ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 11 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ... 15 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 19 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ Η ΒΙΒΛΙΚΗ ΠΕΡΙΚΟΠΗ [Γεν. 1,1-2,4 α ] ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ ΣΤΗ ΔΙΗΓΗΣΗ 1. Ἡ δημιουργική διήγηση... 33 2. Τό περιεχόμενό της... 34 3. Ἡ φιλολογική της δομή... 35 4. Τό θέμα καί ὁ σκοπός της... 36 6. Ἡ λογοτεχνική της ὑφή... 37 ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ἡ ἐκ τοῦ μηδενός δημιουργία (1-2)... 39 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α Η ΕΞΑΗΜΕΡΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ Πρώτη ἡμέρα ἡ δημιουργία τοῦ φωτός (3-5)... 73 Δευτέρα ἡμέρα ἡ δημιουργία τοῦ στερεώματος (6-8)... 98 Τρίτη ἡμέρα ἡ ἐμφάνιση τῆς ξηρᾶς [α πράξη] (9-10)... 112 ἡ δημιουργία τοῦ φυτικοῦ κόσμου [β πράξη] (11-13)... 122 Τετάρτη ἡμέρα ἡ δημιουργία τῶν οὐρανίων σωμάτων (14-19)... 132 Πέμπτη ἡμέρα ἡ δημιουργία τῶν ὑδροβίων καί πτερωτῶν ζώων (20-23)... 152 Ἕκτη ἡμέρα ἡ δημιουργία τῶν χερσαίων ζώων [α πράξη] (24-25)... 166

6 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β ΤΟ ΚΟΡΥΦΑΙΟ ΔΗΜΙΟΥΡΓΗΜΑ Ἕκτη ἡμέρα Ἡ δημιουργία τοῦ ἀνθρώπου [β πράξη] (26-31) 1. Ἡ ἀπόφαση τοῦ Θεοῦ γιά τή δημιουργία τοῦ ἀνθρώπου (26 α )... 171 2. Ἡ «κατ εἰκόνα» τοῦ Θεοῦ δημιουργία τοῦ ἀνθρώπου (26 β )... 179 α) Οἱ ὅροι «εἰκών» καί «ὁμοίωσις»... 180 β) Ἡ ἔννοια τῆς εἰκόνας στήν ἀρχαία Ἑλλάδα, στήν ἀρχαία Ἀνατολή καί στήν Π. Διαθήκη... 181 γ) Ἡ διάκριση τοῦ «κατ' εἰκόνα» ἀπό τό «καθ' ὁμοίωσιν»... 183 δ) Τό σημεῖο ἀναφορᾶς τοῦ «κατ' εἰκόνα»... 185 ε) Τό σημεῖο ἀναφορᾶς τοῦ «καθ' ὁμοίωσιν»... 187 στ) Ὁ προσδιορισμός τοῦ «κατ' εἰκόνα»... 188 ζ) Ἡ πραγμάτωση τοῦ «καθ' ὁμοίωσιν»... 194 η) Παράλληλες ἀναφορές τοῦ «κατ' εἰκόνα»... 197 3. Ἡ ἐκχώρηση ἐξουσιαστικῆς δύναμης στόν ἄνθρωπο ἐπί τοῦ ζωικοῦ βασιλείου (26 γ )... 198 4. Ἡ διάκριση τοῦ ἀνθρώπου σέ δύο φύλα (27)... 201 α) Ὁ Θεός προσωπικός δημιουργός τοῦ ἀνθρώπου... 201 β) «Εἰκών Θεοῦ» καί «κατ εἰκόνα» Θεοῦ... 203 γ) «Ἄρσεν καί θῆλυ»... 207 5. Ἡ διαιώνιση τοῦ ἀνθρώπου καί ἡ κυριαρχία του στήν κτίση (28)... 210 α) Ἡ δωρεά τῆς θείας εὐλογίας... 210 β) Τό χάρισμα τῆς δημιουργικότητας... 212 γ) Τό προνόμιο τῆς κυριαρχικότητας... 215 6. Ἡ πρόνοια τοῦ Θεοῦ γιά τή διατήρηση τοῦ ἀνθρώπου στή ζωή (29)... 219 7. Ἡ μέριμνα τοῦ Θεοῦ γιά τή συντήρηση τῶν ζώων (30)... 222 8. Ἡ θεία ἐπιθεώρηση καί ἔγκριση τοῦ ἔργου τῆς δημιουργίας (31)... 224

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ Η ΑΝΑΠΑΥΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΥ Ἑβδόμη ἡμέρα (2,1-4 α ) 1. Ἡ ὁλοκλήρωση τῆς δημιουργίας καί ἡ ἀνάπαυση τοῦ Δημιουργοῦ (1-2)... 229 2. Ἡ καθιέρωση καί ὁ καθαγιασμός τοῦ Σαββάτου (3)... 232 3. Ἡ σύνοψη τῆς Δημιουργίας (4 α )... 238 ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ Ι Ο ΤΡΟΠΟΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ Η ΒΙΒΛΙΚΗ ΠΕΡΙΚΟΠΗ [Γεν. 2,4 β -25] ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ ΣΤΗ ΔΙΗΓΗΣΗ 1. Ἡ δημιουργική διήγηση... 247 2. Τό περιεχόμενό της... 247 3. Ἡ φιλολογική της δομή... 248 4. Τό θέμα καί ὁ σκοπός της... 249 5. Ἡ λογοτεχνική της ὑφή... 250 ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α Ο ΠΡΩΤΟΠΛΑΣΤΟΣ ΚΑΙ Ο ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΣ 1. Ἡ ἀνακεφαλαίωση τῆς δημιουργίας τοῦ κόσμου (4 β -6)... 251 2. Ἡ δημιουργία τοῦ ἀνθρώπου ὡς διφυοῦς ὕπαρξης (7)... 253 3. Ὁ παράδεισος ὡς τόπος διαμονῆς τοῦ ἀνθρώπου (8)... 270 4. Τό παραδείσιο φυσικό περιβάλλον (9-14)... 279 α) Τό δέντρο τῆς ζωῆς (9)... 279 β) Ὁ ζωογόνος ποταμός τοῦ παραδείσου (10-14)... 288

8 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 5. Ἡ ἐγκατάσταση καί τό ἔργο τοῦ ἀνθρώπου στόν παράδεισο (15)... 291 6. Τό δέντρο τῆς γνώσεως τοῦ καλοῦ καί πονηροῦ (16-17)... 295 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ 1. Ἡ ἀνάγκη ὕπαρξης «βοηθοῦ» τοῦ ἄνδρα (18)... 311 2. Ἡ ἀπονομή ὀνομάτων στά ζῶα (19-20)... 317 3. Ὁ τρόπος δημιουργίας τῆς γυναίκας (21-22)... 321 4. Ἡ θεσμοθέτηση τοῦ γάμου (23-24)... 328 5. Ἡ ἀθωότητα τῶν πρωτοπλάστων (25)... 341 ΙΙ Η ΔΟΚΙΜΑΣΙΑ, Η ΠΤΩΣΗ ΚΑΙ Η ΣΩΤΗΡΙΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ Η ΒΙΒΛΙΚΗ ΠΕΡΙΚΟΠΗ [Γεν. 3,1-24] ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ ΣΤΗ ΔΙΗΓΗΣΗ 1. Ἡ δημιουργική διήγηση... 349 2. Τό περιεχόμενό της... 350 3. Ἡ φιλολογική της δομή... 351 4. Τό θέμα καί ὁ σκοπός της... 352 5. Ἡ λογοτεχνική της ὑφή... 353 ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α Η ΔΟΚΙΜΑΣΙΑ ΚΑΙ Η ΠΤΩΣΗ 1. Ὁ πειρασμός τῆς Εὔας (1-5)... 356 2. Ἡ παράβαση τῆς ἐντολῆς τοῦ Θεοῦ (6-7)... 377 3. Ἡ ἀνάκριση τῶν πρωτοπλάστων (8-9)... 389 4. Ἡ ὑπεράσπιση τῆς ἐνοχῆς τους (10-13)... 396

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β Η ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ Η ΛΥΤΡΩΣΗ 1. Ἡ τιμωρία τοῦ πειρασμοῦ (14)... 408 2. Ἡ ἐπαγγελία τῆς λύτρωσης (15)... 423 3. Ἡ τιμωρία τῆς Εὔας (16)... 434 4. Ἡ τιμωρία τοῦ Ἀδάμ (17-19)... 442 5. Ἡ ἀπονομή ὀνόματος στήν Εὔα καί ἡ ἔνδυση τῶν πρωτοπλάστων (20-21)... 456 6. Ἡ ἔξωση τοῦ προγονικοῦ ζεύγους ἀπό τόν παράδεισο (22-24)... 465 ΠAΡΑΡΤΗΜΑ... 479 Α ΘΕΟΛΟΓΙΑ 1. Ἡ περί Θεοῦ διδασκαλία τοῦ Α κεφ. τῆς Γενέσεως... 480 2. Ἡ περί Θεοῦ διδασκαλία τοῦ Β κεφ. τῆς Γενέσεως... 481 3. Ἡ περί Θεοῦ διδασκαλία τοῦ Γ κεφ. τῆς Γενέσεως... 481 Β ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ 1. Ἡ περί ἀνθρώπου διδασκαλία τοῦ Α κεφ. τῆς Γενέσεως... 482 2. Ἡ περί ἀνθρώπου διδασκαλία τοῦ Β κεφ. τῆς Γενέσεως... 484 3. Ἡ περί ἀνθρώπου διδασκαλία τοῦ Γ κεφ. τῆς Γενέσεως... 485 Γ ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ 1. Ἡ περί κόσμου βιβλική διδασκαλία... 487 2. Τό βιβλικό κοσμοείδωλο... 488 3. Ἡ βιβλική κοσμολογική διήγηση καί οἱ φυσικές ἐπιστῆμες... 491 4. Ἡ βιβλική καί ἡ ἐξωβιβλική κοσμολογία... 494 ΕΠΙΛΟΓΟΣ... 499 ΕΥΡΕΤΗΡΙΑ Α ΕΒΡΑΪΚΩΝ ΛΕΞΕΩΝ ΚΑΙ ΦΡΑΣΕΩΝ... 503 Β ΒΙΒΛΙΚΩΝ ΟΡΩΝ ΚΑΙ ΘΕΜΑΤΩΝ... 515 Γ ΧΩΡΙΩΝ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΓΡΑΦΗΣ... 537 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 553

10 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ 11 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Στήν παροῦσα πραγματεία ἐπιχειρεῖται διεξοδική ἑρμηνευτική καί θεολογική ἀνάλυση τῶν περί Δημιουργίας τοῦ κόσμου καί τοῦ ἀνθρώπου διηγήσεων τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης. Οἱ εὐρέως γνωστές καί ἄκρως σημαντικές αὐτές διηγήσεις, μέ τίς ὁποῖες ἀρχίζει ὁ λόγος τῆς θείας Ἀποκαλύψεως, ἀποτυπώνονται ἐναργῶς στό πρῶτο βιβλίο της, σ ἐκεῖνο τῆς Γενέσεως, τό ὁποῖο ἀνήκει στά κορυφαῖα προϊόντα τῆς ἀρχαίας θρησκευτικῆς λογοτεχνίας. Ὁ ἀποκαλυπτικός αὐτός λόγος τῆς Γενέσεως, ὡς ἐμπνευσμένος ἀπό τό πνεῦμα τοῦ Θεοῦ, μετουσιώνεται, μέσα ἀπό τόν ἀρχαιοπρεπῆ καί ἐπιβλητικό, τό ρεαλιστικό καί εἰλικρινῆ τρόπο καταγραφῆς του, σέ μιά ὄντως ὑψηλή καί μοναδική θεολογία. Πρόκειται γιά τή θεολογία τῆς Δημιουργίας, ἡ ὁποία ἐκπηγάζει κυρίως ἀπό τίς ἐν λόγω διηγήσεις καί διαποτίζει τή σκέψη ὁλόκληρης τῆς Ἁγίας Γραφῆς. Κίνητρο γιά τή διερεύνησή τους ἀπετέλεσε ἡ διαπίστωση ὅτι στό περιεχόμενό τους ἀπαντοῦν διατυπωμένες βασικές διδασκαλίες τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, οἱ ὁποῖες ἀναδεικνύονται σέ θεμελιώδεις ἀλήθειες τῆς χριστιανικῆς πίστεως. Οἱ ἀλήθειες αὐτές ἀφοροῦν γενικά στό Θεό, στόν ἄνθρωπο καί στόν κόσμο. Εἰδικότερα ὅμως καλύπτουν ἕνα εὐρύ φάσμα θεμάτων σχετικῶν μεταξύ ἄλλων μέ τή θρησκεία καί τήν ἠθική, τή ζωή καί τό θάνατο, τό ἀγαθό καί τό κακό, τή χάρη καί τήν κρίση, τή δοκιμασία καί τήν ἐλπίδα, τήν ἁμαρτία καί τή σωτηρία. Ἡ ἔκθεσή τους στό ἱερό κείμενο γίνεται μέ μιά ἀσυνήθιστη καί μοναδική γλωσσική ἁπλότητα καί φυσικότητα, ἐκφραστική ἀκρίβεια καί σαφήνεια, δυναμικότητα ὕφους καί νοήματος, ζωηρότητα εἰκόνων καί συμβολισμῶν, δεξιότητα λογοτεχνικῶν σχημάτων καί μορφῶν. Προσαρμοσμένες ἀπόλυτα στά γλωσσικά καί ἀντιληπτικά δεδομένα τῶν ἀνθρώπων τῆς ἐποχῆς καταγραφῆς τους καί ὡς ἐκ τούτου ἀπαλλαγμένες ἀπό κάθε θεολογική καί φιλοσοφική ἐπιτήδευση, κατανοοῦνται

12 ΠΡΟΛΟΓΟΣ εὐκόλως καί ἀπό τόν πλέον ἁπλό καί ἀδαῆ ἀναγνώστη. Ἔτσι ἐπιτυγχάνουν τό θεολογικό τους στόχο, πού εἶναι τριπλός: Πρῶτον, νά προβάλουν τήν ὑπερφυσική ἀποκάλυψη τοῦ ἑνός Θεοῦ, δημιουργοῦ καί κυρίου τοῦ σύμπαντος, θεμελιωτοῦ καί ρυθμιστοῦ τῆς ἠθικῆς τάξεως καί ἁρμονίας σ' αὐτό δεύτερον, νά φωτίσουν τό μυστήριο τῆς ἀνθρώπινης ὕπαρξης, πού ἐγκρύπτει ἡ φύση της, ἡ θέση της στή δημιουργία καί ὁ θεῖος προορισμός της τρίτον, νά προκαλέσουν τό θαυμασμό καί τό δέος τῶν πιστῶν γιά τό μεγαλειῶδες ἔργο τῆς Δημιουργίας καί ἐ- ντεῦθεν νά διεγείρουν τήν πίστη καί τόν αἶνό τους πρός τό Δημιουργό του. Συνεπῶς, ἡ συμβολή τους στή διαμόρφωση τῆς περί θεολογίας, ἀνθρωπολογίας καί κοσμολογίας βιβλικῆς διδασκαλίας εἶναι ἄκρως σημαντική καί ὡς ἐκ τούτου ἡ θέση τους περίοπτη στήν Ἁγία Γραφή. Γιά τό λόγο αὐτό ἡ Ἐκκλησία μας τίς ἔχει συμπεριλάβει στά Λειτουργικά της Ἀναγνώσματα. Ἡ ἔρευνα, πού διενεργεῖται ἐπισταμένως στίς δημιουργικές διηγήσεις τῶν τριῶν πρώτων κεφαλαίων τῆς Γενέσεως, σκοπεύει ν' ἀποκαλύψει τόν κεκρυμμένο θησαυρό τῶν σωτηριωδῶν ἀληθειῶν καί αἰωνίων ἀξιῶν τοῦ περιεχομένου τους καί δι'αὐτῶν νά φωτίσει κατά τό δυνατόν τό μυστήριο τοῦ Δημιουργοῦ καί τῆς Δημιουργίας, τό ὁ- ποῖο προβάλλει ἀνεξιχνίαστο στόν ἄνθρωπο κάθε ἐποχῆς. Ἡ παράθεσή τους γίνεται ἀπό τό κείμενο τῆς Μεταφράσεως τῶν Ἑβδομήκοντα (Ο ), ἡ ὁποία ἀποτελεῖ τήν ἐπίσημη ἐκκλησιαστική μας Βίβλο. Παράλληλα ὅμως χρησιμοποιεῖται καί τό Μασωριτικό Ἑβραϊκό κείμενο (ΜΚ), κυρίως ὅπου ὑπάρχουν διαφοροποιήσεις σέ σχέση μ' αὐτό, γιά τήν καλύτερη κατανόηση τοῦ θεολογικοῦ νοήματος. Ἡ ἑρμηνεία τοῦ περιεχομένου τους βασίζεται στήν ἑρμηνευτική παράδοση τῆς ἀρχαίας χριστιανικῆς Ἐκκλησίας, ὅπως ἀποτυπώνεται στά ὑπομνήματα τῶν πατέρων καί ἐκκλησιαστικῶν συγγραφέων. Συνάμα λαμβάνει ὑπόψιν της καί τά πορίσματα τῆς παλαιότερης καί σύγχρονης ἐπιστημονικῆς ἔρευνας τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, τά ὁποῖα καταγράφονται στά ἔργα τῶν εἰδικῶν βιβλικῶν ἑρμηνευτῶν. Ἐννοεῖται ὅτι στήν ἐφαρμογή της εἶναι συνεπής πρός τήν ἀρχή τῆς Βιβλικῆς Ἑρμηνευτικῆς, ἡ ὁποία ὁρίζει ὅτι ὁ ὀρθόδοξος ἑρμηνευτής ὀφείλει

ΠΡΟΛΟΓΟΣ 13 πρωτίστως νά κατανοεῖ ὀρθῶς, νά ἐκθέτει σαφῶς καί νά μεταδίδει ἀ- κριβῶς στούς πιστούς τήν ἀποκεκαλυμμένη στήν Ἁγία Γραφή καί ἀ- ποθησαυρισμένη στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία σωτηριώδη ἀλήθεια, αἰτούμενος πρός τοῦτο τόν παρά τοῦ Θεοῦ φωτισμό. Ἡ μέθοδος πού ἐφαρμόζεται στή διευθέτηση τοῦ ὑλικοῦ τῶν ἑρμηνευομένων δημιουργικῶν διηγήσεων ἔχει ὡς ἑξῆς: Πρῶτον, παρατίθενται σέ δίστηλο τό κείμενο τῶν περικοπῶν, πού περιέχουν τίς διηγήσεις, ἀπό τή Μετάφραση τῶν Ο καί ἡ ἀπόδοσή του στή νεοελληνική γλῶσσα. Δεύτερον, γίνεται σύντομη εἰσαγωγική ἀναφορά στή φιλολογική διάρθρωση καί θεολογική ἀξιολόγηση τοῦ κειμένου τῶν διηγήσεων. Τρίτον, ἑρμηνεύεται καί σχολιάζεται ἐκτενῶς τό περιεχόμενό τους κατά στίχο, μέ βάση τή σχετική διαίρεσή του σέ θεματικές ἑνότητες. Τέταρτον, συνοψίζεται ἡ θεολογική, ἀνθρωπολογική καί κοσμολογική διδασκαλία τῶν διηγήσεων, ἡ ἰδιαίτερη ἀξία τῆς ὁποίας ἐμφαίνεται στή θεμελίωση ἐπ' αὐτῆς τῆς ἀντίστοιχης περί Θεοῦ, ἀνθρώπου καί κόσμου διδασκαλίας τῆς Καινῆς Διαθήκης καί γενικά τοῦ Χριστιανισμοῦ. Θερμές εὐχαριστίες ἐκφράζω στόν Ἀναπληρωτή Καθηγητή κ. Ἀθανάσιο Παπαρνάκη, ὁμότεχνο συνάδελφο στή Θεολογική Σχολή τοῦ Ἀριστοτελείου Πανεπιστημίου γιά τήν πολύτιμη συνδρομή του στήν ἐπιμέλεια τῆς μελέτης, καθώς καί τήν κ. Χριστίνα Καραπετσᾶ, γιά τήν τεχνική της ὑποστήριξη. Ἰδιαιτέρως εὐχαριστῶ ἐπίσης τόν κ. Ἰωάννη Τσαχουρίδη, ὑπεύθυνο τῶν ἐπιστημονικῶν ἐκδόσεων ΓΡΑΦΗ- ΜΑ, ὁ ὁποῖος ἀνέλαβε εὐγενῶς τήν ἐκτύπωση καί διάθεσή της. ΕΟΡΤΗ ΥΨΩΣΕΩΣ ΤΟΥ ΤΙΜΙΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ ΣΤΑΥΡΟΣ Ε. ΚΑΛΑΝΤΖΑΚΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2016