μεταβαλλόμενη αρχιτεκτονική: η αρχιτεκτονική πολλαπλότητα

μεταβαλλόμενη αρχιτεκτονική: η αρχιτεκτονική πολλαπλότητα Βασιλοπούλου Χριστίνα μάρτιος 2008 υπευθ.καθ: Δ. Παπαλεξόπουλος

3 Αναρωτιέται κανείς, για το ποια είναι η δυναμική της αρχιτεκτονικής, σε σχέση με την ανθρώπινη δράση. 1 Αν ο ρόλος της είναι να την συντονίζει, να την περιβάλλει, να την υπονοεί και να την εμπνέει, πώς μπορεί να την ενεργοποιήσει κιόλας; Ποια είναι τα μέσα, που διαθέτει ο αρχιτέκτονας σήμερα, για να μεγιστοποιήσει αυτή τη δυνατότητα που αναγνωρίζει στον χώρο, το να πραγματοποιούνται, δηλαδή, οι ανθρώπινες δράσεις, μέσω αυτού, λόγω αυτού; Μπορεί το κτισμένο περιβάλλον και οι αρχιτεκτονικές δομές να αποκτήσουν μια σχέση διαλεκτική με την κοινωνική αλλά και ατομική δράση; Μπορεί η αρχιτεκτονική να αποτελέσει μια μηχανή δράσης δανειζόμενοι τον όρο του Deleuze 2 ή περιορίζεται στο να την καθορίζει; 1 Σχετίζοντας τη δράση περισσότερο με την επιθυμία, άρα την υποκειμενικότητα του ατόμου και λιγότερο με την ανάγκη και την αντικειμενικότητα της μάζας. 2 κεφ.1, κεφ.12 mille plateaux, G.Delleuze-F.Gauttari

4 Το αντικείμενο των αρχιτεκτόνων δεν είναι να προβλέψουν την ιδανική εκδοχή ή όλες τις πιθανές, αλλά, να δημιουργήσουν ένα πεδίο, όσο πιο δυναμικό γίνεται, προκειμένου εκεί να εκτιλυχθεί το ανθρώπινο δράμα [ < ~δράση]. Η πολυπλοκότητα αυτού του εγχειρήματος, καθιστά απαραίτητη την εισαγωγή της έννοιας της πολλαπλότητας, του χώρου αυτού, που συμβαίνουν τα απρόβλεπτα και της σύνδεσής της με την αρχιτεκτονική. Με αφορμή την ετυμολογία της, στην αγγλική γλώσσα [multiplicity < (λατ.) multiplus πολύμορφος < multi- πολύς + -pli πτύχωση ] η λέξη πολλαπλότητα, μας αποκαλύπτεται σαν την ιδιότητα, που διαθέτουν τα πραγμάτα να πτυχώνονται με διαφορετικούς, ακανόνιστους τρόπους και όχι μόνο να αποτελούνται από πολλά κομμάτια, να έχουν πολλές ταυτότητες. Πρόκειται για την δύναμη, τον τρόπο, με τον οποίο παρακινούνται (τίθενται σε δυναμική κατάσταση) οι πιθανότητες, που δεν έχουν ακόμα προβλεφθεί, από το ενδίαμεσο των καταστάσεων, χωρίς να προκαθορίζεται, να μορφοποιείται εκ των προτέρων, το αποτέλεσμα. Η έννοια της πολλαπλότητας, δίνει τη δυνατότητα να αναφερθεί κανείς σε όλες εκείνες τις εκδοχές των πραγμάτων, από τις οποίες κάποιες από πιθανές θα γίνουν πραγματικές (κάτω από κάποιες συνθήκες). Να προσεγγισθεί εκείνο το ασαφές και μάλλον ασυνεχές σύνολο, από όπου προκύπτει η εκδοχή της πραγματικότητας. Τα εργαλεία, πάλι, που χαρακτηρίζονται σαν πολλαπλά δεν μπορούν ποτέ να ξεδιπλωθούν τελείως ή να προσδιοριστούν πλήρως, δεν είναι ποτέ τετελεσμένα και ο χρόνος αποτελεί μια από τις διαστάσεις τους (πάνω στην οποία μπορούν να πτυχώνονται), ενώ οι εκδοχές τους είναι αυτές που εμφανίζονται εφήμερες. Στη φιλοσοφία του Deleuze, το πολλαπλό έρχεται πριν το ένα» και «δεν αποτελεί κομμάτι ή σπάραγμα ενός χαμένου ή απόντος Ολου, αλλά τη δυνατότητα για απόκλιση μέσα από οποιοδήποτε είδος ενότητας προκύψει [η ενότητα νοείται σαν το ενοποιητικό στοιχείο ενός πράγματος, που εικονικά στην προηγούμενή του κατάσταση, αναπαρίσταται σαν διασκορπισμένο] 3. 3 αποσπάσματα από το άρθρο out of the fold του John Rajchman, από το τεύχος Folding in Architecture, 1993// Architectural Design

Υπονοείται, λοιπόν, πρώτον, εσωτερική ευελιξία και δεύτερον, αυτοπροσδιορισμός σύμφωνα με εξωτερικές δυνάμεις. Χαρακτηριστικά, τα οποία θα μπορούσαν να αποτελέσουν κλειδιά για τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, προκειμένου το αποτέλεσμά του να μην καθορίζει αλλά να ενεργοποιεί την ανθρώπινη δράση, προκειμένου η αρχιτεκτονική πρόταση να ανοιχτεί σ αυτό το ασαφές σύνολο, που προαναφέρθηκε και να συμπεριλάβει την απειρία των διαβαθμίσεών του. 5 Ψάχνουμε, λοιπόν, εκείνα τα εργαλεία, θεωρητικά αλλά και πρακτικά, με τα οποία θα αναδειχθεί η αρχιτεκτονική σήμερα, σαν ένα πολλαπλό μέσο σε σχέση με την ανθρώπινη δραστηριότητα. Δημιουργώντας μια αναλογία των αρχιτεκτονικών κατασκευών με μαθηματικές θεωρίες, προκύπτει το εξής σχήμα, το οποίο θα χρησιμοποιηθεί για την περαιτέρω ανάλυση: Η οποιαδήποτε αρχιτεκτονική πρόταση-λύση θα μπορούσε να παρομοιαστεί με ένα γεωμετρικό σχήμα: τετράγωνο, κύκλος, σημείο, γραμμή, ευθεία/ τεθλασμένη, σχήμα από μη ευκλείδιες γεωμετρίες, συνδιασμός σχημάτων, σύμβολo. Η επιτυχία της λύσης εξαρτάται από το πόσο καλά δομημένο είναι το σχήμα, σε σχέση με την περιβάλλουσα γεωμετρία και την προβληματική της, ενώ ο αρχιτέκτονας καλείται να προσδιορίσει αυτό το σχήμα και τις σχέσεις που αυτό δημιουργεί. Ανατρέχει, έτσι, στα υπάρχοντα σχήματα, επεμβαίνει σ αυτά, τα τελειοποιεί, τα αποδομεί, εφευρίσκει νέα σχήματα, μιλάει για τις σχέσεις τους.αναπτύσσει θεωρίες που θα μπορούσαν να παρομοιαστούν με αυτή της γεωμετρίας και οι περισσότερες αρχιτεκτονικές δημιουργίες ή συζητήσεις εντάσσονται σ αυτό το πλαίσιο, έχουν στραμμένο το ενδιαφέρον τους κατευθείαν στο σχήμα.

6 Παράλληλα, κοιτώντας πάλι μέσα από τα μαθηματικά, αλλά από μια διαφορετική θεωρία, η αρχιτεκτονική πρόταση-λύση θα μπορούσε να γίνει αντιληπτή σαν τη γραφική παράσταση μιας συνάρτησης. Αποτελεί, δηλαδή, μια λύση, η οποία έχει προκύψει από μια διαδικασία που μπορεί να παράγει πλήθος λύσεων. Με βάση αυτή τη διαπίστωση, το ενδιαφέρον της μελέτης μετατοπίζεται από το ίδιο το σχήμα, στην διαδικασία παραγωγής του και από εκεί αναδύονται δυο ενδιαφέροντα στοιχεία. Πρώτον, ότι η αρχιτεκτονική είναι μια διαδικασία, και όχι ένα γεγονός, δηλαδή ότι η ίδια η δομή της βασίζεται στη μεταβλητή φύση της και συμπεριλαμβάνει το χρόνο. Δεύτερον, ότι η αρχιτεκτονική λύση μπορεί να είναι ένα πλήθος λύσεων. Η παραπάνω θεωρητική αναλογία και τα συμπεράσματά της ανοίγουν το δρόμο για την κατανόηση της πολλαπλότητας της αρχιτεκτονικής, μέσα από την μεταβλητότητά της. Πριν γίνει προσέγγιση μέσα από αρχιτεκτονικά παραδείγματα, θα γίνει μια προσπάθεια ανάδειξης του ιστορικού, κοινωνικού και τεχνολογικού υπόβαθρου πάνω στο οποίο λειτουργεί σήμερα, η μεταβαλλόμενη αρχιτεκτονική. Καταρχήν, από την ιστορία της αρχιτεκτονικής, θα μπορούσε να αναγνωριστεί στο μεταμοντέρνο κίνημα, η σχέση του με την έννοια του πολλαπλού. Αποτέλεσε το στάδιο αμφισβήτησης του μοντέρνου. Μέσα από την αλλοίωση των νοημάτων, που προσπαθούσε ως τότε να ορίσει το μοντέρνο, γίνεται η πρώτη προσπάθεια ορισμού της ταυτότητας, πέρα από το μονοσήμαντο. Για παράδειγμα, η κολώνα, που στο μοντέρνο ήταν το φέρον στοιχείο και εμφανιζόταν σαν τέτοιο και μόνο, στο μεταμοντέρνο, ο πραγματικός φέροντας οργανισμός αποκρύπτεται και οι κολώνες, πχ. πολλές φορές λειτουργούν σαν διακοσμητικά στοιχεία. Παράλληλα, μέσω του μεταμοντέρνου, εντάσσεται η διάσταση του χρόνου στην αρχιτεκτονική, μέσα από την αποσπασματικότητα, την απομίμηση και το «εφήμερο». Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι η Piazza d Italia, στην Ν. Ορλεάνη, αλλά και ολόκληρες απόψεις του Las Vegas και της πόλης του Los Angeles.

Ταυτόχρονα, με το μεταμοντέρνο κίνημα, που σε αρχιτεκτονικό αλλά και φιλοσοφικό επίπεδο, δημιούργησε το κατάλληλο υπόβαθρο, μέσω της κριτικής του μοντέρνου και της εισαγωγής της πολλαπλότητας, θεμελιώδη ρόλο στην κατανόηση της αρχιτεκτονικής σαν μια διαδικασία, ανοιχτή στο χρόνο και την μεταβολή, έπαιξε η αλματώδης εξέλιξη που συντελέστηκε στον τομέα της τεχνολογίας, απελευθέρωνοντας, έτσι, την κατασκευή και σε πρακτικό επίπεδο. Τόσο η ψηφιακή τεχνολογία, όσο και η τεχνολογία των υλικών, αποτελούν πια πολύ σημαντικά εργαλεία της αρχιτεκτονικής. 7 Η χρήση του Η/Υ αποτέλεσε ανατρεπτικό παράγοντα πρώτα απ όλα, για το στάδιο του σχεδιασμού, για τον τρόπο με τον οποίο ο αρχιτέκτονας σχεδιάζει και αποτυπώνει αυτό που σχεδιάζει. Αν θεωρήσουμε ότι η αναπαράσταση της λύσης αποτελούσε ένα πρόβλημα για τον αρχιτέκτονα, το οποίο έλυνε συμβατικά κάνοντας σχέδια στο χέρι και μακέτες, χάρη στον Η/Υ, μπορεί να αναπαραστήσει εικονικά όχι μόνο τη λύση, αλλά και τη διαδικασία παραγωγής της λύσης (σε όλα τα προγράμματα σχεδίασης καταγράφονται οι εντολές, δίνοντας, έτσι, τη δυνατότητα να ανατρέχει κανείς στο ιστορικό αυτό και να μπορεί να το τροποποιεί). Δίνονται, δηλαδή, στον αρχιτέκτονα τα απαραίτητα μέσα, ώστε να ελέγχει τόσο το «σχήμα», όσο και τη «συνάρτηση». Έτσι, τα σχεδιαστικά προγράμματα του Η/Υ, δεν είναι απλώς ένας σύγχρονος, γρήγορος τρόπος σχεδίασης, αλλά επί της ουσίας, με πολύ απλά εργαλεία, προσφέρουν τη δυνατότητα στον αρχιτέκτονα να συλλάβει και να παράγει ένα πλήθος λύσεων (αλλά και νέων μορφών) από τις οποίες μπορεί να επιλέγει αυτή που θέλει. Μια ολόκληρη γενιά διάσημων αρχιτεκτόνων, o Εisenmann, η Ηadid, o Lynn, o Foster, ο Calatrava, ο Gehry, έκανε και συνεχίζει να κάνει τέτοια αρχιτεκτονική. Από την αρχή, ήταν σαφής η προσπάθεια να φανεί ότι το τελικό αποτέλεσμα είναι μία από τις εκδοχές, που θα μπορούσαν να προκύψουν, είναι ένα πάγωμα στο χρόνο. Ξεκίνησε σαν μια κριτική στη στατικότητα της μορφής, στην ως τότε αρχιτεκτονική και έγινε γνωστή για το πόσο λαμπερή και εντυπωσιακή είναι, αλλά δεν παύει, να υπονοεί μια εκδοχή της πολλαπλότητας, η οποία σχετίζεται με τη σχέση αρχιτέκτονα-λύσης.

8 Σήμερα, ακόμα περισσότερο απ ότι παλιότερα, η συνεργασία αρχιτέκτονα και προγραμματιστή είναι απαραίτητη. Με την εξέλιξη των γνωστών προγραμμάτων σχεδίασης (πχ. CAD, CAM, CATIA, Maya) και με τα νέα, ειδικά προγράμματα παραμετρικού σχεδιασμού, που έχουν δημιουργηθεί, (πχ. Customobjects) οι διαφορετικές λύσεις δεν αποτελούν μια απλή μορφολογική τροποποίηση, αλλά το αποτέλεσμα υπολογισμών με βάση δεδομένα, που επιλέγει ο αρχιτέκτονας, και αφορούν την κατασκευή σε πραγματική κλίμακα (πχ. τον προσανατολισμό, τη βαρύτητα). Γινεται, έτσι, δυνατό μέσω του παραμετρικού σχεδιασμού, να σχεδιαστεί μια κατασκευή ακόμα και απευθείας σε κλίμακα 1:1. Τέλος, με τη σύνδεσή του Η/Υ, με ειδικά μηχανήματα, (CNC, SLS, 3DP, FDM, MJM) καθιστά δυνατή την απευθείας πραγμάτωση της λύσης, χωρίς τη μεσολάβηση ανθρώπινου χεριού. Gugnheim museum_gehry_bilbao// σχεδιασμός του στο CATIA, κατασκευή της μακέτας με CNC σιδηροδρομικός σταθμός Waterloo_London_Grimshaw& Partners// σχεδιασμένος παραμετρικά στο AutoCAD λεπτομέρεια σχεδιασμένη στο ProEngineer CAD και κατασκευασμένη με CNC, μέσω του SurfCAM. Λόγω των δυνατοτήτων και της ευελιξίας που προσφέρουν τα παραμετρικά υπολογιστικά προγράμματα, φαίνεται να αποτελούν ικανό σχεδιαστικό εργαλείο για την πραγμάτωση της πολλαπλότητας, ακόμα και πέρα από το στάδιο της μελέτης της αρχιτεκτονικής.

Η ψηφιακή τεχνολογία, όμως, επηρεάζει την αρχιτεκτονική και με έμμεσους τρόπους. Όσο η πληροφορία δεν ήταν τόσο σημαντική και δεν είχε ψηφιοποιηθεί, η διαχείρηση και κίνησή της συνέβαινε στους χώρους που όριζε η αρχιτεκτονική: βιβλιοθήκες, τράπεζες, σχολεία, εμπορικά κέντρα, πλατείες, πανεπιστήμια, κινηματογράφοι και σιδηρόδρομος. Όλη αυτή η υποδομή φτιάχνεται για την οργάνωση ενός πράγματος, που στην εποχή μας έχει γίνει, κατά πολυ μεγάλο μέρος, ψηφιακό και έχει πλέον τους δικούς του τόπους, τα δίκτυα. Ο Μ. Castells, σύγχρονος κοινωνιολόγος, σε ένα κομμάτι της θεωρίας του, σχετικά με την εποχή της πληροφορίας, όπως ονομάζει την εποχή που ζούμε, αναπτύσσει την ύπαρξη δύο ειδών χώρου, του εμπειρικού και του χώρου των ροών. Ο πρώτος σχετίζεται με τις γνωστές ως τώρα, στον άνθρωπο διαστάσεις και με την ύλη, ενώ ο δεύτερος, καθαρά με την πληροφορία και την κίνησή της. Η σημερινή πραγματικότητα, αναμφισβήτητα, κινείται και στους δύο χώρους με αποτέλεσμα, αυτή τη στιγμή, να είναι πολύ δύσκολο να οριστεί αν η αρχιτεκτονική αφορά το κτισμένο περιβάλλον ή την οργάνωση της ζωής, που μπορεί πια να συμβεί και με άλλους τρόπους. Πολλοί από τους θεμελιώδεις θεσμούς, που σχετίζονταν με την οργάνωση της κοινωνίας, δεν είναι δυνατόν να εφαρμοστούν πια με τον τρόπο που εφαρμόζονταν: από την εκπαίδευση και την εργασία, μέχρι τον έλεγχο από τις αρχές. Όλο και πιο συχνά, άνθρωποι εργάζονται από το σπίτι τους, σε σταθερή βάση ή παρακολουθούν μαθήματα στο πανεπιστήμιο μέσω διαδικτύου και όλο και περισσότεροι δρόμοι ελέγχονται από κάμερες. Ολόκληρη η καθημερινότητα του δυτικού κόσμου, έχει ανοίξει προς τον χώρο των ροών ανεπιστρεπτί. Ο ορισμός της αρχιτεκτονικής διευρύνεται ακόμα περισσότερο, όταν αναλογίζεται κανείς τις κλίμακες σχεδιασμού, οι οποίες έχουν εκτοξευτεί στα άκρα. 9

10 Aπό τη μια, ο άνθρωπος εξακολουθεί να αποτελεί τη βασική μονάδα της κλίμακας σχεδιασμού, αλλά με τελείως διαφορετικό τρόπο από ότι παλιότερα. Δεν νοείται απαραίτητα σαν κομμάτι κάποιου συνόλου, για το οποίο σχεδιάζουν οι αρχιτέκτονες, αλλά σαν το κρίσιμο εκείνο μέγεθος, στο οποίο απευθύνονται - τόσο σαν κοινωνική οντότητα, όσο και σαν βιολογική. (Ολο και περισσότερες συσκευές αναφέρονται στο ίδιο το ανθρώπινο σώμα, σαν μονάδα, ενώ παράλληλα υποστηρίζουν και την κοινωνική του ατομικότητα) Από την άλλη, λόγω της εξατομίκευσης αυτής, χάνονται πολλά από αυτά που ονομάζονται ενδιάμεσοι χώροι στην αρχιτεκτονική. Τα δημόσια κτίρια ή όλα τα κτίρια που απευθύνονται σε πολύ κόσμο (σε σύνολο- μάζα και όχι σε σύνολο- συλλογικότητα) - εμπορικά κέντρα, ξενοδοχεία, πανεπιστημιακά συγκροτήματα ακόμα και οι πολυκατοικίες- τείνουν να είναι όλο και πιο μεγάλοι και απρόσωποι χώροι, στους οποίους ο ανθρωπος λαμβάνεται υπ όψιν σαν μονάδα και όχι σαν οντότητα. Πώς ταυτόποιείται, λοιπόν, πλέον ο χώρος; Έχει νόημα να τον διαχωρίζουμε σε ιδιωτικό και δημόσιο; Ποιός είναι ο χώρος συνάντησης και επικοινωνίας των ατόμων, σήμερα; Ποιά η διαφορά για παράδειγμα, του χώρου εργασίας και του χώρου κατοικίας, όταν ο πρώτος είναι απλώς μια συσκευή μέσα στον δεύτερο; Παρά τα ερωτήματα τα οποία θέτουν, οι νέες τεχνολογίες δεν αντικαθιστούν, απλώς, αρμοδιότητες της αρχιτεκτονικής, αντίθετα, φαίνονται να διευρύνουν τα οριά της, προσφέροντάς ένα ακόμα εργαλείο, τον ψηφιακό κώδικα. Το δεύτερο κομμάτι της τεχνολογικής πρωτοπορίας, που αφορά την αρχιτεκτονική, σαν κατασκευή αυτή τη φορά, είναι ο κλάδος της σύνθεσης νέων υλικών, είτε με βελτιωμένες ιδιότητες, είτε με εξ αρχής, προκαθορισμένες ιδιότητες. Όσον αφορά τα υπάρχοντα, γνωστά υλικά, η χημική βιομηχανία, έχει καταφέρει να επέμβει πάρα πολύ στην ποιότητά τους. Για παράδειγμα, τα πλαστικά (πολυμερή) που κατασκευάζονται πλέον, έχουν πολύ διαφορετικές ιδιότητες μεταξύ τους: μεγάλη ελαστικότητα αλλά και ακαμψία, βελτιωμένες αντοχές στις καιρικές συνθήκες, την ακτιπλαστικό που κατά μήκος της επιφάνειά του απορροφά διαφορετικές συχνότητες ακτινοβολίας, δίνοντας την εντύπωση φωτός.

νοβολία, την θερμότητα, αλλά και την κρούση, βελτιωμένη διαφάνεια και υφή, ακόμα και ηλεκτρική αγωγιμότητα. Επίσης, οι τόσο πολλοί και διαφορετικοί τρόποι, με τους οποίους μπορούν να μορφοποιηθούν τα πλαστικά ίνες, διαφορετικές πλέξεις ινών, αφρός, φιλμ, ρητίνη- αυξάνουν ακόμα περισσότερο τις δυνατότητες πειραματισμού στις κατασκευές. Αντίστοιχα, βελτιώνονται ή τροποποιούνται οι ιδιότητες ακόμα και υλικών σαν το τσιμέντο ή τα μέταλλα, που θεωρούνταν δεδομένες και σταθερές. 11 η ελαστικότητα του μπετόν, πειραματικά, έχει καταφέρει να αυξηθεί μέχρι και 500 φορές πουκάμισο με οπτικές ίνες και LED Το πιο ενδιαφέρον κομμάτι έρευνας στην επιστήμη των υλικών, όμως, προέρχεται από τον κλάδο της νανοτεχνολογίας, η οποία δίνει την δυνατότητα, να μελετήσουμε και να επέμβουμε σε δομές, σε κλίμακα 10-9 m. Σε αυτές τις κλίμακες, τα στοιχεία από τα οποία αποτελούνται τα διάφορα υλικά, έχουν διαφορετικές ιδιότητες από αυτές που έχουν στην κανονική. Για παράδειγμα, κάποια στερεά μπορεί να συμπεριφέρονται σαν υγρά (χρυσός) ή κάποια μονωτικά, σαν αγώγιμα (σιλικόνη), κα. H επέμβαση σε ένα μόριο σε αυτή την κλίμακα, επίσης, μπορεί να καταφέρει να τροποποιήσει τις ιδιότητες// τη συμπεριφορά του σε άλλες κλίμακες, μεγαλύτερες. Τέλος, έχει γίνει δυνατόν, να δημιουργηθούν νανομηχανές (nanoscale machines), δηλαδή, να κατασκευαστούν άτομο-άτομο, δομές με επιθυμητές ιδιότητες σε νανοκλίμακα. Αυτό σημαίνει ότι μπορούν να υπάρξουν υλικά καινούρια ή ακόμα και γνωστά, με ιδιότητες ασυνήθιστες και αντιφατικές, για τα γνωστά δεδομένα.

12 Από την έρευνα σε αυτό το επιστημονικό πεδίο, έχουν προκείψει ιδέες, όπως το bioilluminescent tree και το utility fog. Η ιδέα για ένα βιολογικό οργανισμό, για παράδειγμα ένα δέντρο, που μπορεί να παράγει φως, δεν είναι ακόμα πραγματοποιημένη, αλλά σχεδιάστηκε από τον Antonio Estevez και στα πλαίσια ενός ερευνητικού προγράμματος στο τμήμα οικολογίας και αρχιτεκτονικής στο Universitat International de Catalunya δεν ακούγεται παράλογο ή ανέφικτο, μέσω της νανοτεχνολογίας και της βιομιμικής 4. Η ιδέα του utility fog, πάλι, βασίζεται καθαρά στην τεχνολογία της νανοκλίμακας. Πρόκειται για νανομηχανές, που θα μπορούν με φυσικά ερεθίσματα (θερμοκρασία, υγρασία, κτλ) να αλλάζουν θέση μεταξύ τους, οπότε να αλλάζουν και οι δομές που εμφανίζονται στην ανθρώπινη κλίμακα. Για τον νανοτεχνολόγο J. Storrs Hall, τον εμπνευστή της ιδέας, το utility fog και τα foglets (οι μονάδες από τις οποίες αποτελείται) είναι, πιθανώς, ο τρόπος με τον οποίο, θα μπορούν να συντίθενται στο μέλλον τα πάντα, ακόμα και ολόκληρες κατασκευές, οι οποίες θα αλλάζουν ανάλογα με τη διάθεση του χρήστη. Σε πρακτικό και εφαρμοσμένο, μέχρι τώρα, επίπεδο, η νανοτεχνολογία συνδιάζεται με μίκρο και μάκρο-μηχανική, αλλά και με τα νέα υλικά, δίνοντας μηχανήματα όπως αισθητήρες ή ενεργοποιητές, μέσω των οποίων μπορούν να συλλέγονται ή να αποδίδονται στο περιβάλλον, δεδομένα σε διάφορες μορφές (κίνηση, φώς, ήχος, κα) και τα οποία μπορούν να χρησιμοποιηθούν στην αρχιτεκτονική σαν νέου τύπου οικοδομικές λεπτομέρειες για την επίλυση των μεταβαλλόμενων χώρων. Για παράδειγμα, σε ένα από τα εργαστήρια του ΜΙΤ, δημιουργείται μια επιφάνεια που αποτελείται από ένα επίπεδο μικροενεργοποιητών, οι οποίοι συνδέονται μεταξύ τους, με μια ελαστική επιφάνεια από σιλικόνη, και με μαγνήτες, που βρίσκονται στην συνέχειά τους κάτω από τη σιλικόνη, ελέγχεται η γωνία τους σε σχέση με το επίπεδο, οπότε και το σχήμα της επιφάνειας που αποδίδουν τελικά. 4 Βιομιμική: κλάδος των ψηφιακών επιστημών που μελετά φυσικούς/βιολογικούς οργανισμούς, σαν κατασκευαστικές δομές, προκειμένου να εξάγει συμπεράσματα και να παράγει νέους τρόπους σχεδιασμού, πιο οικολογικούς.

Είναι σαφές, λοιπόν, ότι υπάρχουν πια τα κατάλληλα τεχνολογικά μέσα, ώστε να είναι δυνατή η φαντασίωση, αλλά και η πραγματοποίηση μιας μορφής πολλαπλότητας στην αρχιτεκτονική: της μεταβλητότητας στην κατασκευή. Διαπιστώσαμε επίσης, μέσω της θεωρίας της πληροφορίας, πως η μεταβλητότητα των κατασκευών αποτελεί, σχεδόν, κοινωνική ανάγκη για την καθημερινότητα. 13 Το ζητούμενο αυτής της εργασίας, όμως, είναι η διερεύνηση της αρχιτεκτονικής, σαν διαδικασία σε πραγματικό χρόνο, δομημένης πάνω στην πολλαπλότητά της, σχεδιασμένης//προγραμματισμένης ώστε να πραγματοποιεί το πλήθος εκδοχών της. Με άλλα λόγια, της αρχιτεκτονικής που ενσωματώνει την διάσταση του χρόνου και της μεταβολής, ως βασική παράμετρο σχεδιασμού. Δηλαδή, το αντικείμενο μας αποτελεί η διερεύνηση χώρων ή κατασκευών, αλλά και δομών, που έχουν τη δυνατότητα να μεταβάλλονται ή ακόμα και να εξελίσσονται. Σ αυτό το σημείο θα πρέπει να διευκρινιστεί η διαφορά με τα διάφορα ευέλικτα περιβάλλοντα που είχαν σχεδιαστεί και στο παρελθόν (ακόμα και στο μοντέρνο κίνημα, με τον κάνναβο και τα κινητά στοιχεία ή αργότερα με τις compact κατασκευές), είναι ότι στην προκειμένη περίπτωση, συντελείται μια ανταλλαγή πληροφοριών, ανάμεσα στην κατασκευή και το περιβάλλον ή το χρήστη, και δεν περιορίζεται στο να δίνεται απλώς η δυνατότητα τροποποίησης της πρότασης του αρχιτέκτονα, ως προς κάποια στοιχεία, όπως με τις ευέλικτες κατασκευές. Δηλαδή, τα περιβάλλοντα στα οποία αναφερόμαστε είναι διαδραστικά. Οι κατασκευές αποκτούν ένα τέτοιο επίπεδο αυτοματισμού, που μπορούν να δέχονται ή να συλλέγουν, να επεξεργάζονται και να απαντούν σε δεδομένα. Μπορούν να ενεργοποιούν καταστάσεις και δράσεις, μέσα από τη δική τους ενεργοποίηση και δράση. Μπορούν να είναι ζωντανές. Ο Η/Υ και τα υπόλοιπα τεχνολογικά επιτεύγματα, που μεσολαβούν, προχωρούν πέρα από το στάδιο του σχεδιασμού, υποστήρίζουν την ίδια την κατασκευή, συνδέονται άμεσα μαζί της. Κάτι σαν το νευρικό και μυικό σύστημα στο ανθρώπινο σώμα. Τα παραδείγματα, τα οποία θα αναφερθούν παρακάτω, ασχολούνται με το κέλυφος των κατασκευών ή επιφάνειες τους, τα οποία καθίστανται μέσα διάδρασης, κυρίως με το εξωτερικό περιβάλλον.

14 Στα projects Talee Plaza στην Ταιβάν και Galleria Department Store στη Σεούλ, των Un- Studio σε συνεργασία με τους Arup lighting, ολόκληρες οι όψεις είναι κατασκευασμένες, έτσι ώστε να αλλάζουν χρώματα. Την ημέρα αντανακλούν το γύρω περιβάλλον και ανάλογα με τη θέση που βρίσκεται κανείς, βλέπει διαφορετικό αποτέλεσμα, ενώ τη νύχτα, τα κτίρια αυτοφωτίζονται, με ειδικό φωτισμό, που μπορεί να τροποποιείται. Στο δεύτερο, το Galleria Department Store, η όψη αποτελείται από 4330 γυάλινους δίσκους, στερεωμένους πάνω στον τοίχο, ο οποίος είναι από μπετόν και κάθε δίσκος, φωτοδοτείται από λάμπες τύπου LED, που είναι πολύ εύκολο να προγραμματιστούν και, ελεγχόμενες από υπολογιστή, να αποδώσουν μια μεγάλη ποικιλία οπτικών εφέ. Σε αυτά τα κτίρια, δεν υπάρχει κάποιου είδους διάδραση με εξωτερικά στοιχεία που να τα καθιστά ενδιαφέροντα. Το αξιοσημείωτο βρίσκεται στο γεγονός ότι χρησιμοποιούν τη μεταβλητότητα για να επιλύσουν ένα αρχιτεκτονικό μέρος (τις όψεις). Σε δύο κτίρια που λόγω δομής και λειτουργίας έχουν τυφλές ή προβληματικές, ως προς το αστικό περιβάλλον, όψεις, οι UnStudio επιλέγουν να εντάξουν στο σχεδιασμό τους τη δυνατότητα να μεταβάλλονται, εξελίσσοντας, έτσι, τις γνωστές σε όλους διαφημιστικές πινακίδες (φωτεινές ή μη) των εμπορικών ή άλλων μεγάλων κτιρίων. galleria department store_seoul_un-studio_2004 ΑDAspace_ETH Zurich_2002 Παραδείγματα, σε σχέση με πραγματικά διαδραστικά περιβάλλοντα, που δηλαδή ανταλλάσουν πληροφορίες με το περιβάλλον τους, μπορεί να συναντήσει κανείς σε πολύ απλές επιφάνειες, όπως για παράδειγμα, σε ένα δάπεδο για πίστα ντίσκο, που αλλάζει χρώματα σύμφωνα με τη μουσική ή την παρουσία των ανθρώπων ( ΑDAspace, ETH Zurich) και με ανάλογο τρόπο να φτάσουν να συνθέτουν ολόκληρα περιβάλλοντα. Όπως, το project ilite, από τους ONL, στο οποίο ανάλογα με το πόσοι άνθρωποι παρεβρίσκονται στο χώρο και πόσο γρήγορα κινούνται, τροποποιείται ο φωτισμός του ταβανιού, των τοίχων και του πάτωματος, επιτυγχάνοντας τελικά, την τροποποίηση της συνολικής ατμοσφαιρά του χώρου.

15 transitions_milan_onl_2007 Το parascape, της ίδιας ομάδας, είναι ένα landscape-γλυπτό, που έχει τη δυνατότητα να αναπαράγει ηχητικά ερεθίσματα, που συλλέγει από το περιβάλλον, εκείνη τη στιγμή, αφού τα επεξεργαστεί. Aλλο παράδειγμα είναι το d-toren, ένα γλυπτό για την πόλη Doetinchem της Ολλανδίας, το οποίο είναι προγραμματισμένο να αλλάζει χρώματα, αναλύοντας τα αποτελέσματα στατιστικών που αφορούν την κοινότητα της πόλης. Τα ερωτηματολόγια απ όπου προκύπτουν οι στατιστικές, είναι και αυτά στη διάθεση των κατοίκων να τα τροποποιούν. d-toren_doetinchem_nox Architekten_2003 parascape_onl_1997

16 Ενδιαφέρουσες πλατφόρμες για την εφαρμογή τέτοιων διαδραστικών τεχνικών αποτελούν και υπάρχουσες επιφάνειες μέσα στην πόλη: μεσοτοιχίες και γυάλινες όψεις που ουσιαστικά στέκουν τυφλές και ανίκανες για την επικοινωνία του εσωτερικού χώρου, με τον αστικό. Ένα τέτοιο παράδειγμα, είναι η παρέμβαση στο Dexia Tower, στις Βρυξέλλες, από την αυστριακή ομάδα Lab[au]. Από ένα stand που βρίσκεται απέναντι από τον πύργο, οποιοσδήποτε περαστικός μπορεί να διαμορφώνει την όψη του κτιρίου, με ένα απλό αγγιγμα σε μια οθόνη, επιλέγοντας κουτάκια που αντιστοιχούν στον κάνναβο των παραθύρων της όψης και χρώματα από μια παλέττα, που προσφέρει το πρόγραμμα και τα οποία αποδίδονται με απλά RGB-LED. Mε αυτό τον πολύ απλό τρόπο, η όψη ενός μεγάλου επιβλητικού κτιρίου γίνεται παιχνίδι για τους περαστικούς αλλά και όποιον άλλο κατεβάσει το αντίστοιχο πρόγραμμα, μέσω διαδικτύου (www.dexia-tower.com). BIX_Kunsthaus//gratz_realities:united_2003 dexia tower_brussels_lab[au]_2007 Επίσης, παρεμβάσεις σε υπάρχοντα κτίρια έχουμε από την ομάδα Realities:United, με τα projects, BIX, στο Kunsthaus, στο Graz και SPOTS, στην Potsdamer Platz του Βερολίνου. Με απλούς λαμπτήρες φθορίου(930 στο πρώτο και 1800 στο δεύτερο), οι οποίοι μπορούν να αποδώσουν 20 frame/sec, λόγω της μεγάλης δυνάτότητας διαβάθμισης της φωτεινότητάς τους, δημιουργούν ένα καλούπι του κτιρίου, που αναρτάται πάνω του, σαν μια φωτεινή επιφάνεια, σαν μια τεράστια, χαμηλής ανάλυσης οθόνη μέσα στην πόλη, που προβάλλονται μηνύματα φτιαγμένα από καλλιτέχνες.

Αντίστοιχα, οι ONL προσφέρουν μια πολυσυζητημένη από τους αρχιτέκτονες, αλλά και τον υπόλοιπό κόσμο, επιφάνεια, στη διάθεση όλων: το e-motive city είναι ή πρότασή τους για το Ground zero, στο Μanhattan. Πρόκειται για ένα κτίριο, που οι όψεις του μπορούν να αλλάζουν μορφή και να σχηματοποιούνται από εικόνες από το περιβάλλον, τους περαστικούς αλλά και από εικόνες που φτάνουν εκεί, μέσω του διαδικτύου. Με αυτό το μεταβαλλόμενο κτίριο-γλυπτό, που εκτίθεται το ίδιο στην αφιλτράριστη πληροφορία που δέχεται και με τη σειρά του την επιστρέφει στο περιβάλλον του μέσω των όψεων του, οι ΟΝL φαντασιώνονται το κτίριο σαν ένα ενεργό μέλος της κοινωνίας, απομυθοποιούν τελείως τον ρόλο του αρχιτέκτονα και σχολιάζουν την κατάσταση τόσο πριν τη επίθεση (το ρόλο συμβόλου της κυριαρχίας του κεφαλαίου, που έπαιζαν οι διδυμοι πύργοι), όσο και μετά (το ρόλο μνημείου του πολεμου ενάντια στην τρομοκρατία, που θέλησαν να του δώσουν). 17 e-motive city_ground zero//n.york_onl_2001 SPOTS_potsdamer platz//berlin_realities:united_2005

18 Τελευταίο παράδειγμα, από αυτή τη σειρά, είναι το Aegis Hyposurface, των decoi. Πρόκειται για μια χωρισμένη σε κάνναβο μεταλλική επιφάνεια, που αλλάζει μορφή με μηχανικό τρόπο ( με τη βοήθεια 896 πιστονιών που κινούνται με πίεση αέρα ) ενώ τροποποιείται και ο φωτισμός της. Τα ερεθίσματα που δέχεται από το περιβάλλον (ήχος, κίνηση, φως), αλλά και από Η/Υ, συγκεντρώνονται και δέχονται επεξεργασία, μέσω υποliving city_living_2003 Διαπιστώνουμε ότι σε όλα τα προηγούμενα projects και πιο καθαρά στο e-motive city, το κέλυφος του κτιρίου μετατρέπεται από μια απλή επιφάνεια- επιδερμίδα διαχωρισμού του μέσα και του έξω, όπως συμβαίνει στην σύγχρονη αρχιτεκτονική συνήθως (λόγω ύψους των κτιρίων και νέων υλικών), σε ένα μέσο επικοινωνίας. Εξελίσσοντας αυτή τη σκέψη και προβάλλοντας την στο μέλλον, προέκυψε η ίδέα του Living city, από την ομάδα Living. Παρουσιάστηκε στο συμπόσιο Interactive Architecture and Media, που έγινε στο Eyebeam το 2003. Σε αυτό το project προτείνεται να χρησιμοποιηθούν τα κελύφη σαν πομποί και δέκτες πληροφοριών, όχι μόνο αναφερόμενα στο δημόσιο χώρο του δρόμου αλλά και στα υπόλοιπα κτίρια, ανταλλάσσοντας πληροφορίες μεταξύ τους, μέσω ασύρματων δικτύων. Ή, τέλος, να χρησιμοποιηθούν για την επικοινωνία του εσωτερικού με το εξωτερικό του κτιρίου, δίνοντας πληροφορίες για τη θερμοκρασία, την κατάσταση της ατμόσφαιρας, κα. Στο Living city, δεν έχουμε παρά να αντιληφθούμε τις όψεις σαν ακόμα ένα πεδίο επικοινωνίας και συνάντησης μέσα στην πόλη. Όχι με τον παραδοσιακό τρόπο, αλλά σαν ένα καινούργιο είδος δημόσιου χώρου, ψηφιακού. (Αξιοποιώντας, με έναν πρωτοποριακό τρόπο, έναν χώρο υπαρκτό και ως τώρα αμήχανο.) Τα παραπάνω παραδείγματα θεωρούνται αξιοσημείωτα, γιατί κατέκτησαν μέσα /εργαλεία, σε σχέση με τη διάδραση και κατ επέκταση θεωρούνται σημαντικά για τις προοπτικές που ανοίγουν (σε πρακτικό επίπεδο) σ αυτό τον τομέα στην αρχιτεκτονική. Παρ όλο που υστερούν στη σύνδεση λειτουργίας και διάδρασης, γιατί επιλέγουν να καταστήσουν διαδραστικές λειτουργίες συμπληρωματικές των βασικών. Μόνο στα δύο τελευταία project, αναπτύσσεται μια συνολικά δυναμική σκέψη σε σχέση με τη διάδραση. Καταφέρνουν και ενσωματώνονται στη ζωή της πόλης, εισάγουν μια πραγματικά καινούργια λειτουργία, βασισμένη στη σύγχρονη εποχή και επηρεάζουν τις δράσεις της, μέσα από τη δική τους δράση.

19 aegis hyposurface_decoi_1999 λογιστικών προγραμμάτων, εκείνη τη στιγμή. Η επιφάνεια αυτή παρουσιάστηκε για ένα διαγωνισμό διαδραστικών τεχνών στο φουαγιέ του Birmingham Hippodrome Theatre, του Λονδίνου, αλλά το παραπέτασμα αυτό θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ακόμα και αντί τοίχου σε κτίριο. Η διάδραση σαν ζητούμενο ή φαντασίωση των αρχιτεκτόνων, δεν αποτελεί άλλη μια πρόκληση αυτοματισμού, αλλά επί της ουσίας, ένα νέο επίπεδο οργανικότητας, εμπνευσμένο και πλήρως ενταγμένο στην εποχή που ζούμε, και το οποίο αφορά την ίδια τη λειτουργία και τη σχέση της με την ανθρώπινη δράση. Η όποια κατασκευή δεν αρκεί, πλέον να εντάσσεται μόνο στα πολεοδομικά, αισθητικά, ιστορικά, κατασκευαστικά πλαίσια του περιβάλλοντός της, (ειδικά, επειδή αυτά μπορεί να βρίσκονται στην άλλη πλευρά του πλανήτη και μάλιστα σε συνεχώς διαφορετική πλευρά του πλανήτη), αλλά σχεδόν να μπορεί να ενταχθεί κοινωνικά, να μπορεί να λαμβάνει, να επεξεργάζεται και να αντιδρά σε ερεθίσματα- να έχει κοινωνική συμπεριφορά. Ετσι ώστε να μην ανταποκρίνεται σε μία λειτουργία, σε ένα λειτουργικό πρόγραμμα, αλλά να ανταποκρίνεται στο πλήθος δράσεων που μπορεί αυτή να υπονοεί. Τα κτίρια, μέσα από τη διαδραστική τους ικανότητα, παύουν να αποτελούν απλώς ένα στοιχείο συνέχειας της οικοδομικής γραμμής, αλλά αναδεικνύονται σε στοιχεία κοινωνικής συνέχειας, εφόσον κατά κάποιο τρόπο, συμμετέχουν στις δράσεις, από την απλή λήψη και προβολή τους, μέχρι την ενεργοποίησή τους. Δεν αλληλεπιδρούν μόνο με το κτισμένο περιβάλλον τους, αλλά κατευθείαν με το έμψυχο (χωρίς τη μεσολάβηση του λειτουργικού προγράμματος). Αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής της πόλης και της επικοινωνίας των κατοίκων.

20 Tα παραδείγματα που ακολουθούν, έχουν επιλεγεί ώστε να αισθητοποιήσουν ακόμα περισσότερο, το στοιχείο της οργανικότητας της διάδρασης, εντάσσοντάς τη μεταβλητότητα, στην επίλυση του «λειτουργικού» της κατασκευής. Είναι σαφές ότι υπάρχουν χώροι, όπως οι εκθεσιακοί και μάλιστα αυτοί που προορίζονται για εφήμερες εκθέσεις ή ο δημόσιος χώρος των πόλεων, όπου η ίδια η λειτουργία απαιτεί αυξημένο βαθμό ελευθερίας στη μορφή της κατασκευής, οπότε τέτοιου είδους χώροι αποτελούν πιο συχνά πεδίο διαδραστικών πρακτικών. Παρ όλα αυτά, υπάρχουν και προτάσεις, στις οποίες η σύνδεση λειτουργίας- διάδρασης αποτελεί αρχιτεκτονική πρόκληση. Το Βlendshape, παρουσιάστηκε στα πλαίσια ενός διαγωνισμού για εφήμερες κατασκευές κατά τη διάρκεια των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004 στην Αθήνα. Η ομάδα των Μirko και Tessmann από τη Γερμανία, με ένα πρόγραμμα παραμετρικού σχεδιασμού, που λαμβάνει υπ όψιν το υλικό και τη βαρύτητα στην πραγματική τους διάσταση, έδωσε τη δυνατότητα να σχεδιάζεται το τελικό αποτέλεσμα σε κλίμακα 1:1 απευθείας, μέσα στον Η/Υ. Έχοντας, παράλληλα, τέσσερα σημεία ελέγχου πάνω σε μια ευέλικτη δισδιάστατη επιφάνεια- επιδερμίδα και με την κατάλληλη διασύνδεση του υπολογιστή μ αυτήν, έγινε δυνατόν να πραγματοποιούνται μεταβολές σε πραγματικό χρόνο. Οι μεταβολές γίνονταν σύμφωνα με την επιθυμία των καλλιτεχνών που εξέθεταν τις δημιουργίες τους στον χώρο αυτό. blendshape_αθήνα_mirko & Tessmann_2004

Ένα άλλο ιδιαίτερο παράδειγμα, που, όμως, υποστηρίζεται από το λειτουργικό του πρόγραμμα, είναι ο διαστημικός σταθμός που σχεδίασαν οι ONL για ένα διαγωνισμό της ΝΑSΑ. Με δεδομένο ότι η εξωτερική επιφάνεια του κελύφους πρέπει να είναι όσο περισσότερο κλειστή γίνεται, για την επιβίωση στο διάστημα και η εσωτερική όσο πιο λειτουργική γίνεται, λόγω της έλλειψης χώρου, και με δεδομένη την χρήση υψηλής τεχνολογίας, οι ΟΝL, πρότειναν μια εσωτερική επιδερμίδα, πλήρως διαχωρισμένη από την εξωτερική, η οποία συνδεδεμένη με Η/Υ και με ένα υδραυλικό σύστημα κυλίνδρων από πίσω της, μπορεί να παίρνει το σχήμα που χρειάζεται κάθε στιγμή, ο αστροναύτης. Εξοπλισμένη ταυτόχρονα και με την προηγμένη τεχνολογία οθονών lcd, η ίδια η επιφάνεια εκτός από όλες αυτές τις τροποποιήσεις που δέχεται, έχει τη δυνατότητα να γίνεται και παράθυρο προς το διάστημα. 21 space station_onl_1998 e-motive house_onl_2002 Αντίστοιχη πρόταση, από την ίδια ομάδα, αποτελεί το e-motive house. Πρόκειται για μια κατασκευή που προορίζεται για σπίτι και είναι προγραμματισμένη να αλλάζει μορφή, ανάλογα με τη διαθεσή της, αλληλεπιδρώντας έτσι με τους κατοίκους της και σχεδόν ζώντας μαζί τους.

22 Επίσης, οι κατασκευές Ephemeral structures και Muscle, που σχεδίασε η ίδια ομάδα, οι ONL, βασίζονται σε παρόμοια λογική σχεδιασμού. Πρόκειται για το ίδιο project, σε εκδοχή κατασκευής μέσα στην πόλη και σε εκδοχή περιβάλλοντος-χώρου. Χρησιμοποιώντας την μηχανική τεχνολογία της εταιρίας festo για τις οικοδομικές λεπτομέρειες δημιουργεί ένα δικτύωμα που το μέγεθος κάθε βραχίωνά του μπορεί να μεταβάλλεται, λόγω πίεσης, και κατ επέκταση, επηρρεάζει και το μέγεθος των διπλανών, αλλάζοντας έτσι, το συνολικό σχήμα της κατασκευής, το οποίο δεν είναι δυνατόν να προβλεφθεί ακριβώς και το οποίο τελικά εξαρτάται από τα ερεθίσματα του περιβάλλοντος που θα το μεταβάλλουν. Η καινοτομία αυτής της κατασκευής έγκειται στο ότι προκαλώντας μια μεταβολή σε ένα μόνο σημείο της, επιτυγχάνεται τελικά τροποποίηση σε ολόκληρη. Πρόκειται για ένα σύνολο, που τα μέλη του λειτουργούν οργανικά μεταξύ τους. Ο ίδιος ο Kas Oosterhuis, που μαζί με την Ilona Lenard, είναι οι βασικοί σχεδιαστές των ONL, περιγράφει πως «αν ένα μέλος θέλει να αλλάξει, πρέπει, τουλάχιστον, τα γειτονικά μέλη να συνεργαστούν, προκειμένου να επιτευχθεί αυτή η αλλαγή», εισάγοντας, έτσι, την έννοια του swarm architecture (αρχιτεκτονική σμήνους), που θα αναλυθεί παρακάτω. muscle_onl_2002 χώρος εκθέσεων_αθήνα_καλλιπολίτη, Ζαβολέας, Τσάμης, Fernandez, Sinisterra_2004 Άλλο ένα project από το διαγωνισμό για τις εφήμερες κατασκευές των Ολυμπιακών της Αθήνας, που μεταβάλλεται στα πλαίσια του λειτουργικού του προγράμματος, είναι αυτό που πρότεινε μια ομάδα, στην οποία συμμετείχαν έλληνες και η οποία εργάζεται στις Η.Π.Α. Η πρόταση αφορά μια κατασκευή σαν σκαλωσιά με χώρους εκθεσιακούς, αλλά και άλλων δραστηριοτήτων, τοποθετημένη σε κατακόρυφα σημεία μέσα στην πόλη και καλυμμένη με μια ευέλικτη- ελαστική επιδερμίδα, η οποία, ανάλογα με το τι συμβαίνει κάθε χρονική στιγμή, μέσα στον χώρο, διαστέλλεται διευρύνοντας τον ή συστέλλεται, αφήνοντας τον ελάχιστο δυνατό χώρο.

Επίσης, η πρόταση του S. Shu-Kong, για τον ίδιο διαγωνισμό εφήμερων κατασκευών το 2004, στην Αθήνα. Με απλή γεωμετρία και χωρίς τη χρήση τεχνολογίας, δημιουργεί μια πλατφόρμα δημόσιου χώρου, η οποία συμπεριλαμβάνει στη δομή της και στην τελική μορφή της, την πολλαπλότητα της χρήσης της, δίνοντας τη δυνατότητα να αλλάζει ανάλογα με το πόσα άτομα βρίσκονται εκεί ή τι θέλουν να κάνουν, και μάλιστα με τρόπο απλό, σαν παιχνίδι. Καταφέρνει να κάνει την απλή συμβατική αρχιτεκτονική, ένα πεδίο δυνατοτήτων ακόμα πιο δυναμικό και όχι ένα τετελεσμένο γεγονός. πλατεία_αθήνα_shu-kong_2004 χώροι ηλεκτρονικής δημοκρατίας _σιπλωματική εργασία Αρχ. Μηχ., ΕΜΠ_Παπαδόπουλος, Ορφανός_2004 Το τελευταίο project, που θα παρουσιαστεί, είναι διπλωματική εργασία στη σχολή Αρχιτεκτόνων, του ΕΜΠ και παρουσιάστηκε τον Ιούνιο του 2004 Στην εργασία των Δ. Παπαδόπουλου και Γ. Ορφανού χρησιμοποιείται μια μεταβαλλόμενη επιφάνεια για δάπεδο, προκειμένου να καλύπτονται οι διαφορετικές εκδοχές μιας λειτουργίας. Η πρόταση αφορά κατασκευές διασπαρμένες στην πόλη, οι οποίες σε επίπεδο γειτονιάς, λειτουργούν σαν χώροι αυτοοργάνωσης και λήψης πολιτικών αποφάσεων. Ανάλογα με το πόσα άτομα παρεβρίσκονται ή τι κάνουν τη δεδομένη στιγμή, ο κάνναβος του δαπέδου και το ελαστικό υλικό που τον καλύπτει, μπορεί να δώσει πολύ διαφορετικές διατάξεις καθισμάτων. Η τεχνολογία έχει αποτελέσει πηγή έμπνευσης και η σύνδεσή της με την αρχιτεκτονική, έχει καταφέρει να τοποθετήσει τη λειτουργία και μάλιστα με διαδραστικό τρόπο, ταυτόχρονα, στον εμπειρικό χώρο όσο και στον χώρο των ροών. 23 Εκτός από τη δυνατότητα μεταβλητότητας του ίδιου του χώρου, οι παραπάνω εργασίες δρούν καινοτομικά και ως προς άλλα στοιχεία. Οι κατασκευές που έχουν διασκορπιστεί στην πόλη, επικοινωνούν μεταξύ τους με ένα δικό τους ασύρματο δίκτυο, αλλά και με το διαδίκτυο, ώστε να ανταλλάσουν πληροφορίες και από το κάθε σημείο να δίνεται η δυνατότητα πρόσβασης στα υπόλοιπα. Αποτελούν, δηλαδή, χαρακτηριστικά παραδείγματα, της αρχιτεκτονικής σμήνους (swarm architecture).

24 Πρόκειται για τη λογική, που αναλύει κάθε σύνολο στις μονάδες του και βασίζει την ισορροπία του συνόλου στη σχέση των μονάδων, επιτυγχάνοντας, με αυτό τον τρόπο, τη δυναμικότητα της ισορροπίας αυτής. Ή αντίστροφα: πρόκειται για αυτόνομες μονάδες, που για κάποιο λόγο, απέκτησαν μια σχέση,σε μια δεδομένη χρονική στιγμή και παρήγαγαν συμπεριφορές οι οποίες, δεν μπορούν να προσδιοριστούν από τη μελέτη των μονάδων. Το πιο απλό παράδειγμα που συνήθως χρησιμοποιείται, για την περιγραφή τέτοιων φαινομένων, είναι τα σμήνη πουλιών. Αυτόνομοι, πλήρεις οργανισμοί, όπως τα πουλιά, είτε για παιχνίδι, είτε για να διανύσουν μια αποστάση, φτιάχνουν ένα σμήνος, στο οποίο, συμμετέχουν χωρίς να χάνουν την ιδιότητα της μονάδας, ενώ ταυτόχρονα, εξαρτούν το παιχνίδι ή το ταξίδι από τη σχέση που αναπτύσσουν τα συγκεκριμένα πουλιά μεταξύ τους και εν τέλει από το σύνολο. Αν φωτογραφίζαμε ένα σμήνος πουλιών να πετάει, θα είχε σε κάθε φωτογραφία μια διαφορετική μορφή, η οποία πιθανότατα δεν θα επαναληφθεί ποτέ. Ένα άλλο παράδειγμα, κοινωνικής συμπεριφοράς σύμφωνα με αυτή τη λογική, είναι τα αυτόνομα κινήματα δράσεων του δεύτερου μισού του 20 ου αιώνα, όπως αυτό των φεμινιστριών ή οι κινήσεις κατά των G8, όπως στο Σιάτλ ή στη Γένοβα. Άνθρωποι, από τελείως διαφορετικά μέρη στον κόσμο, με πιθανώς τελείως διαφορετικές αντιλήψεις, ως προς άλλα ζητήματα, κάποια χρονική στιγμή και για κάποιο συγκεκριμένο λόγο, συγκεντρώνονται κάπου, συγκροτούν ένα σύνολο και αφού ολοκληρώσουν τη δράση τους, διαλύουν το σύνολο, επιστρέφοντας ενδεχομένως, στην προηγούμενη τους κατάσταση. Στο σύνολο αυτό, συμμετέχουν σαν αυτόνομες μονάδες, αλλά η δράση τους εξαρτάται από τη σχέση που θα αναπτύξουν με τους διπλανούς τους και τη συνείδηση ότι αποτελούν ένα σύνολο.

25 To ενδιαφέρον σ αυτά τα σύνολα επικεντρώνεται στο πλήθος των μονάδων και κατ επέκταση στο λόγο, στην δύναμη συσχέτισης τους. Το ότι η δομή αυτή δεν είναι στατική στο χρόνο, δεν σημαίνει απαραίτητα ότι είναι επαναστατική. Αν κάτι θα μπορούσε να χαρακτηριστεί, για κάποιο λόγο έτσι, αυτό θα ήταν η ίδια η δράση και μόνο αυτή. Μέσω τέτοιων αυτοοργανωμένων τρόπων συγκρότησης συνόλων, όμως, σχετίζεται τελικά η δράση απευθείας με τις μονάδες (άρα και τις επιθυμίες τους), οπότε αφήνεται πραγματικά εκτεθειμένη στην όποια ανατρεπτική σκέψη, και στην όποια πιθανή απόκλιση επιφέρει αυτή. Ακριβώς λόγω αυτής της δυναμικής που περικλείουν τέτοιου είδους σύνολα, η δομή τους χαρακτηρίζεται από μεγάλη σταθερότητα και έχουν τη δυνατότητα διαρκούς εξέλιξης, αφού οι μονάδες τους μπορούν να αυξομειώνονται αλλά και να εναλλάσσονται συνεχώς, χωρίς να διαταράσσουν την ισορροπία, αλλά μέσω κάθε μεταβολής τους, να αποκλίνουν από την προηγούμενη και να παράγουν μια νέα. Δεν πρόκειται, απλώς, για μια δομή με μεγάλη δυνατότητα απορρόφησης της αλλαγής (δεν χρειάζεται καν αυτού του είδους το μέτρο). Η ίδια η μεταβολή είναι η δύναμη εξέλιξής της δομής και μπορεί να προκαλέσει την ίδια την γέννησή της ή ακόμα και την ακύρωσή της. Βασίζεται ταυτόχρονα στο σύνολο και στην κάθε μονάδα, όποια κι αν είναι αυτή, αφήνοντάς την να αναπτυχθεί πλήρως και να επηρεάσει το σύνολο. Η όποια ισορροπία επιτυγχάνεται, είναι δυναμική ισορροπία. Τα μέλη αποτελούν τα μέσα για την επίτευξη κάποιου στόχου, ενώ η ύπαρξή τους δεν ταυτίζεται με την εκπλήρωση αυτού του στόχου. Η μορφή του αποτέλεσματος, πάλι, δεν μπορεί να καθοριστεί πλήρως και αποτελεί απλώς ένα χρονικό στιγμιότυπο. Τέλος, το γεγονός ότι σαν σύνολα εξελίσσονται σύμφωνα με τις αρχές της πολυσύνθετης επανάληψης και της ελεύθερης διαφοροποιήσης, που αποτελούν χαρακτηριστικά της πολλαπλότητας, καθιστά τη δομή του σμήνους έναν ζωντανό οργανισμό, ευέλικτο και ανοιχτό στους εξωτερικούς παράγοντες, ικανό να αναπτύσσεται αυτόνομα. Αυτό το χαρακτηριστικό, ωθεί τη φαντασία των αρχιτεκτόνων ακόμα και σε κατασκευές που, μέσω αλγοριθμικών υπολογιστικών προγραμμάτων, αναπτύσσονται παράλληλα με τους έμβιους.

26 Κάπως έτσι, προέκυψε η ουτοπία Ι ve heard about, της ομάδας new-territories. Πρόκειται για πόλεις που μορφοποιούνται και αναπτύσσονται, βάση αλγόριθμων, αλλά και δεδομένων που συλλέγονται σε σχέση με τους κατοίκους και την οργάνωση της ζωής τους. Το αποτέλεσμα δεν είναι προκαθορισμένο ούτε στο ελάχιστο και δεν θεωρείται ποτέ ολοκληρωμένο, αφού τα δεδομένα συνεχώς αλλάζουν και παράγουν διαρκώς καινούργιες μορφές. Αυτή η ουτοπία χρησιμοποιεί την πληροφορία ως το κομβικό στοιχείο σύνθεσης και το προσφέρει στον κόσμο, για να χτίσει τις πόλεις του μέλλοντος. Δεν παύει, όμως, να αυτοαποκαλείται ουτοπία και να προτείνει κάτι τόσο καθολικό, όσο όλες οι προηγούμενες ουτοπίες πόλεων, προσπερνώντας, έτσι, εκείνα τα ενδιάμεσα, που είναι απαραίτητα για να προκύψουν οι πτυχώσεις και να τοποθετεί, αυτή τη φορά, ένα πρόγραμμα στη θέση του αρχιτέκτονα, που ορίζει τα πάντα. I ve heard about _new-territories_1995 Σαν δομή, η αρχιτεκτονική σμήνους, εκφράζει με πολύ μεγάλη καθαρότητα το ότι αποτελεί μια διαδικασία. (Είναι ένα σύνολο σχέσεων, που, ακόμα και η ύπαρξή του, εξαρτάται πλήρως από τα μέλη του, πόσο μάλλον το μέγεθός του και η μορφή του.) Πτυχώνεται στο χρόνο, αλλά και σε καινούργιες εκδοχές χώρου, όπως αυτός των ροών. Πραγματοποιεί την πολλαπλότητα. Αμφισβητεί τον ορισμό που δίνεται στον όρο ταυτότητα, μέσα από στατικά συστήματα, κρίνοντάς τον μονοσήμαντο και κατά συνέπεια άκαμπτο και ανίκανο να αντιμετωπίσει το απρόοπτο. Θέτει την ταυτότητα πέρα από ονόματα, πέρα από κρίσιμα όρια και την ανοίγει σαν ένα πεδίο δυνατοτήτων.

27 Την απαλλάσσει από την κανονικότητα και τους ρόλους και επαναφέρει το απρόβλεπτο, το τυχαίο. Την απελευθερώνει τόσο από την ισότητα, όσο και από την αυθεντία. Την εκθέτει στην πολυπλοκότητα της πραγματικότητας, τοποθετώντας και την ίδια την πραγματικότητα στη σωστή της διάσταση, χωρίς να την υποτιμά με απλοποιήσεις, αναλύοντας και την ίδια σαν ένα σύνολο καταστάσεων και σχέσεων. Σπρώχνει την ανθρώπινη αντίληψη πρός το χάος και όχι τις καταστάσεις προς την τάξη. Εξερευνά την έννοια του μινιμαλισμού πάνω στα όρια της πολλαπλότητας. Σε αντίθεση με το μινιμαλισμό στη συμβατική αρχιτεκτονική, που πραγματεύεται την καθαρότητα, την αφαίρεση και τη συνέπεια ως προς τον ορισμό κάποιου πράγματος, και χωρίς αυτό να μπορεί ποτέ να ξεφύγει από την ταυτότητά του, στη διαδραστική, σε πραγματικό χρόνο αρχιτεκτονική, ο μινιμαλισμός που προκύπτει, κρύβει τις άπειρες εκδοχές της, συμπεριλαμβάνει το «ενδιάμεσο» και το «πιθανό», συμ-πυκνώνει 5 την ενέργειά της. Δεν λειτουργεί περιοριστικά ή κατασταλτικά, αντίθετα, ορίζεται από το γεγονός ότι δεν παύει ποτέ να πτυχώνεται. Τα υποκείμενα, οι μονάδες, εν προκειμένω οι διαδραστικές κατασκευές δεν εκπληρώνουν κάτι, δεν λειτουργούν μέσα σε προϋπάρχουσες σχέσεις: τις δημιουργούν. Είναι αυτά που τις ορίζουν και είναι αδύνατο να τις εισπράξουμε σαν κάτι δεδομένο και σταθερό, ως προς τα χαρακτηριστικά του, σαν κάτι απόλυτο, σωστό ή λάθος, καθολικό ή αναμφισβήτητο. Η ταυτόχρονη ύπαρξη υποκειμένων, η αντίφαση και συμπληρωματικότητά τους είναι αυτές που δημιουργούν τα πεδία σχέσεων τους, (συμπεριλαμβανομένης και της συγκρουσής τους) και τις συγκεκριμένες κάθε φορά διαδρομές στις οποίες συναντιούνται. Οι ισορροπίες που δημιουργούνται, είναι πραγματικά δυναμικές και η αρχιτεκτονική γίνεται, όντως, μια μηχανή δράσης. 5 Στη θεωρία του χάους, η γέννηση και ο θάνατος της ύλης, δηλαδή η πτύχωση της ύλης μέσα στο χρόνο, περιγράφεται σαν την μετατροπή της ενεργειακής της πυκνότητας.

28 Τα παραδείγματα που χρησιμοποιήθηκαν για αυτή την εργασία, αποκαλύπτουν πως με τα σύγχρονα μέσα της τεχνολογίας, από την νανοτεχνολογία μέχρι τα ψηφιακά και την ασύρματη τηλεπικοινωνία και με τη σύνδεσή τους με την αρχιτεκτονική, μπορεί να αυξηθεί η δυναμική των κατασκευών, ώστε αυτές να εκτεθούν στην ανθρώπινη δράση και στην πολλαπλότητά της και με αυτό τον τρόπο να την ενεργοποιήσουν με ακόμα περισσότερους τρόπους. Χωρίς να γίνεται προσπάθεια να αντικατασταθεί, αλλά ούτε και να υποτιμηθεί με την καθοδήγησή του, ο παράγοντας της ανθρώπινης δράσης, παραμένει το αντικείμενο της αρχιτεκτονικής πράξης και σκέψης, στην σύγχρονη πρωτοπορία και αναγνωρίζοντας τη δύναμη που διαθέτει το ίδιο το μέσο, η αρχιτεκτονική, το δοχείο ζωής του Αρη Κωνσταντινίδη, τίθεται από τον αρχιτέκτονα σε όσο πιο δυναμική κατάσταση γίνεται. Δεν επαναπροσδιορίζεται, δεν μετατοπίζεται απλώς μέσω μιας ανατροπής: τίθεται σε στροβιλισμό, σε διαρκή κίνηση, στη βάση της αμφισβήτησης, αναδεικνύεται σαν ένα πολλαπλό εργαλείο.

29

30

31 πηγές: _01 international architecture competition > ephemeral structures, in the city of Athens, book 3 > revelation, cultural Olympiad 2001-2004, @2003 _02 mille plateaux, Gilles Deleuze, Felix Gauttari, les editions de minuit, 1980 _03 Deleuze& Gauttari, τρείς συνεντεύξεις για τον καπιταλισμό και τις επιθυμητικές μηχανές, Flesh Machine, 2006 _04 Folding in architecture, Architectural Design, 1993 _05 Hyperbodies- towards an e-motive architecture, Kas Oosterhuis, Birkhauser, 2003 _06 Η πληροφορική βόμβα, Paul Virilio, Nησίδες, 2000 _07 material connexion, G. Beylerian, A.Dent, Thames&Hudson,2005 _08 Flexible, R. Kronenburg, Laurence King Publishing, 2007 _09 χώροι ηλεκτρονικής δημοκρατίας, διπλωματική εργασία Δ. Παπαδόπουλου & Γ. Ορφανού, Αρχιτεκτονική ΕΜΠ, 2004 _10 διαδίκτυο

1.3.5.7 μηχανή δράσης ποšαπλότητα μεταβλητότητα : αρχιτεκτονική σαν διαδικασία.9.10 ψηφιακή τεχνολογία εποχή της πληροφορίας τεχνολογία υλικών.11.13.12 νανοτεχνολογία διαδραστική αρχιτεκτονική αρχιτεκτονική σμήνους

2