ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ Ν.Ο.Π.Ε

ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ Ν.Ο.Π.Ε. ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΟ ΕΤΟΣ 2012-2013 Η ΕΞΑΜΗΝΟ ΕΡΓΑΣΙΑ της Ελένης Μαυροειδή Α.Μ. 1340200900232 ΘΕΜΑ «ΕΠΙΤΑΞΗ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ» ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΑΘΗΝΑ 01/05/2013 ΑΝΔΡΕΑΣ ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ~ 1 ~

Περιεχόμενα Εισαγωγή...3 Ιστορική ανασκόπηση Νομοθετική καθιέρωση της επίταξης προσωπικών υπηρεσιών.4 Ελευθερία Εργασίας και Δικαίωμα Εργασίας στο ισχύον Σύνταγμα..6 Συνταγματικό πλαίσιο της επίταξης προσωπικών υπηρεσιών Παρεμφερείς έννοιες..8 Επίταξη πραγμάτων..9 Άρθρο 48 παρ. 1 του Συντάγματος.9 Η προσφορά προσωπικής εργασίας στους οργανισμούς τοπικής αυτοδιοίκησης.10 Ουσιαστικές προϋποθέσεις της επίταξης προσωπικών υπηρεσιών 10 Διαδικαστικές προϋποθέσεις της επίταξης προσωπικών υπηρεσιών 14 «Ειδικοί νόμοι»..14 Κήρυξη επίταξης.15 Επίταξη προσωπικών υπηρεσιών και απεργία.15 Η επίταξη προσωπικών υπηρεσιών υπό το πρίσμα του διεθνούς δικαίου.18 Διεθνείς δεσμευτικές ρυθμίσεις..18 Παραβιάσεις σχετικά με την άσκηση του δικαιώματος απεργίας και την επιβολή της επίταξης προσωπικών υπηρεσιών.19 Περιπτώσεις επίταξης προσωπικών υπηρεσιών από τη νομολογία..21 Συμπεράσματα...23 Περίληψη...24 Summary.24 Νομολογία: Δικαστικές αποφάσεις.25 Παράρτημα: αποφάσεις κήρυξης επίταξης προσωπικών υπηρεσιών..45 Βιβλιογραφία...47 ~ 2 ~

Εισαγωγή Η επίταξη προσωπικών υπηρεσιών κατοχυρώνεται συνταγματικά στο άρθρο 22 παρ. 4 εδ. β του ισχύοντος Συντάγματος, ως εξαίρεση από την απαγόρευση της αναγκαστικής εργασίας. Είναι εμφανές ότι μια υπερβολικά ευρεία ερμηνεία της έννοιας της επίταξης μπορεί να καταστήσει πρακτικά ανενεργή την απαγόρευση της αναγκαστικής εργασίας αλλά και να θίξει ένα πλέγμα συνταγματικών διατάξεων, όπως την προσωπική ελευθερία. Η επιβολή του μέτρου της επίταξης προσωπικών υπηρεσιών λαμβάνει χώρα υπό συγκεκριμένες ουσιαστικές προϋποθέσεις που ορίζονται στο Σύνταγμα και το νομικό πλαίσιο της επίταξης ρυθμίζεται από ειδικούς νόμους. Το ν.δ. 17/1974 αποτελεί το βασικό πλέγμα διατάξεων που αναφέρεται στην επίταξη προσωπικών υπηρεσιών ελλείψει μέχρι σήμερα της έκδοσης ειδικού νόμου, βάση του άρθρου 112 παρ. 1 του Συντάγματος. Η επίταξη υπηρεσιών εφαρμόζεται μόνο όταν συντρέχουν οι περιπτώσεις που αναφέρονται στο Σύνταγμα, δηλαδή πόλεμος, επιστράτευση, ανάγκη άμυνας της Χώρας, επείγουσα κοινωνική ανάγκη από θεομηνία ή ανάγκη που μπορεί να θέσει σε κίνδυνο τη δημόσια υγεία. Το μέτρο της επίταξης προσωπικών υπηρεσιών τελεί σε άμεση και αναγκαία λειτουργική σχέση προς οποιαδήποτε από τις ανωτέρω καταστάσεις ανάγκης, αποβλέποντας στην αντιμετώπισή τους. Είναι σύνηθες κατά καιρούς να επιβάλλεται το μέτρο της επίταξης προσωπικών υπηρεσιών σε περίπτωση άσκησης του δικαιώματος απεργίας, γεγονός που προκαλεί θέματα συνταγματικότητας των σχετικών αποφάσεων των οργάνων της εκτελεστικής εξουσίας. Εξάλλου γίνεται αναφορά στην επίταξη υπηρεσιών, ως εξαίρεση από την απαγόρευση αναγκαστικής εργασίας και σε διατάξεις διεθνών συμβάσεων εργασίας. Στη συνέχεια περιγράφεται η ιστορική εξέλιξη των σχετικών με την επίταξη προσωπικών υπηρεσιών ρυθμίσεων, ορισμένες παρεμφερείς με αυτήν έννοιες καθώς και οι ουσιαστικές και τυπικές προϋποθέσεις εφαρμογής του μέτρου αυτού. ~ 3 ~

Ιστορική ανασκόπηση Νομοθετική καθιέρωση της επίταξης προσωπικών υπηρεσιών Η επίταξη προσωπικών υπηρεσιών, ως περιορισμός της αρνητικής ελευθερίας της εργασίας και ως εξαίρεση της απαγόρευσης της αναγκαστικής εργασίας του άρ. 22 παρ. 4 εδ. α του ισχύοντος Συντάγματος, καθιερώθηκε ύστερα από ορισμένες νομοθετικές ρυθμίσεις. Η πρώτη αναφορά στην πολιτική επιστράτευση έγινε με τον Ν. 325/1914 που προέβλεπε ότι με απόφαση του υπουργικού συμβουλίου καλούνται στην στρατιωτική υπηρεσία όσοι αποτελούν μέρος του προσωπικού των σιδηροδρόμων, των ταχυδρομείων και των τηλεγράφων και ανήκουν στις κλάσεις εφεδρείας του στρατού, προκειμένου να εξακολουθήσουν να ασκούν τα καθήκοντα της υπηρεσίας τους. 1 Λίγα χρόνια αργότερα το πεδίο εφαρμογής της διάταξης επεκτάθηκε για να περιλάβει και τους σμυριδεργάτες της Νάξου με το ν.δ. 1455/13-16.6.1918. Την περίοδο της διδακτορίας του Μεταξά με τους α.ν. 1984/1939 και α.ν. 1986/1939 καθιερώθηκε για πρώτη φορά ο όρος «πολιτική επιστράτευση». Σύμφωνα με το άρ. 2 παρ. 3 του α.ν. 1984/1939 η πολιτική επιστράτευση συνίσταται στην αναγκαστική οργάνωση και χρησιμοποίηση για λόγους εθνικής άμυνας όλων των εθνικών δυνάμεων πλην των ενόπλων και γενικά όλων των πόρων της χώρας. Αρμόδια ήταν τα Πολεμικά και Πολιτικά Υπουργεία. Το ίδιο άρθρο όριζε ότι η πολιτική επιστράτευση κηρύσσεται αφενός σε περίπτωση στρατιωτικής επιστράτευσης και αφετέρου ακόμα και πριν την στρατιωτική επιστράτευση σε περίπτωση σοβαρής έντασης των διεθνών σχέσεων. Η κήρυξη της πολιτικής επιστράτευσης ενεργείτο με απόφαση του Προέδρου του υπουργικού συμβουλίου και η εφαρμογή των κατάλληλων μέτρων διατασσόταν από τους αρμόδιους Υπουργούς με έγκριση του Πρωθυπουργού. Με την κήρυξη της πολιτικής επιστράτευσης όλα τα άτομα και όλοι ανεξαιρέτως οι Οργανισμοί Δημοσίου ή Ιδιωτικού Δικαίου όφειλαν να συντρέχουν και να συνεισφέρουν στην εθνική άμυνα. Μάλιστα οι υπηρεσίες ή εργασίες που παρέχονταν, προσφέρονταν σύμφωνα με την διατύπωση του νόμου «τιμητικώς» και δεν δίδουν δικαίωμα αμοιβής ή αποζημίωσης (άρ. 3 α.ν. 1984/39). Σε περίπτωση παράβασης των σχετικών διατάξεων προβλεπόταν ποινή φυλάκισης και αρμόδια δικαστήρια ορίζονταν τα Στρατοδικεία ή Ναυτοδικεία (άρ. 22 α.ν. 1984/39). Μετά την απελευθέρωση από την εχθρική κατοχή ο α.ν. 450/1945 τροποποίησε τις ρυθμίσεις έτσι ώστε να επιτρέπεται πολιτική επιστράτευση και για την «αντιμετώπιση ανωμαλιών πάσης φύσεως δυνάμενων να παρακωλύσωσι την οικονομικήν ανασυγκρότησιν ή να διαταράξωσι την κρατικήν ή κοινωνικήν ζωήν της χώρας.» (άρ. 1 α.ν. 450/1945). Αποτέλεσμα του νομοθετικού αυτού καθεστώτος 1 Κ.Χ. Χρυσόγονος, «Η απαγόρευση της αναγκαστικής εργασίας και η επίταξη προσωπικών υπηρεσιών, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλας, Αθήνα Κομοτηνή 1992, σελ. 139 ~ 4 ~

ήταν η ευχέρεια της εκάστοτε κυβέρνησης να επιβάλει αναγκαστική εργασία κυρίως για την καταστολή διεκδικητικών αγώνων των εργαζομένων. Το Σύνταγμα του 1952 θεσπίσθηκε σε μια περίοδο έντονης ιστορικής φόρτισης και με ανορθόδοξες διαδικασίες, ενώ στην Ευρώπη μετά και το τέλος του Β Παγκοσμίου Πολέμου τα συντάγματα προσαρμόσθηκαν στις νέες συνθήκες. 2 Το ανωτέρω νομοθετικό πλαίσιο της πολιτικής επιστράτευσης διατηρήθηκε ως εξαίρεση από τον κανόνα της απαγόρευσης της αναγκαστικής εργασίας. Το άρ. 13 του Συντάγματος του 1952 3 κατοχύρωνε την απόλυτη προστασία της ζωής και της ελευθερίας όλων όσοι βρίσκονταν στην ελληνική επικράτεια. Η αναγκαστική εργασία που θίγει την προσωπικότητα του ανθρώπου απαγορευόταν λοιπόν από το Σύνταγμα εκτός αν προβλέπονταν εξαιρέσεις από το διεθνές δίκαιο. 4 Επίσης το άρθρο 4 του Συντάγματος του 1952 για το απαραβίαστο της προσωπικής ελευθερίας περιλαμβάνει και την προστασία της ελευθερίας της εργασίας, ως μερικότερη εκδήλωση της οικονομικής ελευθερίας και κατ επέκταση της προσωπικής ελευθερίας. 5 Ακόμα υπήρχαν και οι ρητές απαγορεύσεις της ΕΣΔΑ και των υπ αριθμό 29 και 105 ΔΣΕ που υπερίσχυαν βάση της γενικής αρχής lex posterior derogat priori, επειδή η κύρωση τους με νόμο ήταν μεταγενέστερη από τις διατάξεις για την πολιτική επιστράτευση, αφού στο Σύνταγμα του 1952 δεν υπήρχε αντίστοιχη διάταξη με αυτή του 28 παρ. 1 του ισχύοντος Συντάγματος. Μετά την απριλιανή διδιακτορία και την μεταπολίτευση του 1974 η κυβέρνηση εθνικής ενότητας εξέδωσε το ν.δ. 17/1974 «Περί Πολιτικής Σχεδιάσεως Εκτάκτου Ανάγκης». Το νομοθέτημα αυτό κατήργησε σιωπηρά τους α.ν. 1984/1939, 1986/1939 και 450/1945, αφού άλλωστε και στο άρθρο 1 του ν.δ. 17/1974 προβλέπεται ότι «κατά τας διατάξεις του παρόντος» επιδιώκεται η απαραίτητη ετοιμότητα του Έθνους για διασφάλιση της εθνικής άμυνας και αντιμετώπιση έκτακτων αναγκών. Το νομοθετικό αυτό διάταγμα εκδόθηκε υπό εξαιρετικές συνθήκες που δημιούργησε η δικτατορία στην Ελλάδα, το χουντικό πραξικόπημα και η τουρκική επέμβαση στην Κύπρο. Το διάταγμα αυτό όμως δεν βελτίωσε το προϊσχύσαν καθεστώς καθόσον ο χαλαρός ορισμός που δίνει για την κατάσταση ανάγκης, η σχετικά απλή διαδικασία κήρυξης της επιστράτευσης χωρίς επαρκείς εγγυήσεις και οι ποινικές κυρώσεις που προβλέπει κατέστησαν δυνατό να χρησιμοποιηθεί η επίταξη ως μέτρο καταστολής των αιτημάτων οποιασδήποτε κοινωνικής ομάδας. Το 1975 τέθηκε σε ισχύ το Σύνταγμα που απαγορεύει ρητά την αναγκαστική εργασία με το άρ. 22 παρ. 4 εδ. α. Στο δεύτερο εδάφιο της παρ. 4 του άρ. 22 προβλέφθηκε η ρύθμιση με ειδικούς νόμους της επίταξης προσωπικών υπηρεσιών. 2 Α.Γ. Δημητρόπουλος, «Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου», Εκδόσεις Σάκκουλα Αθήνα Θεσσαλονίκη, 2011, σελ. 361 3 Κ. Μαυριά, Α. Παντελή, «Συνταγματικά Κείμενα», Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα 2007, σελ. 195 4 Χ. Αγγαλόπουλος, «Η αναγκαστική εργασία», ΕΕΔ 1957, σελ. 300 5 Π. Δαγτόγλου, «Συνταγματικό Δίκαιο, Ατομικά Δικαιώματα», Τρίτη Αναθεωρημένη Έκδοση, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα 2010, σελ. 928 ~ 5 ~

Μέχρι σήμερα δεν έχει εκδοθεί κάποιος ειδικός νόμος, οπότε τυγχάνει εφαρμογής το άρ. 112 παρ. 1 : «Σε θέματα που για τη ρύθμιση τους προβλέπεται ρητά από τις διατάξεις του Συντάγματος η έκδοση νόμου, οι κατά περίπτωση νόμοι ή διοικητικές πράξεις κανονιστικού χαρακτήρα, που υπάρχουν κατά την έναρξη της ισχύος, εξακολουθούν να ισχύουν ώσπου να εκδοθεί ο νόμος που προβλέπεται κατά περίπτωση, εκτός αν είναι αντίθετες προς τις διατάξεις του Συντάγματος.» Επομένως το ν.δ 17/1974 εξακολουθεί να ισχύει εκτός από τις διατάξεις εκείνες που θα κρίνονταν αντισυνταγματικές. Για αυτό το λόγο τα άρ. 2 παρ. 5 και 19 παρ. 1 είναι αντισυνταγματικά στο βαθμό που επιτρέπουν την επίταξη προσωπικών υπηρεσιών πέρα από τις ειδικές περιπτώσεις του άρ. 22 παρ. 4 εδ. β του Συντάγματος 6. Οι προϋποθέσεις της επίταξης είναι ρητά πλέον μόνο όσες αναφέρονται στο Σύνταγμα. Ακόμη χρησιμοποιείται πλέον ο όρος «επίταξη προσωπικών υπηρεσιών» αντί του όρου «πολιτική επιστράτευση» του ν.δ 17/1974. Η επίταξη προσωπικών υπηρεσιών έχει επιβληθεί από τις εκάστοτε κυβερνήσεις κατά καιρούς και για διάφορες αιτίες. Σημαντικότερες είναι οι ακόλουθες περιπτώσεις: η επιστράτευση των τραπεζικών υπαλλήλων το 1979, η επιστράτευση των οδηγών ιδιοκτητών βυτιοφόρων το 1983, η επιστράτευση των χειριστών και ιπτάμενων μηχανικών της Ολυμπιακής Αεροπορίας το 1986, η επίταξη των λεωφορείων που είχαν συμβληθεί με τον ΟΑΣΑ το 1994, η πολιτική επιστράτευση των απεργών ναυτεργατών το 2002 και η επίταξη για τους ιδιοκτήτες φορτηγών και βυτιοφόρων δημόσιας χρήσης το 2010. Τέλος πιο πρόσφατη είναι η απόφαση για επίταξη των εργαζομένων στο Μετρό της Αθήνας και η αντίστοιχη απόφαση επίταξης των κινητών και των ακινήτων της «Αττικό Μετρό Α.Ε.» και της «ΣΤΑΣΥ Α.Ε.» τον Ιανουάριο του 2013. Ελευθερία Εργασίας και Δικαίωμα Εργασίας στο Ισχύον Σύνταγμα Η ελευθερία του ανθρώπου, θεμελιώδης δικαιοπολιτική αρχή και κατ επέκταση η ελευθερία ανάπτυξης της προσωπικότητάς του κατοχυρώνεται στο άρ. 5 παρ. 1 του Συντάγματος, που αναφέρει ότι «καθένας έχει δικαίωμα να αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητά του και να συμμετέχει στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της Χώρας, εφόσον δεν προσβάλλει τα δικαιώματα των άλλων και δεν παραβιάζει το Σύνταγμα και τα χρηστά ήθη.» Η διάταξη αυτή έχει πρωτεύουσα σημασία και όχι επικουρική καθόσον η ταυτόχρονη θεώρηση της με άλλες ειδικότερες διατάξεις του Συντάγματος οδηγεί στην κάλυψη πλήρως των 6 Κ. Μπέης, «Η επίταξη προσωπικών υπηρεσιών και η Αναγκαστική Εργασία», ΕΕΔ Τόμος 39 ος Έτος 1980, σελ. 4 ~ 6 ~

εκδηλώσεων της ανθρώπινης προσωπικότητας 7. Καθένας, ημεδαπός ή αλλοδαπός, φυσικό ή νομικό πρόσωπο, δικαιούται να συμμετέχει στην οικονομική ζωή της Χώρας. Βέβαια η συμμετοχή αυτή τελεί υπό ορισμένους περιορισμούς, δηλαδή την προσβολή των δικαιωμάτων άλλων, την παραβίαση του Συντάγματος και των χρηστών ηθών. Αυτοί οι τρεις περιορισμοί συμπληρώνονται με το άρ. 106 παρ. 2 του Συντάγματος που ορίζει: «Η ιδιωτική οικονομική πρωτοβουλία δεν επιτρέπεται να αναπτύσσεται σε βάρος της ελευθερίας και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας ή προς βλάβη της εθνικής οικονομίας.» Η οικονομική ελευθερία γίνεται δεκτό ότι περιορίζεται μόνο στο πλαίσιο των δικαιωμάτων των άλλων και όχι από απλά συμφέροντα. 8 Αντιθέτως το δικαίωμα εργασίας κατοχυρώνεται στο άρ. 22 του Συντάγματος που αναφέρει ότι «η εργασία αποτελεί δικαίωμα και προστατεύεται από το Κράτος, που μεριμνά για την δημιουργία συνθηκών απασχόλησης όλων των πολιτών και για την ηθική και υλική εξύψωση του εργαζόμενου αγροτικού και αστικού πληθυσμού. Όλοι οι εργαζόμενοι ανεξάρτητα από φύλο ή άλλη διάκριση, έχουν δικαίωμα ίσης αμοιβής για παρεχόμενη εργασία ίσης αξίας.» Με τον όρο εργασία εννοείται η άμεσα ή έμμεσα αμειβόμενη ή κερδοσκοπική απασχόληση, 9 και καλύπτει τόσο τον εργοδότη όσο και τον εργαζόμενο, μισθωτό και ελεύθερο επαγγελματία. Η ελευθερία της εργασίας περιλαμβάνει την ελευθερία αναζήτησης, επιλογής του είδους και των συνθηκών εργασίας, αποδοχής και αλλαγής εργασίας. Ακόμη η ελευθερία εργασίας σημαίνει και την αρνητική ελευθερία εργασίας, δηλαδή την αξίωση του ατόμου να μην εξαναγκάζεται να εργάζεται με υλική βία ή με απειλή ποινικών, διοικητικών και δικονομικών κυρώσεων 10. Το Σύνταγμα επιτρέπει, εκτός από την περίπτωση της επίταξης προσωπικών υπηρεσιών, την νομοθετική επιβολή αναγκαστικής εργασίας, δηλαδή τον περιορισμό της αρνητικής ελευθερίας της εργασίας στις ακόλουθες κατηγορίες προσώπων 11 : α) στους στρατευόμενους προς εξυπηρέτηση της άμυνας της χώρας (άρ. 4 παρ. 6 Σ), β)στους πολιτικούς και στρατιωτικούς υπαλλήλους που ανέλαβαν υποχρέωση παραμονής στην υπηρεσία τους και δύναται να μην επιτρέπεται να παραιτηθούν πρόωρα (άρ. 56 παρ. 4 Σ) και γ) στους διοριζόμενους ως ενόρκους ή ως μέλη εφορευτικών επιτροπών στις βουλευτικές εκλογές σχετικά με την άσκηση των καθηκόντων τους (άρ. 51, 52 Σ). Φορείς του δικαιώματος εργασίας είναι όλα τα φυσικά πρόσωπα καταρχήν αν και με νόμο προβλέπεται η θέσπιση κατώτατου και ανώτατου ορίου ηλικίας με 7 Α.Γ. Δημητρόπουλος, «Συνταγματικά Δικαιώματα, Γενικό Μέρος Ειδικό Μέρος, Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου Τόμος Γ Τεύχ. Ι-ΙΙΙ, Β Έκδοση, Εκδόσεις Σάκκουλα Αθήνα Θεσσαλονίκη 2007, σελ. 341 8 Π. Δαγτόγλου, «Συνταγματικό Δίκαιο, Ατομικά Δικαιώματα», Τρίτη Αναθεωρημένη Έκδοση, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα 2010, σελ. 1190 9 Π. Δαγτόγλου, «Συνταγματικό Δίκαιο, Ατομικά Δικαιώματα», Τρίτη Αναθεωρημένη Έκδοση, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα 2010, σελ. 930 10 Χ. Γκούτος, «Η Ελευθερία εργασίας κατά το Σύνταγμα», ΔΕΕ Τόμος 51 Έτος 1995, σελ. 532 11 Χ. Γκούτος, «Η Ελευθερία εργασίας κατά το Σύνταγμα», ΔΕΕ Τόμος 51 Έτος 1995, σελ. 533 ~ 7 ~

στόχο την προστασία του κοινωνικού συνόλου. Αν και δεν ορίζεται ρητά προκειμένου για την παράγραφο 1 του άρθρου 22, υπάρχουν περιορισμοί σχετικά με το δικαίωμα της εργασίας, καθόσον απαγορεύεται η εργασία που συνίσταται σε τέλεση παρανόμων πράξεων από το νόμο και η κατά την άσκηση νόμιμης εργασίας χρησιμοποίηση παράνομων μέσων. 12 Επομένως είναι φανερό ότι στο Σύνταγμα προστατεύεται το αμυντικό δικαίωμα της εργασίας, το οποίο στρέφεται κατά του κράτους αλλά και κατά της ιδιωτικής εξουσίας. Βάση των άρ. 25 παρ. 1 και 93 παρ. 4 του Συντάγματος τα νομοθετικά όργανα και τα όργανα που ασκούν δημόσια διοίκηση οφείλουν να απέχουν από ενέργειες που προσβάλλουν το δικαίωμα εργασίας. Ακόμη σύμφωνα με τη θεωρία της τριτενέργειας των συνταγματικών δικαιωμάτων και οι φορείς της ιδιωτικής οικονομικής και κοινωνικής εξουσίας, κυρίως οι εργοδότες και οι επαγγελματικές οργανώσεις έχουν την ανωτέρω υποχρέωση. 13 Ταυτόχρονα το δικαίωμα εργασίας συνιστά προστατευτικό δικαίωμα, καθόσον ρητά στο άρ. 22 παρ. 1 του Συντάγματος αναφέρεται ότι η εργασία προστατεύεται από το Κράτος. Επιπλέον το δικαίωμα εργασίας διαθέτει και την διεκδικητική διάσταση στο βαθμό που το κράτος υποχρεούται να δημιουργεί συνθήκες απασχόλησης για όλους τους πολίτες και να συμβάλει στην ηθική και υλική εξύψωση του εργαζόμενου πληθυσμού. Συνταγματικό πλαίσιο της επίταξης προσωπικών υπηρεσιών Παρεμφερείς έννοιες Η παράγραφος 4 του άρθρου 22 του Συντάγματος ορίζει ότι: «οποιαδήποτε μορφή αναγκαστικής εργασίας απαγορεύεται.» Η επίταξη προσωπικών υπηρεσιών αποτελεί την εξαίρεση του κανόνα αυτού που κατοχυρώνεται στο άρ. 22 παρ. 4 εδ. β του Συντάγματος. Ταυτόχρονα η επίταξη υπηρεσιών συνιστά και περιορισμό της αρνητικής ελευθερίας εργασίας που τίθεται χάριν του γενικού συμφέροντος. Το αρ. 22 παρ. 4 εδ. β συγκαταλέγεται σε ένα πλαίσιο διατάξεων που περιλαμβάνουν περιορισμούς συνταγματικών δικαιωμάτων με σκοπό την αντιμετώπιση καταστάσεων ανάγκης. Άλλες τέτοιες διατάξεις είναι οι ακόλουθες: α) το άρ. 5 παρ. 4 εδ. β και γ σχετικά με την επιβολή ατομικών μέτρων περιορισμού της ελευθερίας κίνησης ή εγκατάστασης στη Χώρα ή της ελεύθερης εξόδου και εισόδου με απόφαση ποινικού δικαστηρίου, β) το άρ. 11 παρ. 2 εδ. β σχετικά με την απαγόρευση των συναθροίσεων με απόφαση αστυνομικής αρχής, γ) το άρ. 18 παρ. 3 για την επίταξη πραγμάτων από τις ένοπλες δυνάμεις, δ) το άρ. 19 εδ. β για την άρση του απορρήτου των επιστολών και της ελεύθερης ανταπόκρισης και ε) το άρ. 12 Π. Δαγτόγλου, «Συνταγματικό Δίκαιο, Ατομικά Δικαιώματα», Τρίτη Αναθεωρημένη Έκδοση, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα 2010, σελ. 947 13 Χ. Γκούτος, «Η Ελευθερία εργασίας κατά το Σύνταγμα», ΔΕΕ Τόμος 51 Έτος 1995, σελ. 531 ~ 8 ~

48 παρ. 1 εδ. α που ορίζει τα της αναστολής ισχύος συγκεκριμένων διατάξεων, εφόσον συντρέξουν ορισμένες προϋποθέσεις σχετικά με την εθνική ασφάλεια. Επίταξη πραγμάτων Ο αντίστοιχος θεσμός της επίταξης πραγμάτων κατοχυρώνεται στο άρθρο 18 παρ. 3 του Συντάγματος: «Ειδικοί νόμοι ρυθμίζουν τα σχετικά με τις επιτάξεις για τις ανάγκες των ενόπλων δυνάμεων σε περίπτωση πολέμου ή επιστράτευσης ή για τη θεραπεία άμεσης κοινωνικής ανάγκης που μπορεί να θέσει σε κίνδυνο τη δημόσια τάξη ή υγεία.» Η επίταξη πραγμάτων λαμβάνει χώρα σε εξαιρετικές περιπτώσεις και είναι φανερό ότι έχει ένα προσωρινό χαρακτήρα, σε αντίθεση με την αναγκαστική απαλλοτρίωση. Οι προϋποθέσεις του πολέμου, της επιστράτευσης και του κινδύνου για τη δημόσια υγεία είναι ταυτόσημες με τις αντίστοιχες προϋποθέσεις της επίταξης προσωπικών υπηρεσιών. Ο κίνδυνος της δημόσιας τάξης όμως αποτελεί μια ευρεία έννοια που χρησιμοποιείται στην επίταξη πραγμάτων, ενώ στην επίταξη προσωπικών υπηρεσιών ο συντακτικός νομοθέτης κάνει χρήση των διατυπώσεων «αναγκών της άμυνας της Χώρας» ή «επείγουσας κοινωνικής ανάγκης από θεομηνία». Άρθρο 48 παράγραφος 1 του Συντάγματος Όσον αφορά το άρ. 48 παρ. 1 του Συντάγματος, ορίζεται ότι: «σε περίπτωση πολέμου, επιστράτευσης εξαιτίας εξωτερικών κινδύνων ή άμεσης απειλής της εθνικής ασφάλειας, καθώς και αν εκδηλωθεί ένοπλο κίνημα για την ανατροπή του δημοκρατικού πολιτεύματος, η Βουλή, με απόφαση της, που λαμβάνεται ύστερα από πρόταση της Κυβέρνησης, θέτει σε εφαρμογή, σε ολόκληρη την Επικράτεια ή σε τμήμα της, το νόμο για την κατάσταση πολιορκίας, συνιστά εξαιρετικά δικαστήρια και αναστέλλει την ισχύ του συνόλου ή μέρους των διατάξεων των άρθρων 5 παράγραφος 4, 6, 8, 9, 11, 12 παράγραφοι 1 έως και 4, 14, 19, 22 παράγραφος 3, 96 παράγραφος 4 και 97. Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας δημοσιεύει την απόφαση της Βουλής. Με την απόφαση της Βουλής ορίζεται η διάρκεια ισχύος των επιβαλλόμενων μέτρων, η οποία δεν μπορεί να υπερβαίνει τις δεκαπέντε ημέρες.» Οι προϋποθέσεις του πολέμου και της επιστράτευσης, αν και στο άρ. 22 παρ. 4 εδ. β δεν αναφέρεται η διατύπωση «εξαιτίας εξωτερικών κινδύνων» είναι ίδιες στις δύο διατάξεις. Η περίπτωση της άμεσης απειλής της εθνικής ασφάλειας προσιδιάζει με την περίπτωση αντιμετώπισης αναγκών άμυνας της χώρας της επίταξης προσωπικών υπηρεσιών. Ουσιαστική διαφορά αποτελεί η διαδικαστική προϋπόθεση του άρ. 48 παρ. 1 Συντάγματος σχετικά με την απόφαση της Βουλής ή την έκδοση προεδρικού διατάγματος ενώ στην επίταξη υπηρεσιών έχουμε ~ 9 ~

διοικητική πράξη. Βέβαια το άρθρο 48 εισάγει ένα πλαίσιο με βαρύτερες συνέπειες το οποίο δεν εφαρμόζεται με την συχνότητα που εφαρμόζεται το άρθρο 22 σχετικά με την επίταξη υπηρεσιών. 14 Είναι εμφανές ότι διαμορφώνεται μια συστηματική σχέση και υπάρχει κλιμάκωση ανάμεσα στα πεδία εφαρμογής των παραπάνω διατάξεων. 15 Η επίταξη υπηρεσιών του άρ. 22 παρ. 4 εδ. β είναι αφενός ένας μηχανισμός παράλληλος, με ορισμένες βέβαια διαφορές, με την επίταξη πραγμάτων του άρ. 18 παρ. 3 και αφετέρου ένας μηχανισμός ηπιότερος σε σχέση με το άρ. 48 παρ. 1 του Συντάγματος. Η προσφορά προσωπικής εργασίας στους οργανισμούς τοπικής αυτοδιοίκησης Το άρ. 22 παρ. 4 εδ. β του Συντάγματος ορίζει: «Ειδικοί νόμοι ρυθμίζουν ( ) καθώς και τα σχετικά σχετικά με την προσφορά προσωπικής εργασίας στους οργανισμούς τοπικής αυτοδιοίκησης για την ικανοποίηση τοπικών αναγκών.» Η περίπτωση αυτή δεν θεσπίζεται ως ανεξάρτητη ουσιαστική προϋπόθεση της επίταξης προσωπικών υπηρεσιών αλλά ως διακεκριμένος μηχανισμός με δική του τελολογία. 16 Η προσφορά προσωπικής εργασίας στους οργανισμούς τοπικής αυτοδιοίκησης προβλέπεται στα άρ. 56 επ. του β.δ. 20.10.1958. Σε δήμους ή κοινότητες με πληθυσμό κάτω των 25.000 επιτρέπεται να επιβληθεί στους κατοίκους υπό ορισμένες προϋποθέσεις και όχι για διάστημα μεγαλύτερο των δέκα ημερών προσωπική εργασία για την εκτέλεση δημοτικών ή κοινοτικών έργων. (άρ. 56). Επίσης όσοι δεν προσέρχονται για να εργασθούν την ημέρα που όρισε το δημοτικό ή κοινοτικό συμβούλιο υποχρεώνονται στην καταβολή του προκαθορισμένου αντιτίμου της εργασίας (άρ. 59). Ουσιαστικά παρατηρούμε ότι δεν υπάρχει επιβολή αναγκαστικής εργασίας και αυτό είναι σύμφωνο με τις διατυπώσεις του Συντάγματος και τις συγκεκριμένες προϋποθέσεις της επίταξης προσωπικών υπηρεσιών. Ουσιαστικές προϋποθέσεις της επίταξης προσωπικών υπηρεσιών Το άρ. 22 παρ. 4 εδ. β του Συντάγματος ορίζει: «Ειδικοί νόμοι ρυθμίζουν τα σχετικά με την επίταξη προσωπικών υπηρεσιών σε περίπτωση πολέμου ή επιστράτευσης ή για την αντιμετώπιση των αναγκών της άμυνας της Χώρας ή επείγουσας κοινωνικής ανάγκης από θεομηνία ή ανάγκης που μπορεί να θέσει σε 14 Κ.Χ. Χρυσόγονος, «Η απαγόρευση της αναγκαστικής εργασίας και η επίταξη προσωπικών υπηρεσιών, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλας, Αθήνα Κομοτηνή 1992, σελ. 182 15 Ε. Β. Βενιζέλος, «Πολιτική Επιστράτευση και Απεργία», ΕΕΔ Τόμος 45 ος, Έτος 1986, σελ. 728 16 Κ.Χ. Χρυσόγονος, «Η απαγόρευση της αναγκαστικής εργασίας και η επίταξη προσωπικών υπηρεσιών, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλας, Αθήνα Κομοτηνή 1992, σελ. 227 ~ 10 ~

κίνδυνο τη δημόσια υγεία, καθώς και τα σχετικά με την προσφορά προσωπικής εργασίας στους οργανισμούς τοπικής αυτοδιοίκησης για την ικανοποίηση τοπικών αναγκών.» Το γεγονός ότι η επίταξη αποτελεί μια εξαιρετική περίσταση που περιορίζει το συνταγματικά κατοχυρωμένο δικαίωμα της αρνητικής ελευθερίας της εργασίας μας οδηγεί στην παραδοχή ότι το άρ. 22 παρ. 4 εδ. β πρέπει να ερμηνευθεί στενά και απαγορεύεται η εφαρμογή του και σε άλλες περιπτώσεις, εκτός από εκείνες που ρητά προβλέπονται. Ο πόλεμος αποτελεί την πρώτη περίπτωση στην οποία εφαρμόζεται το μέτρο της επίταξης προσωπικών υπηρεσιών. Ως πόλεμος μπορεί να εννοηθεί μια «εξαιρετική κατάσταση η οποία χαρακτηρίζεται από το ότι η ισχύς του κανονικού Δημοσίου Διεθνούς Δικαίου, του δικαίου της ειρήνης, αίρεται κατά τη διάρκειά του ανεξάρτητα αν συνοδεύεται από στρατιωτικές ή άλλες πράξεις βίας ή όχι» 17. Στην ελληνική έννομη τάξη η κήρυξη του πολέμου γίνεται με προεδρικό διάταγμα βάση του άρ. 36 παρ. 1 του Συντάγματος, το οποίο προσυπογράφεται από τον αρμόδιο Υπουργό (άρ. 35 παρ. 1 Συντάγματος). Από την άλλη πλευρά ως πόλεμος μπορεί να θεωρηθεί και το πραγματικό γεγονός, δηλαδή η άσκηση βίας μεταξύ δύο ή περισσότερων κρατών. Στην περίπτωση που ο πόλεμος εκληφθεί αποκλειστικά με την πρώτη έννοια είναι δυνατόν να επιβληθεί το μέτρο της επίταξης χωρίς στην πραγματικότητα να υπάρχει διεξαγωγή εχθροπραξιών. Αλλά και αν ακόμη εκλάβουμε τον πόλεμο ως πραγματικό γεγονός θα πρέπει να πρόκειται όντως για γενικευμένη άσκηση βίας και όχι για ένα συγκεκριμένο μεθοριακό γεγονός. Επομένως για να θεωρήσουμε ότι υφίσταται περίπτωση πολέμου θα πρέπει αφενός ο πόλεμος να κηρυχθεί με προεδρικό διάταγμα και αφετέρου να υπάρχει γενικευμένη χρήση ένοπλης βίας μεταξύ της Ελλάδας και της αντίπαλης χώρας. Ο δικαστής θα πρέπει εφόσον υπάρχει πόλεμος από νομική άποψη να δώσει προτεραιότητα στη διοίκηση για την εκτίμηση των πραγματικών περιστατικών. 18 Ανάλογα πρέπει να συμβούν και στην περίπτωση της επιστράτευσης, που αποτελεί τη δεύτερη προϋπόθεση της επίταξης, δηλαδή να υπάρχει νομική κήρυξη 19 και αντίστοιχη πραγματική κατάσταση. Είναι προφανές εξάλλου, πως η έννοια της επιστράτευσης στο άρ. 22 παρ. 4 εδ. β του Συντάγματος δεν ταυτίζεται με την «πολιτική επιστράτευση» του άρ. 23 ν.δ. 17/1974 καθόσον σε αυτήν την περίπτωση ως προϋπόθεση θα εκλαμβανόταν η συνέπεια και ένα petitio principi δεν μπορεί να προβληθεί ως ερμηνευτικό επιχείρημα. 20 Σε αντίθεση με το άρ. 48 παρ. 1 που ορίζεται ρητά ότι η επιστράτευση πρέπει να γίνεται «εξαιτίας εξωτερικών κινδύνων» το άρ. 22 παρ. 4 εδ. β δεν αναφέρει ποιους κινδύνους. Γίνεται δεκτό ότι και το άρ. 22 αναφέρεται στους 17 Κ.Χ. Χρυσόγονος, «Η απαγόρευση της αναγκαστικής εργασίας και η επίταξη προσωπικών υπηρεσιών, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλας, Αθήνα Κομοτηνή 1992, σελ. 210 18 Κ.Χ. Χρυσόγονος, «Η απαγόρευση της αναγκαστικής εργασίας και η επίταξη προσωπικών υπηρεσιών, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλας, Αθήνα Κομοτηνή 1992, σελ. 214 19 Προεδρικό διάταγμα που καλεί τους εφέδρους στα όπλα βάση των Ν. 660/1977 και Ν. 1266/1982 20 Ε. Β. Βενιζέλος, «Πολιτική Επιστράτευση και Απεργία», ΕΕΔ Τόμος 45 ος, Έτος 1986, σελ. 729 ~ 11 ~

εξωτερικούς κινδύνους και δεν ευσταθεί το εξ αντιδιαστολής επιχείρημα ότι πρόκειται περί εσωτερικών κινδύνων. Η ρήτρα περί εξωτερικών κινδύνων στο άρ. 48 παρ. 1 του Συντάγματος αποτελεί μια περιοριστική διευκρίνιση. 21 Επιπλέον στην επιστράτευση του άρ. 22 παρ. 4 εδ. β του Συντάγματος δεν συγκαταλέγεται και η στρατιωτική επιστράτευση, δηλαδή η πρόσκληση εφέδρων να καταταγούν στο στράτευμα που γίνεται όχι για στρατιωτικούς σκοπούς, αλλά για να υποκατασταθεί η επίταξη υπηρεσιών. 22 Ακόμη είναι ορθό να εφαρμόζονται από το ν.δ. 17/1974 οι διαδικαστικού και οργανωτικού περιεχομένου διατάξεις, όχι όμως και οι ουσιαστικές προϋποθέσεις αν αυτές έρχονται σε αντίθεση με τις συνταγματικές προϋποθέσεις. 23 Σύμφωνα με τη νομολογία του Συμβουλίου της Επικράτειας αν έχει κηρυχθεί επιστράτευση, επιτρέπεται η επίταξη προσωπικών υπηρεσιών για την αντιμετώπιση έκτακτων αναγκών, χωρίς η σχετική πράξη του αρμόδιου διοικητικού οργάνου να απαιτείται να συνδέει την επιστράτευση με την ανάγκη επίταξης. 24 Η αντιμετώπιση αναγκών της άμυνας της Χώρας είναι η τρίτη διαζευκτικά προβλεπόμενη περίπτωση στην οποία επιβάλλεται το μέτρο της επίταξης προσωπικών υπηρεσιών. Ως ανάγκη άμυνας της Χώρας νοείται μια συγκεκριμένη και χρονικά περιορισμένη περίπτωση. 25 Θα πρέπει να υπάρχει μια ιδιαίτερη όξυνση των σχέσεων της χώρας μας με άλλη χώρα και επικείμενος κίνδυνος ανάμειξης σε πολεμική αναμέτρηση. 26 Με αυτόν τον τρόπο καλύπτονται οι περιπτώσεις όπου έχει κηρυχθεί πόλεμος ή επιστράτευση με νομική πράξη αλλά δεν υπάρχει ως πραγματική κατάσταση. Η κρίση του δικαστηρίου για την ύπαρξη ή μη κινδύνου εμπλοκής σε πολεμική αναμέτρηση δεν δύναται να στηριχθεί σε ασφαλή κριτήρια, για αυτόν τον λόγο ελέγχεται η υπέρβαση των ακραίων λογικών ορίων. Η επείγουσα ανάγκη από θεομηνία είναι ο τέταρτος λόγος επίταξης των προσωπικών υπηρεσιών και σπάνια επικαλείται στην πράξη. Θεομηνία νοείται οποιαδήποτε καταστροφή προκλήθηκε από φυσικές αιτίες και όχι από ανθρώπινη ενέργεια, όπως σεισμός, πυρκαγιές. Το μέγεθος της καταστροφής θα πρέπει να είναι τέτοιο ώστε να δικαιολογείται η ύπαρξη σοβαρής κοινωνικής ανάγκης. Η πέμπτη προϋπόθεση της επίταξης προσωπικών υπηρεσιών είναι η ανάγκη που μπορεί να θέσει σε κίνδυνο τη δημόσια υγεία. 27 Από τη διατύπωση του Συντάγματος συμπεραίνουμε ότι δεν απαιτείται η επέλευση του κινδύνου αλλά η αντικειμενική προσφορότητα της ανάγκης να δημιουργήσει κίνδυνο για τη δημόσια υγεία. Η δημιουργία κινδύνου μπορεί να προβλεφθεί με βάση τη συνηθισμένη πορεία των πραγμάτων και ο κίνδυνος θα πρέπει να θεωρηθεί επικείμενος και όχι 21 Ε. Β. Βενιζέλος, «Πολιτική Επιστράτευση και Απεργία», ΕΕΔ Τόμος 45 ος, Έτος 1986, σελ. 728 22 Κ.Χ. Χρυσόγονος, «Η απαγόρευση της αναγκαστικής εργασίας και η επίταξη προσωπικών υπηρεσιών, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλας, Αθήνα Κομοτηνή 1992, σελ. 218 23 Ε. Β. Βενιζέλος, «Πολιτική Επιστράτευση και Απεργία», ΕΕΔ Τόμος 45 ος, Έτος 1986, σελ. 731 24 Χ. Γκούτος, «Η Ελευθερία εργασίας κατά το Σύνταγμα», ΔΕΕ Τόμος 51 Έτος 1995, σελ. 538 25 ΣτΕ 686/87 26 Ε. Β. Βενιζέλος, «Πολιτική Επιστράτευση και Απεργία», ΕΕΔ Τόμος 45 ος, Έτος 1986, σελ. 221 27 ΣτΕ 686/87, ΣτΕ 2960/83 ~ 12 ~

απλά μια προοπτική του μέλλοντος. 28 Η επίταξη προσωπικών υπηρεσιών μπορεί να επιβληθεί σε περίπτωση πρόκλησης, διάδοσης και εξάπλωσης λοιμωδών ή μεταδοτικών νοσημάτων. Η περίπτωση αυτή αποτελεί και εκδήλωση της αρχής της συνέχειας της λειτουργίας του δημόσιου νομικού προσώπου. 29 Η λειτουργία δηλαδή ενός δημόσιου νομικού προσώπου εξυπηρετεί το γενικό συμφέρον και θα πρέπει να είναι διαρκής, ειδικά δε σε περίπτωση κοινωνικής ανάγκης που μπορεί να θέσει σε κίνδυνο τη δημόσια υγεία. Επιπλέον σύμφωνα και με την διατύπωση του ν.δ 17/1974 για να εφαρμοστεί το μέτρο της επίταξης προσωπικών υπηρεσιών θα πρέπει να υπάρχει μια κατάσταση ανάγκης. Ως τέτοια κατάσταση ορίζεται στο άρ. 2 παρ. 5 του ν.δ 17/1974 μετά την τροποποίησή του από το άρ. 16 του Ν. 2936/2001 «κάθε αιφνίδια κατάσταση που προκαλείται από φυσικά ή άλλα γεγονότα, τεχνολογικά ή πολεμικά και έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία ή την απειλή δημιουργίας εκτεταμένων ζημιών και καταστροφών σε έμψυχο ή άψυχο δυναμικό ή την παρακώλυση και διατάραξη της οικονομικής και κοινωνικής ζωής της χώρας.» Κατάσταση ανάγκης είναι δυνατόν να υπάρξει και σε περίοδο ειρήνης και οι σχετικές ρυθμίσεις ορίζονται στο άρθρο 41 του Ν. 3536/2007 30, που προβλέπει την επίταξη προσωπικών υπηρεσιών αλλά και την επίταξη κινητών και ακινήτων υπό ορισμένες προϋποθέσεις. Είναι προφανές ότι οι αποφάσεις των αρμόδιων οργάνων της εκτελεστικής λειτουργίας με τις οποίες επιβάλλεται η επίταξη προσωπικών υπηρεσιών θα πρέπει να μην παραβιάζουν την συνταγματική αρχή της αναλογικότητας. Η επίταξη πρέπει ως μέτρο να είναι κατάλληλο, δηλαδή να τελεί σε συνάφεια με τον επιδιωκόμενο σκοπό και αναγκαίο, δηλαδή να μην είναι δυνατή η εξυπηρέτηση του ίδιου σκοπού με άλλα μέσα. Πάντως σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να θιγεί η ουσία της απαγόρευσης της αναγκαστικής εργασίας και ο πυρήνας του δικαιώματος που έχει κάθε άνθρωπος να μην εργάζεται αναγκαστικά. 31 Ως επίταξη δεν νοείται αποκλειστικά η επίταξη της εργασίας των μισθωτών αλλά και κάθε ικανού προς εργασία ατόμου που ασκεί οποιοδήποτε επάγγελμα ή δεν ασκεί επάγγελμα. 32 Αυτό προκύπτει τόσο από την γραμματική διατύπωση της έννοιας που αναφέρεται σε προσωπικές υπηρεσίες και όχι σε εξαρτημένη εργασία, όσο και από τον απώτερο σκοπό, την αντιμετώπιση εκτάκτων αναγκών. Συνεπώς η επίταξη προσωπικών υπηρεσιών αφενός δεν επιτρέπεται να κηρύσσεται για αόριστο χρόνο, αλλά είναι απαραίτητο να αναφέρεται σε συγκεκριμένο χρονικό διάστημα και αφετέρου δεν 28 Κ.Χ. Χρυσόγονος, «Η απαγόρευση της αναγκαστικής εργασίας και η επίταξη προσωπικών υπηρεσιών, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλας, Αθήνα Κομοτηνή 1992, σελ. 225 29 Γέροντας, Λύτρας, Παυλόπουλος, Σιούτη, Φλογαίτης, «Διοικητικό Δίκαιο», Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα Αθήνα Κομοτηνή 2004, σελ. 158 30 Ν. 3536/2007 (ΦΕΚ Α 42 23.02.2007) 31 Κ.Χ. Χρυσόγονος, «Η απαγόρευση της αναγκαστικής εργασίας και η επίταξη προσωπικών υπηρεσιών, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλας, Αθήνα Κομοτηνή 1992, σελ. 253 32 Χ. Γκούτος «Πολιτική επιστράτευση και απεργία ελεύθερων επαγγελματιών - ΣτΕ Τμήμα Δ 2960/83», ΔΕΝ Τόμος 40 ος, Έτος 1984, σελ. 5 ~ 13 ~

μπορεί να αφορά το σύνολο των εργαζομένων, αλλά ορισμένους κλάδους κατάλληλους για την αντιμετώπιση της κατάστασης ανάγκης. 33 Τέλος δεν επιτρέπεται να επιβληθεί με την επίταξη εξοντωτικής έντασης εργασία. Διαδικαστικές προϋποθέσεις της επίταξης προσωπικών υπηρεσιών «Ειδικοί νόμοι» Σύμφωνα με την ρητή διατύπωση του Συντάγματος στο άρ. 22 παρ. 4 εδ. β «ειδικοί νόμοι» ρυθμίζουν τα σχετικά με την επίταξη ζητήματα. Πρόκειται περί επιφυλάξεως νόμου, δηλαδή ρητής εξουσιοδότησης από το Σύνταγμα στον κοινό νομοθέτη για θέσπιση περιορισμών στο δικαίωμα του άρ. 22 παρ. 4 εδ. α, την αρνητική ελευθερία εργασίας. Ταυτόχρονα όμως καθορίζονται και ουσιαστικές προϋποθέσεις στο πλαίσιο των οποίων οι περιορισμοί είναι έγκυροι επομένως έχουμε ειδική επιφύλαξη. Είναι αμφισβητούμενο το ζήτημα αν ως νόμος θεωρείται τυπικός ή ουσιαστικός νόμος. Η μια άποψη δέχεται ότι περιορισμοί στα συνταγματικά δικαιώματα μπορούν να επιβληθούν με ουσιαστικό νόμο. Ο ουσιαστικός νόμος που φέρει την μορφή πράξης της Διοίκησης πρέπει να στηρίζεται σε τυπικό νόμο και να εκδίδεται σύμφωνα με το άρ. 43 παρ. 1 και 2, αποκλειόμενης της γενικής νομοθετικής εξουσιοδότησης της παρ. 4 του άρ. 43. Αντιθέτως η άποψη που υποστηρίζει την επιβολή περιορισμών με τυπικό νόμο, αποκλείοντας τη νομοθετική εξουσιοδότηση, στηρίζεται στο γεγονός ότι ο τυπικός νόμος παρέχει περισσότερες εγγυήσεις δημοσιότητας, αφού πρέπει πριν την έκδοση του να προηγηθεί σχετική ψηφοφορία στη Βουλή. Ορθότερη φαίνεται η ενδιάμεση θέση ότι κατά κανόνα για τους περιορισμούς των συνταγματικών δικαιωμάτων αρκεί ουσιαστικός νόμος και κατ εξαίρεση μπορεί να απαιτείται τυπικός νόμος αν πρόκειται για μέτρο αυξημένης βαρύτητας και σοβαρή προσβολή δικαιώματος. 34 Δεν αποκλείεται ακόμη η επιβολή των μέτρων της επίταξης με νόμο μέτρο καθόσον οι περιορισμοί αυτοί του δικαιώματος εργασίας προβλέπονται στο ίδιο το Σύνταγμα και ο νομοθέτης δύναται να ρυθμίσει το νομοθετικό πλαίσιο με αντικειμενικά κριτήρια. 35 Το Σύνταγμα απαιτεί επίσης ο νόμος σχετικά με την επίταξη να είναι ειδικός. Αυτό δεν σημαίνει οι ρυθμίσεις του νόμου να αναφέρονται σε συγκεκριμένα πρόσωπα, καθόσον αυτό θα αντιτιθόταν στην αρχή της ισότητας του άρ. 4 παρ. 1 του Συντάγματος, αλλά σημαίνει ότι ο νόμος πρέπει να αναφέρεται αποκλειστικά στο θέμα της επίταξης και να μην περιέχει άσχετες διατάξεις. Η διατύπωση του άρ. 22 παρ. 4 εδ. β πρέπει να θεωρηθεί ότι καθιστά 33 Κ.Χ. Χρυσόγονος, «Η απαγόρευση της αναγκαστικής εργασίας και η επίταξη προσωπικών υπηρεσιών, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλας, Αθήνα Κομοτηνή 1992, σελ. 254 34 Κ.Χ. Χρυσόγονος, «Η απαγόρευση της αναγκαστικής εργασίας και η επίταξη προσωπικών υπηρεσιών, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλας, Αθήνα Κομοτηνή 1992, σελ. 191 35 Π. Δαγτόγλου, «Συνταγματικό Δίκαιο, Ατομικά Δικαιώματα», Τρίτη Αναθεωρημένη Έκδοση, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα 2010, σελ. 956 ~ 14 ~

αντισυνταγματικές τις διατάξεις περί επίταξης που περιέχονται σε νόμο με άσχετο κύριο περιεχόμενο 36 και όχι ότι χωρεί εφαρμογή του άρ. 74 παρ. 5 εδ. β: «Νομοσχέδιο ή πρόταση νόμου που περιέχει διατάξεις άσχετες με το αντικείμενό τους δεν εισάγεται για συζήτηση.», παραβίαση του οποίου ανάγεται στα interna corporis της Βουλής. Κήρυξη της επίταξης Σύμφωνα με το ν.δ. 17/1974 άρ. 19 η επίταξη κηρύσσεται με απόφαση του Πρωθυπουργού και η εφαρμογή σχετικών μέτρων διατάσσεται από τους αρμόδιους Υπουργούς με προηγούμενη έγκριση του Πρωθυπουργού. Το Υπουργείο Εθνικής Άμυνας είναι το αρμόδιο όργανο για την εισήγηση της ανωτέρω κήρυξης της επίταξης. Όταν κηρυχθεί η επίταξη με απόφαση του Πρωθυπουργού εξουσιοδοτούνται οι Υπουργοί και οι Νομάρχες για να προβούν στην επίταξη προσωπικών υπηρεσιών (άρ. 23 ν.δ. 17/1974). Ακόμη προβλέπεται στο άρ. 23 του ν.δ. 17/1974 η επίδοση «Φύλλων Ατομικής Προσκλήσεως» μέσω των Αστυνομικών Αρχών. Είναι σημαντικό ότι στα πλαίσια της σύνθετης διοικητικής ενέργειας που απαιτείται βάση των άρ. 19 και 23 του ν.δ. 17/1974 συνεπάγεται ότι οι περισσότερες ατομικές διοικητικές πράξεις των καλουμένων να προσφέρουν τις προσωπικές τους υπηρεσίες χρειάζεται να είναι αιτιολογημένες, ακόμα και αν ο νόμος δεν προβλέπει τέτοια ρητή υποχρέωση. Η επίταξη προσωπικών υπηρεσιών αποτελεί μέτρο που αναστέλλει την ισχύ ενός συνταγματικού δικαιώματος και επομένως η ύπαρξη αιτιολογίας είναι απαραίτητη. Είναι άλλωστε αναγκαίο να αποκτήσει η διοικητική αυτή πράξη πειστικότητα για να μην δημιουργηθεί στο κοινωνικό σύνολο η εντύπωση ότι η κρατική εξουσία αυθαίρετα αναστέλλει ή αναιρεί ένα συνταγματικό δικαίωμα. Η έλλειψη αιτιολογίας στο σώμα της πράξης καθιστά περιττή την παραπέρα εξέταση των στοιχείων του φακέλου και την πράξη ακυρώσιμη λόγω της παραβίασης ουσιώδους τύπου. Σε κάθε περίπτωση τα έγγραφα του φακέλου θα πρέπει να είναι προγενέστερα του χρόνου έκδοσης της πράξης και η αιτιολογία να μην είναι ελλιπής και αόριστη. 37 Επίταξη προσωπικών υπηρεσιών και απεργία Η επίταξη προσωπικών υπηρεσιών έχει χρησιμοποιηθεί κατά καιρούς από τις κυβερνήσεις ως μέσο καταστολής απεργιακών αγώνων των εργαζομένων. Για παράδειγμα, το 1955 το ιπτάμενο προσωπικό της εταιρίας «Τεχνικαί Αεροπορικαί 36 Κ.Χ. Χρυσόγονος, «Η απαγόρευση της αναγκαστικής εργασίας και η επίταξη προσωπικών υπηρεσιών, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλας, Αθήνα Κομοτηνή 1992, σελ. 195 37 Κ.Χ. Χρυσόγονος, «Η απαγόρευση της αναγκαστικής εργασίας και η επίταξη προσωπικών υπηρεσιών, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλας, Αθήνα Κομοτηνή 1992, σελ. 207 ~ 15 ~

Εκμεταλλεύσεις» εξήγγειλε απεργία διαρκείας και μετά την πάροδο δώδεκα ημερών απεργίας ο Υπουργός Εθνικής Άμυνας προέβη σε ονομαστική επιστράτευση ορισμένων από τους υπαλλήλους που απεργούσαν, παρόλο που δεν επιτεύχθηκε ο σκοπός του νόμου δηλαδή η εξυπηρέτηση στρατιωτικής ανάγκης. 38 Εξαίρεση αποτελεί η ακύρωση από το Συμβούλιο της Επικρατείας της απόφασης με την οποία είχαν κληθεί το 1959 σε πενθήμερη άσκηση πολιτικής επιστράτευσης μερικοί υπάλληλοι του ΟΤΕ, βάση του άρ. 17 του α.ν. 1984/1939. Η ακύρωση βασίσθηκε στο γεγονός ότι ούτε από την προσβαλλόμενη πράξη ούτε από τα στοιχεία του φακέλου προέκυπτε ότι οι υπάλληλοι του ΟΤΕ κλήθηκαν για να συμμετάσχουν πραγματικά σε εκπαιδευτική άσκηση πολιτικής επιστράτευσης. 39 Το 1961-1962 η πολιτική επιστράτευση του προσωπικού του Εθνικού Ιδρύματος Ραδιοφωνίας που απεργούσε, η οποία πλέον οριζόταν ως πολιτική κινητοποίηση, κρίθηκε νόμιμη με τρεις αποφάσεις του Συμβουλίου της Επικρατείας,. 40 Υπάρχει πιθανότητα λοιπόν να συντρέχει περίπτωση άσκησης του απεργιακού δικαιώματος του άρ. 23 παρ. 2 του Συντάγματος ενώ υφίστανται και λόγοι εφαρμογής του άρ. 22 παρ. 4 εδ. β του Συντάγματος. Είναι καταρχήν αδιάφορο αν πρόκειται για απεργία νόμιμη ή παράνομη ή παράνομη ως καταχρηστική. Αυτό συμβαίνει επειδή η επίταξη προσωπικών υπηρεσιών έχει διαφορετική τελολογία και λαμβάνει χώρα υπό τις ουσιαστικές προϋποθέσεις του άρ. 22 παρ. 4 εδ. β του Συντάγματος και δεν συνδέεται με τον έλεγχο της νομιμότητας μιας απεργίας. 41 Η επίκληση της νομιμότητας ή μη μιας απεργίας προκειμένου για την επιβολή της επίταξης θα καθιστούσε κατ επέκταση την επίταξη προφανώς παράνομη. 42 Υποστηρίζεται ακόμη ότι η επίταξη υπηρεσιών ως θεσμός δεν σχετίζεται με τη διευθέτηση των κοινωνικών ανταγωνισμών, καθόσον το Σύνταγμα και οι νόμοι ρυθμίζουν ειδικά τους τρόπους επίλυσης των συλλογικών διαφορών στο πλαίσιο της συλλογικής αυτονομίας, με τήρηση από το Κράτος μιας ουδέτερης στάσης. 43 Η επίταξη προσωπικών υπηρεσιών στις περιπτώσεις που αναφέρει το άρ. 22 παρ. 4 εδ. β του Συντάγματος θέτει όρια στο δικαίωμα της απεργίας. Κατά τη διάρκεια της επίταξης υπηρεσιών δεν επιτρέπεται η έναρξη ή συνέχιση της απεργίας. 44 Οι καλούμενοι να προσφέρουν αναγκαστική εργασία δεν δικαιούνται να αρνηθούν να εργασθούν επικαλούμενοι το συνταγματικό δικαίωμα της απεργίας, γιατί το τελευταίο υποχωρεί έναντι της υποχρέωσης παροχής 38 Ι. Καποδίστρια, «Νομιμότης επιστρατεύσεως απεργών», ΕΕΔ Τόμος 15 ος, Έτος 1956, σελ. 1329 39 ΣτΕ 776/1960 (Ολομ.), ΕΕΔ 1960, σελ. 193 επ. 40 Κ.Χ. Χρυσόγονος, «Η απαγόρευση της αναγκαστικής εργασίας και η επίταξη προσωπικών υπηρεσιών, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλας, Αθήνα Κομοτηνή 1992, σελ. 143 41 Ε. Β. Βενιζέλος, «Πολιτική Επιστράτευση και Απεργία», ΕΕΔ Τόμος 45 ος, Έτος 1986, σελ. 732 42 Ε. Β. Βενιζέλος, «Πολιτική Επιστράτευση και Απεργία», ΕΕΔ Τόμος 45 ος, Έτος 1986, σελ. 732 43 Α. Καρακατσάνης, «Πολιτική επιστράτευση και εργασιακές σχέσεις», ΕΕΔ Τόμος 45 ος, Έτος 1986, σελ. 738 44 Γ. Λεβέντη, «Συλλογικό Εργατικό Δίκαιο», Εκδόσεις Δελτίου Εργατικής Νομοθεσίας, Αθήνα 2007, σελ. 755 ~ 16 ~

αναγκαστικής εργασίας. 45 Η άρνηση συμμόρφωσης στην επίταξη υπηρεσιών συνεπάγεται δε τις ποινικές κυρώσεις του άρθρου 35 του ν.δ. 17/1974. Όμως θα πρέπει να συντρέχει μια από τις ρητά διατυπωμένες στο Σύνταγμα προϋποθέσεις της επίταξης προσωπικών υπηρεσιών για να υποχρεούνται οι καλούμενοι να εργασθούν και να μην επιβάλλεται το μέτρο της επίταξης υπό ομαλές συνθήκες ως μέτρο αντιμετώπισης των απεργιών. Διαφορετικά η επίταξη προσωπικών υπηρεσιών απεργών προσβάλει την αρχή της ουδετερότητας του κράτους και οι συνέπειες της ξεπερνούν τα όρια καταστολής της απεργίας. Εξάλλου η επιβολή της επίταξης θα πρέπει να είναι το έσχατο μέσο αφού προηγηθεί διαπραγμάτευση και προσφυγή στην μεσολάβηση και τη διαιτησία. 46 Στην περίπτωση που η επίταξη υπηρεσιών δεν στηρίζεται στο Σύνταγμα, η μη συμμόρφωση των απεργών δεν αποτελεί παράβαση της σύμβασης εργασίας αλλά άσκηση νομίμου δικαιώματος (άρθρο 120 παρ. 4 Συντάγματος). 47 Ειδικότερα όσον αφορά την περίπτωση της κοινωνικής ανάγκης που θέτει σε κίνδυνο τη δημόσια υγεία, αυτή δεν μπορεί να προέρχεται από απεργία των εργαζομένων σε νοσηλευτικά επαγγέλματα, εκτός αν πρόκειται για παρατεταμένη και παράνομη απεργία των προσώπων αυτών και ο επικείμενος κίνδυνος δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί διαφορετικά. 48 Δηλαδή δεν αποκλείεται μια απεργιακή κινητοποίηση να προκαλέσει ή να επιτείνει μια κατάσταση που θέτει σε κίνδυνο τη δημόσια υγεία, θα πρέπει όμως να μην μπορεί να καλυφθεί η οποιαδήποτε ανάγκη από άλλους εργαζόμενους μη απεργούς καθώς και από το προσωπικό ασφαλείας. Αυτό επιτάσσει η αρχή της αναλογικότητας. 49 Αλλά όμως ο περιορισμός αυτός είναι αλυσιτελής όταν το δικαίωμα απεργίας ασκείται από άτομα με απολύτως εξειδικευμένες και τεχνικές γνώσεις. 50 Όσον αφορά το δικαίωμα της απεργίας και τη ρύθμιση του άρ. 48 παρ. 1 του Συντάγματος είναι εμφανής η ύπαρξη αμφισβητήσεων. Με το άρ. 48 παρ. 1 αναστέλλεται και η ισχύς του άρ. 23 στις εξαιρετικές περιπτώσεις που προβλέπονται από το άρθρο αυτό. Προκύπτει λοιπόν το ερώτημα αν η απεργία μπορεί να θεωρηθεί ως «άμεση απειλή της εθνικής ασφάλειας» που δικαιολογεί κατ επέκταση την εφαρμογή του νόμου περί κατάσταση πολιορκίας. Υποστηρίζεται ότι η απεργία καθ εαυτή ακόμα και η παράνομη δεν αποτελεί απειλή κατά της εθνικής ασφάλειας, αλλά θα πρέπει να συντρέξουν και άλλα εξαιρετικά γεγονότα, 45 Χ. Γκούτος, «Η Ελευθερία εργασίας κατά το Σύνταγμα», ΔΕΕ Τόμος 51 Έτος 1995, σελ. 533 46 Α. Καρακατσάνης, «Πολιτική επιστράτευση και εργασιακές σχέσεις», ΕΕΔ Τόμος 45 ος, Έτος 1986, σελ. 739 47 Α. Καρακατσάνης, «Πολιτική επιστράτευση και εργασιακές σχέσεις», ΕΕΔ Τόμος 45 ος, Έτος 1986, σελ. 741 48 Γ. Λεβέντη, «Συλλογικό Εργατικό Δίκαιο», Εκδόσεις Δελτίου Εργατικής Νομοθεσίας, Αθήνα 2007, σελ. 757 49 Ε. Β. Βενιζέλος, «Πολιτική Επιστράτευση και Απεργία», ΕΕΔ Τόμος 45 ος, Έτος 1986, σελ. 733 50 Ε. Β. Βενιζέλος, «Πολιτική Επιστράτευση και Απεργία», ΕΕΔ Τόμος 45 ος, Έτος 1986, σελ. 732 ~ 17 ~

π.χ γενική απεργία που παίρνει τη μορφή επαναστατικής εξέγερσης. Η στρατιωτική αρχή σε περίπτωση εφαρμογής του Ν. 566/1977 Περί Καταστάσεως Πολιορκίας μπορεί βάση του άρ. 3 περίπτωση η να απαγορεύει την άσκηση του δικαιώματος απεργίας. 51 Η επίταξη προσωπικών υπηρεσιών υπό το πρίσμα του διεθνούς δικαίου Διεθνείς δεσμευτικές ρυθμίσεις Οι πρώτες σχετικές δεσμευτικές ρυθμίσεις για την απαγόρευση της αναγκαστικής εργασίας εμφανίστηκαν στις αρχές του 20ού αιώνα. Η πρώτη ρύθμιση υιοθετήθηκε στα πλαίσια της Κοινωνίας των Εθνών με την «Διεθνή Σύμβαση για τη δουλεία» της 25.9.1926. 52 Ακόμα η υπ αριθμόν 29 Διεθνής Σύμβαση Εργασίας του 1930 περί αναγκαστικής ή υποχρεωτικής εργασίας 53, η οποία ακολουθήθηκε από την υπ αριθμόν 105 Διεθνή Σύμβαση Εργασίας περί καταργήσεως της αναγκαστικής εργασίας του 1957 54 περιέχει σχετικές ρυθμίσεις. Η υπ αριθμόν 105 ΔΣΕ που έχει αυξημένη τυπική ισχύ βάση του άρ. 28 παρ. 1 του Συντάγματος, ορίζει στο άρθρο 1 περ. β ότι το κράτος έχει υποχρέωση να καταργήσει την αναγκαστική ή υποχρεωτική εργασία και να μην προσφεύγει σε αυτήν, ειδικότερα ως μέθοδο επιστράτευσης και χρησιμοποίησης του εργατικού δυναμικού για σκοπούς οικονομικής ανάπτυξης. Επίσης στο άρθρο 4 της Οικουμενικής Διακήρυξης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα της 10.12.1948 ορίζεται ότι «κανείς δεν επιτρέπεται να ζει υπό καθεστώς δουλείας, ολικής ή μερικής. Η δουλεία και το δουλεμπόριο υπό οποιαδήποτε μορφή απαγορεύονται.» Στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση για την προάσπιση των δικαιωμάτων του ανθρώπου και των θεμελιωδών ελευθεριών (ΕΣΔΑ) του 1950, στο άρθρο 4 παρ. 2 ορίζεται ότι: «Ουδείς δύναται να υποχρεωθή εις αναγκαστικήν ή υποχρεωτικήν εργασίαν.» Στην παράγραφο 3 περ. γ του ίδιου άρθρου αναφέρονται ορισμένοι περιορισμοί: «Δεν θεωρείται ως αναγκαστικήν ή υποχρεωτικήν εργασία υπό την έννοια του παρόντος άρθρου: γ) πάσα υπηρεσία ζητουμένη εις περίπτωσιν κρίσεων ή θεομηνιών, αι οποίαι απειλούν την ζωήν ή την ευδαιμονίαν του συνόλου.» Αντίστοιχη ρύθμιση υπάρχει και στο άρθρο 8 παρ. 3 περ. γ, iii του Διεθνούς Συμφώνου για τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα του 1966 του ΟΗΕ 55. Ορίζεται ότι: «Κανείς δεν πιέζεται να εκτελέσει αναγκαστική ή υποχρεωτική εργασία, ( ) για τους σκοπούς αυτής της παραγράφου, 51 Γ. Λεβέντη, «Συλλογικό Εργατικό Δίκαιο», Εκδόσεις Δελτίου Εργατικής Νομοθεσίας, Αθήνα 2007, σελ. 758 52 Κυρώθηκε στην Ελλάδα με το Ν.Δ. 2965/1954 (ΦΕΚ 194 23.08.1954) 53 Κυρώθηκε στην Ελλάδα με το Ν. 2079/1952 (ΦΕΚ Α 108 25.04.1952) 54 Κυρώθηκε στην Ελλάδα με το Ν.Δ. 4221/1961 (ΦΕΚ Α 173 19.09.1961) 55 Κυρώθηκε στην Ελλάδα με το Ν. 2462/1997 (ΦΕΚ Α 25 26.2.1997) ~ 18 ~

ο όρος «καταναγκαστική ή υποχρεωτική εργασία δεν περιλαμβάνει ( ) οποιαδήποτε υπηρεσία που απαιτείται σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης ή καταστροφής που απειλούν τη ζωή ή την ευημερία της κοινότητας.» Τέλος και στον Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Χάρτη 56 υπάρχουν διατάξεις σχετικά με την απαγόρευση της αναγκαστικής εργασίας και τις περιπτώσεις δημοσίου κίνδυνου που δικαιολογούν κατ επέκταση την επίταξη προσωπικών υπηρεσιών. 57 Παραβιάσεις σχετικά με την άσκηση του δικαιώματος απεργίας και την επιβολή της επίταξης προσωπικών υπηρεσιών. Η «Επιτροπή Εμπειρογνωμόνων για την εφαρμογή των Συμβάσεων και Συστάσεων» στα πλαίσια της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας έχει υποβάλει παρατηρήσεις στην Ελληνική Κυβέρνηση σχετικά με το Ν.Δ. 17/1974 «Περί Πολιτικής Σχεδιάσεως Εκτάκτου Ανάγκης». Η Επιτροπή έκρινε ότι οι διατάξεις του άρθρου 2 παρ. 5 του Ν.Δ. 17/1974, που επέτρεπαν την προσφυγή σε πολιτική επιστράτευση γενική ή μερική ακόμα και σε καιρό ειρήνης, για κάθε κατάσταση που μπορεί να θεωρηθεί δυνατή να επιφέρει διατάραξη στην οικονομική και κοινωνική ζωή της χώρας, οδηγούν στην επιστράτευση του πολίτη και σε υποχρεωτική συμμετοχή σε εργασίες και υπηρεσίες 58, υπό την απειλή ποινής κάθειρξης 59. Αυτό συνεπάγεται την αναστολή της εργατικής νομοθεσίας και για αυτό τον λόγο θα πρέπει να εφαρμοσθεί το άρθρο 2 παρ. 2 περ. δ της υπ αριθμόν 29 ΔΣΕ που ορίζει ότι δυνατότητα προσφυγής στην αναγκαστική εργασία είναι συμβατή με τη Σύμβαση μόνο σε περιπτώσεις ανωτέρας βίας και υπό συνθήκες που θέτουν σε κίνδυνο τη ζωή ή τις ομαλές συνθήκες διαβίωσης του πληθυσμού. 60 Πρέπει επομένως να προκύπτει με σαφήνεια από τη νομοθεσία ότι η εργασία δεν μπορεί να επιβάλλεται εκτός των οριζόμενων ορίων. 61 Η Ελληνική Κυβέρνηση υποστήριξε ότι το ν.δ. 17/1974 αντικαταστάθηκε από το Ν. 2344/1995 62 για την οργάνωση Πολιτικής Προστασίας που αναφέρεται στην κινητοποίηση των πολιτών σε εθελοντική βάση και επομένως δεν τίθεται ζήτημα παραβίασης της υπ αριθμόν 29 56 Ν. 1426 της 20/21 Μαρτίου 1984 : Για την κύρωση του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Χάρτη (ΦΕΚ 32,Α ) 57 Άρθρο 30.- 1. Σε περίπτωση πολέμου ή δημοσίου κινδύνου που απειλεί τη ζωή του έθνους, κάθε Συμβαλλόμενο Μέρος θα μπορεί να λάβει μέτρα παρέκκλισης από τις υποχρεώσεις που προβλέπει ο Χάρτης, στο μέτρο όμως που επιβάλλεται αυστηρά από την κατάσταση και με την προϋπόθεση ότι τα μέτρα αυτά δεν θα είναι αντίθετα με τις άλλες υποχρεώσεις που απορρέουν από το διεθνές δίκαιο. 58 Άρθρο 20 Ν.Δ. 17/1974 59 Άρθρο 35 Ν.Δ. 17/1974 60 Ι.Δ. Ληξουριώτης, «Διεθνές Εργατικό Δίκαιο», Νομική Βιβλιοθήκη Έκδοση 2005, σελ. 206 61 Ι.Δ. Ληξουριώτης, «Διεθνές Εργατικό Δίκαιο», Νομική Βιβλιοθήκη Έκδοση 2005, σελ. 207 62 Ν. 2344/1995 (ΦΕΚ 212 11.10.1995) ~ 19 ~

ΔΣΕ. 63 Βέβαια οι σχετικές διατάξεις του Ν. 2344/1995 έχουν αντικατασταθεί από το Ν. 3013/2002. 64 Η «Επιτροπή Συνδικαλιστικής Ελευθερίας», που συνιστά όργανο ελέγχου της εφαρμογής των Διεθνών Συμβάσεων Εργασίας στα πλαίσια της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας, έχει ασχοληθεί με υποθέσεις σχετικά με την άσκηση του δικαιώματος απεργίας και την επίταξη προσωπικών υπηρεσιών στην Ελλάδα. Το 1986 προσέφυγαν στη διαδικασία του «παραπόνου» (plainte) με παράλληλες προσφυγές η «Διεθνής Ομοσπονδία Εργαζομένων στις μεταφορές», η «Ευρωπαϊκή Οργάνωση Ενώσεων Ιπτάμενων Χειριστών», η «Ένωση Χειριστών Πολιτικής Αεροπορίας» και η Διεθνής Ομοσπονδία Σωματείων Ιπτάμενων Χειριστών». 65 Οι προσφεύγουσες οργανώσεις υποστήριξαν ότι μετά την κήρυξη απεργίας από τους ιπτάμενους πιλότους και μηχανικούς στην Ολυμπιακή Αεροπορία και παρόλο που τηρήθηκε η νόμιμη διαδικασία για την εξασφάλιση των στοιχειωδών αναγκών του κοινωνικού συνόλου βάση του Ν. 1264/1982, ο Υπουργός Μεταφορών απείλησε το σωματείο με κήρυξη καταστάσεως εκτάκτου ανάγκης εάν δεν ματαιωθούν οι κινητοποιήσεις. Πραγματοποίησε δε την απειλή αυτή μολονότι η συνδικαλιστική οργάνωση επέδειξε συναινετική συμπεριφορά. Η επίταξη προσωπικών υπηρεσιών είχε ως επακόλουθο συλλήψεις εργαζομένων που δεν ανταποκρίθηκαν στις προσκλήσεις, ποινικές και διοικητικές διώξεις. 66 Η «Επιτροπή Συνδικαλιστικής Ελευθερίας» επεσήμανε στην Ελληνική Κυβέρνηση τη σημασία του δικαιώματος απεργίας ως μέσο άσκησης πίεσης για την προάσπιση των οικονομικών και εν γένει συμφερόντων των εργαζόμενων και ότι στην συγκεκριμένη περίπτωση η κυβέρνηση δεν αμφισβήτησε τον οικονομικό και κοινωνικό χαρακτήρα των διεκδικήσεων ούτε ακόμη δόθηκαν οι αναγκαίες εξηγήσεις για την επιβολή του μέτρου της επίταξης προσωπικών υπηρεσιών. 67 Ενώπιον της «Επιτροπής Συνδικαλιστικής Ελευθερίας» προσέφυγε με τη διαδικασία του «παραπόνου» και η «Πανελλήνια Ναυτική Ομοσπονδία» (ΠΝΟ), υποστηριζόμενη από την «Διεθνή Συνομοσπονδία Ελεύθερων Συνδικάτων» και την «Διεθνή Ομοσπονδία Εργαζομένων στις Μεταφορές» το 2002. 68 Η ΠΝΟ υποστήριξε ότι η Ελληνική Κυβέρνηση παραβίασε το δικαίωμα της σε νόμιμη απεργία με την χρήση του μέτρου της επίταξης. Η «Επιτροπή Συνδικαλιστικής Ελευθερίας» στηριζόμενη στην υπ αριθμόν 87 ΔΣΕ 69 έκρινε ότι η σοβαρότητα του μέτρου της επίταξης που επιβάλει απόλυτη απαγόρευση στην άσκηση του δικαιώματος απεργίας, ακόμη και με την απειλή ποινικών κυρώσεων, δεν συμβαδίζει με τον 63 Ι.Δ. Ληξουριώτης, «Διεθνές Εργατικό Δίκαιο», Νομική Βιβλιοθήκη Έκδοση 2005, σελ. 208 64 Ν. 3013/2002 (ΦΕΚ 102 01.05.2002) 65 Ι.Δ. Ληξουριώτης, «Διεθνές Εργατικό Δίκαιο», Νομική Βιβλιοθήκη Έκδοση 2005, σελ. 186 66 Ι.Δ. Ληξουριώτης, «Διεθνές Εργατικό Δίκαιο», Νομική Βιβλιοθήκη Έκδοση 2005, σελ. 186 67 Ι.Δ. Ληξουριώτης, «Διεθνές Εργατικό Δίκαιο», Νομική Βιβλιοθήκη Έκδοση 2005, σελ. 186 68 Ι.Δ. Ληξουριώτης, «Διεθνές Εργατικό Δίκαιο», Νομική Βιβλιοθήκη Έκδοση 2005, σελ. 197 69 Κυρώθηκε στην Ελλάδα με το Ν.Δ. 4204/1961 (ΦΕΚ Α 174 19.07.1961) ~ 20 ~