιούσαν για να τοποθετούν το αλάτι, που έτσι προφυλασσόταν από την υγρασία. Στη μέση περίπου έκοβαν ένα τρίγωνο, διαστάσεων όσο να χωρεί το χέρι, το συνέδεναν πάλι στη θέση του, με ένα σπάγκο, έτσι που να μπορούσε ν' ανοιγοκλείνει η τριγωνική οπή και το κρεμούσαν στο τζάκι». Είχα δει ένα ωραίο αλατσερό στον ερειπωμένο μεσαιωνικό οικισμό Βόιλα, στο οροπέδιο των Αρμενοχαντράδων Σητείας. Με τον καλό φίλο Λυκειάρχη Δημ. Παπαδάκη είχαμε πάει ώς εκεί πριν από κάμποσα χρόνια (μέσα δεκαετίας του 90) και είχαμε πετύχει ανοικτή την τελευταία αποθήκη του ενετικού χωριού. Ένας ηλικιωμένος αγρότης είχε εκεί τα ζωντανά του και όλη την παλιά οικοσκευή: χτένια αργαλειών, καμπανούς, ζυγάλετρα, κοφίνια, σωμάρια. Πάνω στο μποτζάλε του παλιού πατητηριού ήταν αφημένο το αλατσερό. Αληθινό κομψοτέχνημα! Και στον τοίχο κρεμόταν η παλιά πιρουνοθήκη. Και τα δυο ήταν φτιαγμένα με νεροκολόκυθα. Ως θήκη για τα πιρούνια και τα κουτάλια χρησιμοποιούσαν μια κολοκύθα μεσαίου μεγέθους, την έκοβαν έτσι που να σχηματίζει στενότερη προεξοχή (γλώσσα) προς τα πάνω κι από κει την κρεμούσαν στον τοίχο. Κι επειδή χρωστάμε μια διευκρίνιση, ας πούμε ότι το φλασκί είναι διαφορετικό από τον τσούκο. Είναι στρογγυλό και πεπλατυσμένο. Ας πούμε, σαν τα αλουμινένια παγούρια του στρατού. Ήταν το πιο συνηθισμένο εργαλείο του κάθε ταξιδιώτη. Αν έβλεπε κανείς τους παλιούς πανηγυριώτες, αυτούς που ταξίδευαν καβάλα σε γαϊδουρομούλαρα, με τα σωμάρια στολισμένα, πάντα καλυμμένα με πατανίες, δεν μπορούσε παρά να προσέξει τις φλάσκες που κρέμονταν από τα σκαρβέλια ή που μεταφέρονταν μέσα σε ντορβάδες για να κρατιέται το νερό δροσερό (τα προσκυνηματικά ταξίδια γίνονταν συνήθως καλοκαίρι). Ο Πιτυκάκης προσδιορίζει και το μέγεθος του φλασκιού: «ενώ η περίμετρός του είναι γύρω στα 0,65 μ. το πάχος του δεν υπερβαίνει τα 0,15 μ.» Για να μην σπα εύκολα το κάλυπταν ολόγυρα με θηλιές κατασκευασμένες με μαλακό ξύλο, όπως ακριβώς έκαναν και με τις γυάλινες νταμιτζάνες. Ένα από τα πιο ωραία φλασκιά που είδα ήταν στα Αστερούσια. Το κρατούσε κάποιος βοσκός στις αρχές της δεκαετίας του 90 (πείτε τον, αν θέλετε, «απροσάρμοστο», αλλά αποστρεφόταν τα πλαστικά μπουκάλια που είχαν κατακτήσει τον κόσμο στο μεταξύ. Όλα κι όλα, το κρασί του το έπινε από φλασκάκι). Το είχε ντύσει με πλεκτό κατασκευασμένο από αφράτο. Άλλοι φτιάχνανε καλύμματα με βούρλα ή ξύλο λυγιάς. Στην Κρήτη ήταν παλαιότατο σκεύος μεταφοράς υγρών, κυρίως νερού ή κρασιού, για ατομική κυρίως χρήση. Συγκινητική είναι η εικόνα που μεταφέρει ο Τζουάνες Παπαδόπουλος περιγράφοντας τους χωρικούς του 17ου αιώνα: «Όταν έρχονταν από τα χωριά τους στην πόλη, είχαν στο χέρι τους ένα κοντό ραβδί, που τους έφτανε ώς τη μέση ή και λίγο πιο πάνω, κι ένα δισάκι, που κρεμόταν από την πλάτη τους μ' ένα τραχύ κορδόνι περασμένο στους ώμους, και σ' αυτό το δισάκι είχαν κρίθινο ψωμί που έτρωγαν συνήθως, τυρί, μυζήθρα ή κάτι τέτοιο για προσφάι κι ένα φλασκάκι κρασί, γιατί δεν συνήθιζαν να πηγαίνουν στα κρασοπουλιά για να πιούν...». Μαύρες εποχές ήταν τότε για τους χωρικούς. Αλλά, τουλάχιστον ένα φλασκάκι κρασί μπορούσαν να το έχουν. Το φλασκάκι του ερωτόκριτου και η φλάσκα του Καζαντζάκη Στην αναγεννησιακή λογοτεχνία της Κρήτης συναντάμε αναφορές για φλασκιά: Στον ερωτόκριτο: Σ' ένα φλασκάκι άλλο νερό του δίδει να φυλάξει και λέγει του, όντα του φανεί, τη στόρηση ν' αλλάξει... Στη Βοσκοπούλα: Είχε και ξιδωτό κρασί δαμάκι σ' ένα μικρό και πλουμιστό φλασκάκι και συγκερνά και με καλεί και πίνει κι απ' έκει για να πιω κι εγώ μου δίνει... Και στα νεότερα χρόνια. Καζαντζάκης: Είπε, κι ο πονηρός αφεντικός ανοίγει το ταγάρι, ψωμί, κρασί και πέρδικα ψητή χαρούμενα ανασέρνει και το λιμάρο τάγισε κορμί, μην του λιγομαριάσει. Tην πέρδικα όλη ξεκοκκάλισε, τη φλάσκα του αναγέρνει... 38