ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ 5 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ 13

I ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ 5 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ 13 1.1 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ 14 1.2 ΤΟ ΑΠΟΙΚΙΑΚΟ ΚΡΑΤΟΣ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ 21 1.3 Η ΚΕΡΚΥΡΑ ΣΤΗ ΒΕΝΕΤΙΚΗ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ 26 1.4 Η ΙΟΙΚΗΣΗ ΣΤΗΝ ΚΕΡΚΥΡΑ 29 2.1 Η ΠΟΛΗ (CITTA) ΚΑΙ ΤΟ ΠΡΟΑΣΤΙΟ (BORGO) (15 ΟΣ -16 ΟΣ ΑΙ.) 36 2.2 ΗΜΟΣΙΑ ΚΤΙΡΙΑ ΠΑΛΑΙΟΥ ΦΡΟΥΡΙΟΥ 45 2.2.1 Παλάτι Γενικού Προνοητή (Palazzo del provveditore) 45 2.2.2 Παλάτι Προνοητή του Φρουρίου (Palazzo Preffettizio) 52 2.2.3 Παλάτι στη Βερσιάδα (Publico Palazzo in Versiada) 56 2.2.4 Οπλοστάσιο (Armamento) 58 2.2.5 Στρατώνας Πασχαλίγου (Quartier Pasqualigo) 61 3.1 Η ΤΕΙΧΙΣΜΕΝΗ ΠΟΛΗ (1571-1716) 63 3.2 ΗΜΟΣΙΑ ΚΤΙΡΙΑ ΤΗΣ ΚΕΡΚΥΡΑΣ 70 3.2.1 Η λότζια της Κοινότητας στη Σπιανάδα (loggia in Spianata) 70 3.2.2 Το κτίριο του Βαίλου (Palazzo Pretoreo) 78 3.2.3 Το κτίριο του λατίνου Αρχιεπισκόπου (Palazzo Archiepiscopale) 84 3.2.4 Η λέσχη των ευγενών - Θέατρο Αγίου Ιακώβου (Loggia dei nobili di Corfu Teatro San Giacomo) 89 3.2.5 Στρατώνας Πασχαλίγου ή Grimani (Ιόνιος Ακαδηµία) 96 3.2.6 Στρατώνας Correr (Quartier Correr) 99 3.2.7 Στρατώνας Σπηλιάς (Quartier Spilea) 100 3.2.8 Σιταποθήκη (Fontego) 102 3.2.9 Ενεχυροδανειστήριο (Monte di Pieta) 107 3.2.10 Στρατιωτικό νοσοκοµείο (Ospital delle milizie) 110 3.2.11 Νοσοκοµείο Αγίας Ιουστίνης (Santa Giustina) 113 3.2.12 Βρεφοκοµείο Νοθοκοµείο(Ospital Dei bastardelli) 114 3.2.13 Λοιµοκαθαρτήριο (Lazzaretto) 116

II 4.1 ΑΝΟΙΧΤΟΙ ΗΜΟΣΙΟΙ ΧΩΡΟΙ- ΠΛΑΤΕΙΕΣ 118 4.1.1 Σπιανάδα (Spianata) 118 4.1.2 Πλατεία Αγίου Ιακώβου (Piazza San Giacomo) 128 4.1.3 Πλατεία Σπηλιάς (Piazza Spilea) 134 4.2 ΡΟΜΟΙ ΚΑΙ ΠΥΛΕΣ 142 4.3 Η ΤΕΙΧΙΣΜΕΝΗ ΠΟΛΗ (1716-1797) 154 5.1 ΗΜΟΣΙΑ ΚΤΙΡΙΑ ΣΤΑ ΝΗΣΙΑ ΤΟΥ ΙΟΝΙΟΥ 158 5.1.1 ΖΑΚΥΝΘΟΣ (ZANTE) 158 5.1.2 ΚΕΦΑΛΟΝΙΑ (CEFALONIA) 163 5.1.3 ΛΕΥΚΑ Α (SANTA MAURA) 167 5.2 Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΗΣ ΚΕΡΚΥΡΑΣ ΚΑΙ Η ΣΧΕΣΗ ΤΗΣ ΜΕ ΤΗ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ 171 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 187 ΠΗΓΕΣ ΕΓΓΡΑΦΑ 193 ΑΡΧΕΙΑΚΕΣ ΠΗΓΕΣ 200 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 203

III ΣΧΕ ΙΑ ΧΑΡΤΕΣ - ΕΙΚΟΝΕΣ σχ. 1. Corfu, Peregrinatio, Breydenbach, 1486/1502 1 σχ. 2. La citta di Corfu, Viaggio al Sepolcro, 16 ος αι 2 σχ. 3 α. Corfu, Bonati- Savorgnan, 16 ος αι 3 σχ. 3β. Οι γειτονιές της Κέρκυρας 4 σχ. 4. La citta di Corfu, Bruin Hogenberg, 16 ος αι. 5 σχ. 5. Corfu, BAP, 16 ος αι 6 σχ. 6. Corfu, 16 ος αι., Γεννάδειος βιβλιοθήκη 7 σχ. 7. La gra fortezza di Corfu, BAP, 16 ος αι 8 σχ. 8. Corfu, arx corcyrana, BNP, 16 ος αι 9 σχ. 9. La citta di Corfu, Bruin Hogenberg, 16 ος αι 10 σχ. 10. Corfu, arx corcyrana, BNP, 16 ος αι 11 σχ. 11. Corfu, 16 ος αι., Γεννάδειος βιβλιοθήκη 12 σχ. 12. Λεπτοµέρεια από το σχ. 3 12 σχ. 13. Α.Ν. Κ. Παλάτι γενικού προνοητή (Armamento) 13 σχ. 14. Pianta della citta e fortezze di Corfu, A. Ganassa, BMC, 18 ος αι. 14 σχ. 15. Citta di Corfu, Andrea Tron, BMC, 18 ος αι 15 σχ. 16 α. Α.Ν.Κ. Palazzo preffetizio (ισόγειο) 18 σχ. 16β. Α.Ν.Κ. Palazzo preffetizio (λεζάντα) 19 σχ. 17. Α.Ν.Κ. Palazzo preffetizio (όροφος) 20 σχ. 18. Corfu,P.Mottier, 18 ος αι 21 σχ. 19. Pianta della citta e fortezze di Corfu, A. Ganassa, BMC, 18 ος αι 22 σχ. 20. Citta di Corfu, Andrea Tron, BMC, 18 ος αι 23 σχ. 21. Corfu insula, H. Cliven, 16 ος αι 28 σχ. 22. Α.Ν.Κ. Palazzo in Versiada 30 σχ. 23. Α.Ν.Κ. Palazzo in Versiada (λεπτοµέρεια) 31 σχ. 24. Pianta della citta e fortezze di Corfu, A. Ganassa, BMC, 18 ος αι. 32 σχ. 25. Citta di Corfu, Andrea Tron, BMC, 18 ος αι 33 σχ. 26. Corfu, B. Homann, BMC, 18 ος αι 34

IV σχ. 27. Armamento, ASV 35 σχ. 28. La gra fortezza di Corfu, BAP, 16 ος αι 36 σχ. 29. Corfu, P.Mottier, 18 ος αι 37 σχ. 30. Pianta della citta e fortezze di Corfu, A. Ganassa, BMC, 18 ος αι 38 σχ. 31. Quartier Pasqualigo, Α.Ν.Κ 40 σχ. 32. Quartier Pasqualigo, ASV 41 σχ. 33. Μία τειχισµένη πόλη, τέλη 16ου αι. Francesco da Marchi 43 σχ. 34. Pianta di Corfu, BMC, 851/2 45 σχ. 35. Pianta di Corfu, BMC, 861/2 46 σχ. 36. Citta di Corfu e sue fortezze, A. Marmora, 1672 48 σχ. 37. De stad en kasteel, 17 ος αι 49 σχ. 38. De stad en kasteel, Gerard van Keulen, 17 ος αι 50 σχ. 39. Corfu, O. Dapper, BNP, 1688 51 σχ. 40. Pianta di Corfu, BMC, 851/2 (λεπτοµέρεια) 52 σχ. 41. Corfu, arx corcyrana, BNP, 16 ος αι 53 σχ. 42. Corfu, 16 ος αι., Γεννάδειος βιβλιοθήκη 54 σχ. 43. La citta di Corfu, Bruin.- Hogenberg, 16 ος αι. 55 σχ. 44. Pianta della faciada di fortezza vecchia, F. Alberti, 1658, Prov. Alle Fort. Ex. B. 79, ASV 55 σχ. 45. Citta di Corfu e sue fortezze, A. Marmora, 1672 61 σχ. 46. Corfu, O. Dapper, 1688 62 σχ. 47. De stad en kasteel, 17 ος αι 63 σχ. 48. Η λέσχη (Loggia) στη Lessina (Hvar), αλµατία 67 σχ. 49. Α.Ν.Κ. Palazzo Pretoreo 68 σχ. 50. Citta di Corfu e sue fortezze, A. Marmora, 1672 69 σχ. 51. Corfu, O. Dapper, 1688 70 σχ. 52. De stad en kasteel, 17 ος αι 71 σχ. 53. De stad en kasteel, Gerard van Keulen, 17 ος αι 72 σχ. 54 α. Πρόταση του Ι. Χρόνη 73

V σχ. 54β. Πρόταση του Ι. Χρόνη 73 σχ. 55. Κέρκυρα, Αρχείο Ι. Κόλλα, ΣΤ. 56 α 74 σχ. 56. Α.Ν.Κ. Λυτά σχέδια, αρ. 204 75 σχ. 57 Α.Ν.Κ. Palazzo Archiepiscopale (ισόγειο) 77 σχ. 58. Α.Ν.Κ. Palazzo Archiepiscopale (όροφος) 78 σχ. 59.Κύρια όψη του αρχιεπισκοπείου 79 σχ 60. Αναπαράσταση της κύριας όψης 80 σχ. 61. Α.Ν.Κ. Αρχείο Ι. Κόλλα, σχ. Στ. 62 α 81 σχ. 62. Α.Ν.Κ. Αρχείο Ι. Κόλλα, σχ. Στ.22 α 82 σχ. 63. Α.Ν.Κ. Αρχείο Ι. Κόλλα, σχ. Στ.20 α 83 σχ. 64. Α.Ν.Κ. Αρχείο Ι. Κόλλα, σχ. Στ. 28 α 84 σχ. 65. Citta di Corfu e sue fortezze, A. Marmora, 1672 90 σχ. 66. Αναπαράσταση της κύριας όψης της λέσχης 91 σχ. 67. Αναπαράσταση της πλάγιας όψης της λέσχης 91 σχ. 68. Αποτύπωση της κύριας όψης της λέσχης. 93 σχ. 69. Η πρόταση του Ι. Χρόνη, Α.Ν.Κ. 1875 94 σχ. 70. Η πρόταση του Ι. Χρόνη, Α.Ν.Κ. 1875 94 σχ. 71. Loggia, Ρέθυµνο (1540) 95 σχ. 72. Α.Ν.Κ. Quartier Grimani 100 σχ. 73. Πρόσοψη του στρατώνα (Α. Αγοροπούλου) 101 σχ. 74. Pianta della citta e fortezze di Corfu, A. Ganassa, BMC, 18 ος αι. 102 σχ. 75. Citta di Corfu, Andrea Tron, BMC, 18 ος αι 103 σχ. 76.Πρόταση του Ι. Χρόνη 104 σχ. 77. Α.Ν.Κ. Αρχείο Ι. Κόλλα, σχ. Σχτ. 62 105 σχ. 78. Πρόταση επέκτασης του Quartier Grimani, ASV, B. 562 106 σχ. 79. Α.Ν.Κ. Στρατώνας Correr 107 σχ. 80. Α.Ν.Κ., Στρατώνας Spilea (ισόγειο) 108 σχ. 81. Α.Ν.Κ. Στρατώνας Spilea (1 ος όροφος) 109 σχ. 82. Α.Ν.Κ. Στρατώνας Spilea (2 ος όροφος) 110

VI σχ. 83. La riva Spilea, ASV, Provv. sanita, b. 502 116 σχ. 84. ASV, Provv. Alle Fortezze, b. ex. 79, d. 9 119 σχ. 85. Α.Ν.Κ., Ospital per milizie (ισόγειο) 121 σχ. 86. Α.Ν.Κ., Ospital per milizie (1 ος όροφος) 122 σχ. 87. Α.Ν.Κ., Ospital per milizie (2 ος όροφος) 123 σχ. 88. Α.Ν.Κ., Ospital per milizie (3 ος όροφος) 124 σχ. 89. Α.Ν.Κ., Ospital per milizie (4 ος όροφος) 125 σχ. 90. Ospital delle milizie, BMC, 859/16 126 σχ. 91. Corfu, Mss. PDC. 842/4, A.Ganassa, 18 ος αι. 127 σχ. 92. Corfu, dedicato dell Andrea Tron, BMC, 18 ος αι. 128 σχ. 93. Plan de Corfu, Mss. PDC. 842/6, B. Homann, 18 ος αι. 129 σχ. 94. Νοσοκοµείο S.Giustina, G. Orlandi 1602 130 σχ. 95. Α.Ν.Κ. Σχέδιο νοθοκοµείου 131 σχ. 96. Α.Ν.Κ. Σχέδιο νοθοκοµείου 131 σχ. 97. Corfu, Antonio Millo, BMV 132 σχ. 98. Corfu, Levanto Francesco Maria, 1679, BMC 133 σχ. 99. La citta di Corfu, Bruin Hogenberg, 16 ος αι 134 σχ. 100. Corfu, 16 ος αι., Γεννάδειος βιβλιοθήκη 135 σχ. 101. Pianta della cinta fortificata di Corfu, ASV, A. Mormori., c. 45 136 σχ. 102. Pianta di Corfu, BMC, Mss. PDC. 851/2 137 σχ. 103. Citta di Cοrfu e sue fortezze, A. Marmora, 1672 138 σχ. 104. Corfu, O. Dapper, 1688 139 σχ. 105. Σχέδιο της Σπιανάδας 140 σχ. 106. Corfu, Mss. PDC. 842/4, A.Ganassa, BMC, 18 ος αι 141 σχ. 107. Plan de Corfu, Mss. PDC.842/6, B. Homann, 18 ος αι 142 σχ. 108. Η πλατεία Θεάτρου, Α.Ν.Κ. Λυτά σχέδια, αρ. 161 146 σχ. 109. Corfu, Mss. PDC. 842/4, A.Ganassa, 18 ος αι 147 σχ. 110. Plan de Corfu, Mss. PDC. 842/6, B. Homann 148 σχ. 111. Η πλατεία Αγίου Μάρκου, Ζάκυνθος 155

VII σχ. 112. Η πλατεία Αγίου Μάρκου, Χάνδακας (Candia) 158 σχ. 113. Ο Χάνδακας, 17 ος αι 158 σχ. 114. Piazza del Duomo, Trogir 159 σχ. 115. Citta di Cοrfu e sue fortezze, A. Marmora, 1672 161 σχ. 116. Corfu, O. Dapper, 1688, BNP 162 σχ. 117. De stad en kasteel van Corfu, 17 ος αι 163 σχ. 118. Corfu, P. Mottier, 18 ος αι 164 σχ. 119. Corfu, Plan d` Ottens, 18 ος αι 165 σχ. 120. Plan de Corfu, Mss. PDC. 842/6, B. Homann, BMC, 18 ος αι 166 σχ. 121. Α.Ν.Κ. Riva Spilea, 1794 168 σχ. 122 α.. Α.Ν.Κ., Αρχείο Ι.Κόλλα, Στ. 44 α 169 σχ. 122β Α.Ν.Κ., Αρχείο Ι.Κόλλα, Στ. 44β 169 σχ. 123. La riva della Spilea, ASV, Provv. alla Sanita, b. 502 170 σχ. 124. Α.Ν.Κ. Λυτά σχέδια, αρ. 174 171 σχ. 125 α, β, γ. Mss. PDC. 862/1 (M20517), BMC 172 σχ. 126. Porto di Spilea, Mss. PDC. 859/17, BMC 175 σχ. 127. ASV, Provv. alla Sanita, B. 507, dis. 1 176 σχ. 128. M 20518, BMC 177 σχ. 129. M20519, BMC 178 σχ. 130. Α.Ν.Κ. Αρχείο Ι. Κόλλα, Στ. 44 α 179 σχ. 131. Α.Ν.Κ. Αρχείο Ι. Κόλλα, Στ. 20 α 180 σχ. 132.Α.Ν.Κ. Αρχείο Ι. Κόλλα, Στ. 62 α 181 σχ. 133. Α.Ν.Κ. Λυτά σχέδια, αρ. 207 182 σχ. 134. Οι τρεις µεγάλες περιοχές της Κέρκυρας 187 σχ. 135. Οι κύριοι οδικοί άξονες της Κέρκυρας 188 σχ. 136. Η οδός Ν. Θεοτόκη (calle dei mercantanti) Mss. PDC. 859/19 189 σχ. 137. Η οδός Ευγενίου Βουλγάρεως, Mss. PDC. 859/18 190 σχ. 138. Η οδός Φιλαρµονικής, Mss. PDC. 859/21 191 σχ. 139. Pianta di Corfu, BMC, 852/1 192

VIII σχ. 140. ASV, Atlante Mormori, c. 45 193 σχ. 141. Α.Ν.Κ. Κάτοψη της βασιλικής πύλης (Porta Reale) 194 σχ. 142. Α.Ν.Κ., Λυτό σχέδιο, αρ. 169 195 σχ. 143. Α.Ν.Κ. Κάτοψη της πύλης Ραυµόνδου (Porta Raimonda) 196 σχ. 144. Α.Ν.Κ. Κάτοψη της πύλης στη Σπηλιά (Porta Spilea) 196 σχ. 145. Porta della citta di Corfu, ASΤο 198 σχ. 146. Porta Spilea della citta di Cirfu, ASΤο 198 Σχ. 147. Η πύλη (είσοδος) του Νέου Φρουρίου 199 Σχ. 148.Η πύλη του νέου φρουρίου (Porta Otturata) 199 Σχ. 149. Η πύλη της στεριάς (Porta di terraferma), Ζάρα 202 σχ. 150. Η πύλη της στεριάς, Luigi Treza, BCV, Verona 202 σχ. 151. Η πύλη S.Zeno, Verona 203 σχ. 152. Η πύλη S.Zeno, Verona 203 σχ. 153. Plan de Corfu, 18 ος αι 209 σχ. 154. Corfu, plan d Ottens, 18 ος αι 210 σχ. 155. Corfu, P. Mottier, 18 ος αι 211 σχ. 156. Plan de la place de corfu, B. Homann, 18 ος αι 212 σχ. 157. ZANTE, Giovanni Francesco Camocio, BMV 213 σχ. 158. ISOLA DE ZANTE, Donato Bertelli, BMV 214 σχ. 159. ZANTE, Giuseppe Rosaccio, BMC 215 σχ. 160. FORTERSSΕ DE ZANTE, J. Peeters, BMC 216 σχ. 161. ZANTE, V. Coronelli, 1686 217 σχ. 162. Η Ζάκυνθος, Ν. Λούντζης, 1823 218 σχ. 163. ZANTE, ASV, Dispacci Rettori, 1625 219 σχ. 164. ZANTE, ASV, 17 ος αι 220 σχ. 165. CEFALONIA, Giovanni Francesco Camocio, BMV 224 σχ. 166. ZAFALONIA, Giuseppe Rosaccio, BMC 225 σχ. 167. CEFALONIA, Pierre Bertius, 1616 226 σχ. 168. Φρούριο Αγίου Γεωργίου, V. Coronelli, 1686 227

IX σχ. 169. Φρούριο Αγίου Γεωργίου, Collection d Anville 228 σχ. 170. Φρούριο Αγίου Γεωργίου, Bory de St. Vincent 229 σχ. 171. FORTERESSE D ASSO, J. Peeters, BMC 230 σχ. 172. FORTEZZA DI ASSO, V. Coronelli, 1686 231 σχ. 173. CEFALONIE, J. Peeters, BMC 232 σχ. 174. Palazzo Pretoreo, Dispacci rettori, ASV 233 σχ. 175. Αργοστόλι, πρόταση για το κτίριο του προβλεπτή (1 ος όροφος), ASV 234 σχ. 176. Αργοστόλι, πρόταση για το κτίριο του προβλεπτή (2 ος όροφος), ASV 235 σχ. 177. Αργοστόλι, πρόταση για κατασκευή λοιµοκαθαρτηρίου, ASV 236 σχ. 178. ISOLA DI S. MAVRA, Giovanni Francesco Camocio, BMV 240 σχ. 179. S. MAVRA, Giuseppe Rosaccio, BMC 241 σχ. 180. S.MAVRA, J. Peeters, BMC 242 σχ. 181. PIANTA DI SANTA MAVRA, Santo Semitecolo, ASV 243 σχ. 182. PIANTA DELLA FORTEZZA DI SANTA MAVRA, ASV 244 σχ. 183. S. MAVRA, 1779, BMC 245 σχ. 184. S. MAVRA, 1779, BMC 246 σχ. 185. Palazzo Preffettizio, Venezia 247 Σχ. 186. Quartier Pasqualigo, ASV 248 Σχ. 187. Armamento, ASV 248 Σχ. 188. Λέσχη των ευγενών Θέατρο Αγίου Ιακώβου, Κέρκυρα 251 Σχ. 189. Λέσχη των ευγενών Θέατρο Αγίου Ιακώβου, Κέρκυρα 252 Σχ. 190. Λέσχη των ευγενών στη Lessina (Hvar) 249 Σχ. 191. Piazza San Marco, Venezia 253 Σχ. 192. Palazzo Farnese (1534-1546), Roma 259 Σχ. 193 α, β, γ. Palazzo Farnese (1534-1546), Roma 260 Σχ. 194 α, β. Palazzo Farnese (1534-1546), Roma 261 Σχ. 195 α, β, γ. Palazzo Baldassini (1514-1520), Roma 262 Σχ. 196. Fondaco dei Tedeschi (1505), Venezia. 263 εικ. 1. Το θαύµα του αγίου Σπυρίδωνα, Γεν. Βιβλιοθήκη 16

X εικ. 2. Ασπρόµαυρη προπολεµική φωτογραφία του Π. φρουρίου 17 Εικ. 3. Οι Άγιοι Ιάσων και Σωσίπατρος, πίνακας του Γ. Σπεράντζα, 18 ος αι., ναός Αγίου Σπυρίδωνα, Κέρκυρα 24 Εικ. 4. Κέρκυρα, Ζωγραφικός πίνακας, 18 ος αι. Ναυτικό Μουσείο, Βενετία (INV.No3016) 25 Εικ. 5.Το παλάτι του προνοητή, πίνακας, Αναγνωστική εταιρία Κέρκυρας 26 Εικ. 6. Settecentesca palazzina del comandante veneto della fortezza, Angelis d Ossat, 18 ος αι. 27 Εικ. 7. Το παλάτι του Προνοητή 1943 29 Εικ. 8. Κέρκυρα, Πίνακας, Nαυτικό Μουσείο, Βενετία.(INV. No 1027) 39 Εικ. 9. Ασπρόµαυρη εικόνα παλαιού φρουρίου 42 Εικ. 10. Τα ερείπια του στρατώνα Πασχαλίγου 44 εικ. 11. Πίνακας, ναυτικό µουσείο, Βενετία (INV. No 3016) 56 Εικ. 12. Πίνακας, ναυτικό µουσείο, Βενετία (INV. No 1027) 57 Εικ. 13. Οι Άγιοι Ιάσων και Σωσίπατρος, πίνακας του Γ. Σπεράντζα, 18 ος αι., ναός Αγίου Σπυρίδωνα, Κέρκυρα 58 Εικ. 14.Corfu, Santa Maria del Giglio, 17 ος αι. Βενετία 59 Εικ. 15.Το θαύµα του Αγίου Σπυρίδωνα, ναός Αιξωνής Γλυφάδας 60 Εικ.16. Η Λέσχη (Loggia) στη Ζάρα 64 Εικ.17. Η Λέσχη (Loggia) στο Trogir 66 Εικ.18. Η Λέσχη (Loggia) στο Trogir 65 Εικ.19. Η λέσχη στη Lessina (Hvar) 66 Εικ.20. Η λέσχη στη Lessina (Hvar) 67 Εικ. 21. Το βαιλάτο πριν κατεδαφιστεί 76 Εικ. 22. Πίνακας του A. Qerini (ξύλινο δάπεδο) 85 Εικ. 23. Πίνακας του A. Qerini (πλάκες) 86 Εικ. 24.Το κτίριο πριν τους βοβαρδισµούς 87 Εικ. 25. Το κτίριο στους βοµβαρδισµούς, 1943 88 Εικ. 26. Το κτίριο στους βοµβαρδισµούς, 1943 89

XI Εικ. 27.Το κτίριο σήµερα, Τράπεζα Ελλάδος 92 Εικ. 28. Το κτίριο σήµερα, Τράπεζα Ελλάδος 92 Εικ. 29. Η προσθήκη στη κύρια όψη του θεάτρου 96 Εικ. 30. Η προσθήκη στη κύρια όψη του θεάτρου 96 Εικ. 31. Η λέσχη του Ρεθύµνου, Ζωγραφικός πίνακας, 16 ου αι 97 Εικ.32. Η λέσχη (Λότζα) Ηρακλείου 98 Εικ.33. Η λέσχη (Λότζα) Ηρακλείου, σηµερινό δηµαρχείο 99 εικ. 34. Στρατώνας Grimani 111 Εικ. 35. Στρατώνας Grimani 112 Εικ. 36. Ο Λέοντας, στην είσοδο του στρατώνα 113 Εικ. 37. Στρατώνας Grimani, σήµερα 114 Εικ. 38. Στρατώνας Grimani, σήµερα 115 Εικ. 39. Η πύλη της σιταποθήκης 117 Εικ. 40. Η σιταποθήκη σε προπολεµική φωτογραφία 118 Εικ. 41. Η επιγραφή στο ενεχυροδανειστήριο 120 Εικ. 42. Η κρήνη Γραδενίγου 143 Εικ. 43. Η κρήνη Γραδενίγου 143 Εικ. 44. Η Σπιανάδα επί Αγγλοκρατίας 144 Εικ. 45. Η Σπιανάδα επί Αγγλοκρατίας 144 Εικ. 46. Το συγκρότηµα Λιστόν 145 Εικ. 47. Ο ναός αγίου Ιακώβου (S. Giacomo) 149 Εικ. 48. Η Annunziata, Κέρκυρα 150 Εικ. 49. Η Annunziata, Κέρκυρα 150 Εικ. 50. Η λέσχη Θέατρο, Κέρκυρα 151 Εικ. 51. Το αρχιεπισκοπείο, Κέρκυρα 151 Εικ. 52. Η Piazza San Marco, Venezia 152 Εικ. 53. Η Piazza San Marco, Venezia 153 Εικ. 54. Η Piazza San Marco, Venezia 154 Εικ. 55. Η πλατεία Αγίου Μάρκου, Ζάκυνθος, Castellan 156

XII Εικ. 56. Ο ναός του παντοκράτορα και ο ναός του Αγίου Μάρκου, Ζάκυνθος 157 Εικ. 57. Verona, Piazza dei Signori 160 Εικ. 58. Ragousa, Piazza Gondola 160 εικ. 59. Υγειονοµείο Λευκάδας, Γεννάδειος βιβλιοθήκη 167 εικ. 60. Ο Μαρκάς στη σπηλιά 183 Εικ. 61. Ο Μαρκάς στη σπηλιά 184 Εικ. 62. Η πλατεία µετά τους βοµβαρδισµούς, 1943 185 Εικ. 63. Η πλατεία µετά τους βοµβαρδισµούς, 1943 186 εικ. 64. Η βασιλική πύλη (Porta Reale) 197 Εικ. 65. Η βασιλική πύλη (Porta Reale) 197 Εικ. 66. Η πύλη της σπηλιάς 200 Εικ. 67. Η πύλη του Αγίου Νικολάου 200 Εικ. 68. Η πύλη του Νέου φρουρίου 201 Εικ. 69. Η πύλη του Νέου φρουρίου (Porta Otturata) 201 Εικ. 70. Η πύλη της στεριάς (Porta di terraferma), Ζάρα 202 Εικ. 71. Η πύλη της στεριάς (Porta di terraferma), Ζάρα 204 Εικ. 72. Πρόπλασµα της πύλης στη Ζάρα, ναυτικό Μουσείο, Βενετία 205 Εικ. 73. Πρόπλασµα της πόλης στη Ζάρα, ναυτικό Μουσείο, Βενετία 206 Εικ. 74. Η πύλη S.Zeno, Verona 207 Εικ. 75. Η πύλη Porta Palio, Verona 208 Εικ. 76. ΖΑΝΤΕ, Ναυτικό Μουσείο, Βενετία 221 Εικ. 77. Ζάκυνθος, 18 ος αι. Γεννάδειος Βιβλιοθήκη 222 Εικ. 78. ΖΑΝΤΕ, O. Dapper, 1688. 223 Εικ. 79. Τα ερείπια του φρουρίου Αγίου Γεωργίου 237 Εικ. 80. Τα ερείπια του φρουρίου Αγίου Γεωργίου 237 Εικ. 81. Το φρούριο της Άσσου, 1797 238 Εικ. 82. Το Αργοστόλι, 1797 239 Εικ. 83. Palazzo Preffettizio, Κέρκυρα 247 Εικ. 84. Palazzo Pretoreo, Κέρκυρα 249

XIII Εικ. 85. Palazzo Archiepiscopale, Κέρκυρα 250 Εικ. 86. Teatro San Giacomo, Κέρκυρα 250 Εικ. 87. Piazza San Marco, Venezia 253 Εικ. 88. Libreria, Venezia 254 Εικ. 89. Libreria, Venezia 255 Εικ. 90. Loggetta, Venezia 255 Εικ. 91. Palazzo Dolfin, Jacobo Sansovino, Venezia 256 Εικ. 92. Palazzo Grimani, Michele sanmicheli, Venezia 257 Εικ. 93. Palazzo Bevilacqua, Michele Sanmicheli, Verona 258 Εικ. 94. Palazzo Pompeii, Michele Sanmicheli, Verona 258 Εικ. 95. Palazzo Farnese (1534-1546), Roma 259 Εικ. 96. Fabbriche di Rialto, Venezia 264

XIV ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΒΟΣΚΟΠΟΥΛΟΥ Χ. ΧΡΥΣΟΥΛΑ ΗΜΟΣΙΑ ΚΤΙΡΙΑ ΣΤΗΝ ΚΕΡΚΥΡΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟ Ο ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ (1571-1797) Ι ΑΚΤΟΡΙΚΗ ΙΑΤΡΙΒΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2005

XV ΒΟΣΚΟΠΟΥΛΟΥ Χ. ΧΡΥΣΟΥΛΑ ΗΜΟΣΙΑ ΚΤΙΡΙΑ ΣΤΗΝ ΚΕΡΚΥΡΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟ Ο ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ (1571-1797) Ι ΑΚΤΟΡΙΚΗ ΙΑΤΡΙΒΗ Υποβλήθηκε στο Τµήµα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Ηµεροµηνία προφορικής εξέτασης: Εξεταστική Επιτροπή Αναπ. Καθηγήτρια Μαρία Καµπούρη Βαµβούκου, Επιβλέπουσα Καθηγητής Νίκος Καλογήρου, Μέλος Τριµελούς Συµβουλευτικής Επιτροπής Καθηγητής Νίκος Καραπιδάκης, Μέλος Τριµελούς Συµβουλευτικής Επιτροπής Αναπ. Καθηγητής Γ. Καραδέδος, Εξεταστής Καθηγήτρια Α. Καραδήµου Γερόλυµπου, Εξεταστής Καθηγητής Η. Μυκονιάτης, Εξεταστής Καθηγήτρια Β. Χαστάογλου, Εξεταστής

XVI c Χρυσούλα Χ. Βοσκοπούλου c Α.Π.Θ. ηµόσια κτίρια στην Κέρκυρα την περίοδο της βενετικής κυριαρχίας (1571-1797) ISBN Η έγκριση της παρούσης ιδακτορικής ιατριβής από το τµήµα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Αριστοτελείου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης δεν υποδηλώνει αποδοχή των γνωµών του συγγραφέως (Ν. 5343/1932, άρθρο 202, παρ. 20)

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1

2

3

4

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Αντικείµενο της έρευνας αποτελούν τα δηµόσια κτίρια της πόλης της Κέρκυρας που κατασκευάστηκαν ή επισκευάστηκαν το διάστηµα 1571-1797. Αφετηρία της έρευνας είναι το 1571, έτος της δεύτερης καταστροφικής πολιορκίας του νησιού από τους Τούρκους, γεγονός που οδήγησε στην απόφαση να τειχιστεί το προάστιο έξω από τη µεσαιωνική πόλη της Κέρκυρας. Η έρευνα ολοκληρώνεται το 1797, έτος κατά το οποίο καταλύεται η βενετική κυριαρχία στην Κέρκυρα, όπως και σε όλες τις κτήσεις της Βενετίας στην ανατολική Μεσόγειο. Η απόφαση να τειχιστεί η περιοχή που είχε ήδη αναπτυχθεί έξω από τον οχυρωµένο πυρήνα σήµαινε την οριστική µετάβαση αστικών λειτουργιών από το φρούριο στον ηµι - αγροτικό / ηµι- αστικό χώρο του προαστίου. Η βενετική κυριαρχία στην Κέρκυρα (1386-1797), µία από τις πιο ενδιαφέρουσες ιστορικές περίόδους του νησιού, απειλήθηκε τρεις φορές από ισάριθµες τουρκικές πολιορκίες που έπληξαν το νησί αλλά και την πόλη. Η πρώτη πολιορκία συνέβη το 1537, κατά τη διάρκεια του τρίτου βενετοτουρκικού πολέµου, ήταν η πιο καταστρεπτική, µε το µεγαλύτερο αριθµό θυµάτων και µε καθολική καταστροφή της ατείχιστης πόλης της Κέρκυρας. Τριάντα τέσσερα χρόνια αργότερα, το 1571, κατά τη διάρκεια του τέταρτου βενετοτουρκικού πολέµου, οι Κερκυραίοι δοκιµάστηκαν ξανά αφού το προάστιο έξω από το παλαιό φρούριο ήταν ακόµη ανοχύρωτο. Το νέο σχέδιο περιελάµβανε την πόλη, τις συνοικίες έξω από την πόλη, τον ναύσταθµο και όλα τα κτίρια που συνδέονται µε στρατιωτικές υπηρεσίες. Με αυτή τη λογική αποφασίστηκε να περικλειστεί το σύνολο µεταξύ του παλαιού φρουρίου και του λόφου του Αγίου Μάρκου, που µετατράπηκε στο ονοµαζόµενο Νέο Φρούριο. Οι εργασίες ξεκίνησαν µε την κατεδάφιση του συνοικισµού που βρίσκονταν στις παρυφές αυτού του υψώµατος για να οικοδοµηθεί το Νέο Φρούριο. Μεταξύ αυτού και της παλιάς πόλης υπήρχαν 24 οικισµοί (το σύνολο ονοµάζεται ξωπόλι ή µπόργκο ή εµπόριο) που τώρα θα αρχίσει να αποτελεί την πόλη της Κέρκυρας, µετατρέποντας την παλιά πόλη σε µια ειδικευµένη ζώνη στρατιωτικής χρήσης. Η τελευταία θα µειώνεται διαρκώς σε κατοίκους στα 1580 δεν θα ξεπερνά τους 200 κατοίκους - και θα χάνει σιγά - σιγά τα χαρακτηριστικά της πόλης. Η τειχισµένη πόλη τους δύο τελευταίους αιώνες της βενετικής κυριαρχίας, θα αναπτυχθεί και θα εµπλουτιστεί µε δηµόσια κτίρια επηρεασµένα από την αρχιτεκτονική της µητρόπολης, της Βενετίας. Βασικό εργαλείο για τη µελέτη των κατασκευών και των επεµβάσεων στους δηµόσιους χώρους στην πόλη αποτελούν οι χάρτες και τα τοπογραφικά σχέδια της εποχής. Σηµαντικό αρχειακό υλικό αυτού του είδους βρίσκεται στα Αρχεία τόσο της Κέρκυρας όσο και της Βενετίας. 5

Το µεγαλύτερο µέρος από αυτά τα σχέδια είναι ήδη δηµοσιευµένο, χωρίς όµως την επικέντρωση στα δηµόσια κτίρια της πόλης. Στη χαρτογραφία του 16 ου αι. το προάστιο απεικονίζεται ατείχιστο, ενώ από τα σχέδια των αρχών του 17 ου αι. ο αστικός χώρος έχει αλλάξει ριζικά. Η δυναµική, ε- λεύθερη ανάπτυξη έχει δώσει τη θέση της σε νέες χαράξεις, διανοίξεις δρόµων και σχεδιασµένες διαµορφώσεις ανοιχτών χώρων µε λειτουργίες αστικές, θρησκευτικές και εµπορικές. Παράλληλα ένα πλήθος προτάσεων που δεν υλοποιήθηκαν, συνολικά ή αποσπασµατικά, υπάρχουν φυλαγµένες στα κρατικά αρχεία δίνοντάς µας σηµαντικές πληροφορίες για τα κτίρια που εξετάζουµε. Από τα δηµόσια κτίρια που κατασκευάστηκαν ή επισκευάστηκαν την περίοδο από τα τέλη 16 ου ως τα τέλη 18 ου αι. δεν θα αναφερθούµε στους ναούς εκκλησιαστικά κτίρια, καθώς αυτά αποτελούν ειδικό τµήµα της αρχιτεκτονικής µορφολογίας και τυπολογίας. Θα µελετηθούν τα δηµόσια κτίρια µε τα οποία η Βενετία αλλά και η τοπική ανώτερη τάξη έδωσε το στίγµα και τη θέση της στην µορφή της πόλης. Από τα δηµόσια κτίρια που φέρουν απτά και πιο έντονα τις αρχιτεκτονικές επιρροές των ρευµάτων που κυριάρχησαν στη υτική Ευρώπη και κυρίως στην Ιταλία τον 16 ο -18 ο αιώνα, ξεχωρίζουν τα κτίρια διοίκησης, στρατιωτικά και κοσµικά. Η έρευνα στα αρχεία και τις βιβλιοθήκες της Κέρκυρας και της Βενετίας έρχεται να πλουτίσει και να τεκµηριώσει την αρχιτεκτονική των δηµοσίων κτιρίων στην πιο σηµαντική κατάκτηση των Βενετών στο χώρο του Ιονίου. Εκτός από την παρουσίαση των κτιρίων διερευνάται η σχέση αυτών µε τη βενετική πολιτική στον σχεδιασµό κατά την προσπάθεια λειτουργικής ανασυγκρότησης της πόλης τους δύο τελευταίους αιώνες (17 ο - 18 ο αι.). Σταθµό και οδηγό για τη µελέτη της αρχιτεκτονικής της Κέρκυρας αποτελεί η δηµοσίευση της διδακτορικής διατριβής της καθηγήτριας του Ε.Μ.Π. Αφροδίτης Αγοροπούλου- Μπιρµπίλη Η αρχιτεκτονική της πόλεως της Κέρκυρας κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας. 1 Ήταν η πρώτη παρουσίαση του πλούσιου αρχειακού υλικού σχετικά µε τη βενετοκρατούµενη Κέρκυρα, τόσο της µεσαιωνικής οχυρωµένης πόλης όσο και της νέας σηµερινής πόλης της Κέρκυρας. Σηµαντικότατο επίσης είναι το έργο του καθηγητή της αρχιτεκτονικής Ennio Concina 2 για τις κτήσεις της Βενετίας στο Levante και ιδίως στο 1 Αγοροπούλου- Μπιρµπίλη Α., Η αρχιτεκτονική της πόλεως της Κέρκυρας κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας, Αθήναι, 1976 2 Concina Ε., La macchina territoriale, la proggettazione della difesa nel 500 Veneto, Roma-Bari, 1983, Concina Ε., Citta e Fortezze nelle tre Isole nostre del Levante, Venezia e la difesa del Levante. Da Lepanto a Candia, 1570-1670, Catalogo della Mostra, Arsenale, Venezia, 1986, Concina Ε., Ο Άγιος Μάρκος, η ακρόπολη, η πόλη, στο Κέρκυρα, ιστορία, αστική ζωή και αρχιτεκτονική (14 ος -19 ος αι ), Kέρκυρα, 1994, Concina E., Venezia, Le citta fortificate, il levante. Politiche, tecniche, progetti, dal XV al XVIII secolo, Πρακτικά συνεδρίου επτανησιακού πολιτισµού, Αθήνα, 1996, Concina E., 6

χώρο του Ιονίου µε την Κέρκυρα να κατέχει την πιο σηµαντική θέση. Με τις βαθιές του γνώσεις για την πολιτική της Βενετίας στις κτήσεις της και το νόηµα της αρχιτεκτονικής που προώθησε σε αυτές, συµβάλλει στο να γνωρίσουµε καλλίτερα την ώσµωση της Κέρκυρας µε τη ύση Βενετία. Από τους ιστορικούς που ασχολήθηκαν µε τον αστικό χώρο της Κέρκυρας, αξίζει να αναφερθούν τα έργα των: Λαυρέντιου Βροκίνη 3, Ερµάννου Λούντζη 4, Παναγιώτη Χιώτη 5 και του µηχανικού Γεωργίου Λινάρδου, 6 οι οποίοι εστίασαν το ενδιαφέρον τους στην πολιτική ιστορία της Κέρκυρας, δίνοντας παράλληλα πληροφορίες για την ιστορική τεκµηρίωση των δηµόσιων κτιρίων της πόλης. Στο σηµείο αυτό πρέπει να αναφερθεί το βιβλίο του σύγχρονου της εποχής ευγενούς Andrea Marmora 7 το οποίο αναπαριστά την εικόνα της πόλης της Κέρκυρας στα µέσα του 17 oυ αιώνα. Η καθηγήτρια Έλλη Γιωτοπούλου- Σισιλιάνου µε τα κείµενα των πρεσβειών που εξέδωσε φώτισε µοναδικά την ιστορία της πόλης, κυρίως κατά το 16 ο αιώνα, που η αγωνία των κατοίκων για την ασφάλειά τους είχε κορυφωθεί. 8 Από τις πιο διαφωτιστικές πηγές για τη λειτουργία και το χαρακτήρα της βενετικής διοίκησης είναι τα κείµενα των πρεσβειών που οι υπήκοοι της Γαληνοτάτης είχαν το δικαίωµα να υποβάλλουν µε αντιπροσώπους τους στην κεντρική κυβέρνηση. Οι πρεσβείες παράλληλα µε την κυβερνητική πολιτική µας παρουσιάζουν τις συνθήκες ζωής και όλο το φάσµα των προβληµάτων που αντιµετώπιζε κάθε συγκεκριµένη εποχή το νησί της Κέρκυρας. Ειδικά για τις καταστροφές που υπέστη η ατείχι- Το κράτος και η εικόνα: η Κέρκυρα και η βενετική τέχνη των πανοραµικών όψεων κατά το 18 ο αιώνα, στο Κέρκυρα, µια µεσογειακή σύνθεση: νησιωτισµός, διασυνδέσεις, ανθρώπινα περιβάλλοντα, 16 ος -19 ος αι, Κέρκυρα, 1998 3 Βροκίνης Λ., Ο επί Ενετοκρατίας τειχισµός του κερκυραϊκού άστεως και η βασιλική Πύλη, Κέρκυρα, 1892, και Κερκυραϊκά Χρονικά, τ.17, Κέρκυρα, 1973, Βροκίνης Λ., Περί της οικοδοµής εν τω κερκυραικώ άστει στοάς- και της εις θέατρον µετατροπής αυτής, 1663-1799, Κέρκυρα, 1901, Κερκυραϊκά Χρονικά, τ. 17, Κέρκυρα, 1973, Βροκίνης Λ., Περί των ετησίως τελουµένων εν Κερκύρα λιτανειών του Θ. λειψάνου του Αγίου Σπυρίδωνος και της εν έτει 1716 πολιορκίας της Κερκύρας, ιστορική επιτοµή, Κέρκυρα, 1893, Κερκυραϊκά Χρονικά, τ.17, Κέρκυρα, 1973 4 Λούντζης Ε., Περί της πολιτικής καταστάσεως της Επτανήσου επί βενετών, Αθήνα, 1856 5 Χιώτης Π., Ιστορικά Αποµνηµονεύµατα, τ. 2, Κέρκυρα, 1858, Χιώτης Π., Ιστορικά Αποµνηµονεύµατα, τ. 3, Κέρκυρα, 1863, Χιώτης Π., Ιστορικά Αποµνηµονεύµατα Επτανήσου, τ. 6, Ζάκυνθος, 1863 6 Λινάρδος Γ., Η ιστορική εξέλιξη της πόλεως της Κέρκυρας, Κερκυραϊκά Χρονικά, 9, 1962, Λινάρδος Γ., Μεσαιωνική πόλη Κερκύρας, Κερκυραϊκά Χρονικά, 19, 1974. 7 Marmora A., Della historia di Corfu, Venezia, 1672 και η ελληνική έκδοσή του, Μάρµορας Ανδρέας, Ιστορία της Νήσου Κέρκυρας, 1902 8 Γιωτοπούλου-Σισιλιάνου Ε., Ο αντίκτυπος του βενετοτουρκικού πολέµου στην Κέρκυρα από α- νέκδοτες πηγές, Αθήνα, 1982, Γιωτοπούλου-Σισιλιάνου Ε., Το πρόβληµα της ασφάλειας των κατοίκων του κερκυραϊκού µπόργκου και η πρεσβεία του 1552, ΑΕΚ, 13, 1985, Γιωτοπούλου- Σισιλιάνου Ε., Οι τούρκοι στην Κέρκυρα, επιπτώσεις στη µορφή της πόλης από τις τουρκικές πολιορκίες, στο Κέρκυρα, ιστορία, αστική ζωή και αρχιτεκτονική (14 ος -19 ος αι. ), Κέρκυρα, 1994, Γιωτοπούλου-Σισιλιάνου Ε., Κερκυραϊκά, Αθήνα, 1997, Γιωτοπούλ-Σισιλιάνουου Ε., Πρεσβείες της βενετοκρατούµενης Κέρκυρας (16 ος -18 ος αι.), Αθήνα, 2002 7

στη ακόµα πόλη, στα 1537 και 1571 οι πληροφορίες των πρεσβειών είναι µοναδικές. Οι µελέτες του Α.Χ. Τσίτσα 9 για την εκκλησιαστική ιστορία της Κέρκυρας και όχι µόνο, µας δίνουν ιστορικές πληροφορίες για ορισµένα δηµόσια κτίρια της πόλης, θρησκευτικού ή κοινωφελούς έργου. Ανακαλύπτοντας από νωρίς πολύτιµες πηγές στα αρχεία της Βενετίας και της Κέρκυρας, ο Α.Χ. Τσίτσας φώτισε πτυχές της ιστορίας της πόλης και του νησιού, καθ όλη τη διάρκεια της βενετικής κυριαρχίας. Οι πληροφορίες που µας δίνει ο Γάλλος πρόξενος για τα Ιόνια νησιά Grasset Saint-Sauveur 10, αποτελούν αξιόπιστες πηγές για την εικόνα της πόλης και των κτιρίων της τα τελευταία χρόνια της βενετικής κυριαρχίας, ενώ οι στατιστικές ειδήσεις του Στυλιανού Βλασσόπουλου 11 εµπλουτίζουν την εικόνα της Κέρκυρας µε οικονοµικά στοιχεία. Την µεταµόρφωση του αστικού χώρου µέσα από τις δηµόσιες τελετές παρουσίασε πρόσφατα µε τη διατριβή της η διευθύντρια του Αρχείου της Κέρκυρας, Αλίκη Νικηφόρου, δίνοντας µία άλλη διάσταση στην εικόνα των δηµόσιων κτιρίων και χώρων της πόλης. 12 Μια αναλυτική παρουσίαση της Βενετικής διοίκησης στην Κέρκυρα, αλλά και µία προσπάθεια ερµηνείας των αλλαγών τόσο στο παλαιό φρούριο όσο και στο προάστιο, την µετέπειτα πόλη της Κέρκυρας, επιχειρεί µε τις δηµοσιεύσεις του ο καθηγητής Νίκος Καραπιδάκης 13, µέσα από το πλούσιο αρχειακό υλικό. Τα παραπάνω στοιχεία µας επιτρέπουν να µελετηθούν τα δηµόσια κτίρια µε τα οποία η Βενετία αλλά και η τοπική ανώτερη τάξη έδωσαν το στίγ- µα και τη θέση τους στη µορφή της πόλης. 9 Τσίτσας Χ. Α., Η εκκλησία της Κέρκυρας κατά την Λατινοκρατίαν 1267-1797, Κέρκυρα, 1969, Τσίτσας Χ. Α., Angelus Maria Quirinus λατινεπίσκοπος Κορυφών, ΑΕΚ, τ. 8, Κέρκυρα, 1971, Τσίτσας Χ. Α., Μια περιγραφή των Κορυφών καµωµένη το 1630 από τον Στέφανο Μάστρακα, ΑΕΚ, τ.11, 1974, Τσίτσας Χ. Α, Σύµµικτα Κερκυραϊκά, Κέρκυρα, 1982, Τσίτσας Χ. Α., Η θεοµηνία της 10/21 Νοεµβρίου 1718 στην Κέρκυρα, ελτίον Ιονίου Ακαδηµίας, τ. Β, 1986, Τσίτσας Χ.Α., Η αποκατάσταση του επισκοπικού θρόνου στην Κέρκυρα, ΑΕΚ, Κέρκυρα, 1987, Τσίτσας Χ. Α, Βενετοκρατούµενη Κέρκυρα (Θεσµοί), Κέρκυρα, 1989, Τσίτας Χ.Α., Σύµµικτα Κερκυραϊκά, ΑΕΚ, τ. Β, 2002. 10 Grasset Saint-Sauveur, Voyage historique, litteraire et pittoresque dans les iles cidevant venitiennes, Paris, 1796 11 Βλασσόπους Στ., Στατιστικαί και Ιστορικαί περί Κερκύρας ειδήσεις ( Μετάφραση Α..Χ. Τσίτσας), Κερκυραϊκά Χρονικά, τ. ΧΧΙ, Κέρκυρα, 1977 12 Νικηφόρου Α., ηµόσιες τελετές στην Κέρκυρα κατά την περίοδο της βενετικής κυριαρχίας (14 ος - 18 ος αι.), Αθήνα, 1999 13 Καραπιδάκης Ν., Το τοπίο και ο φόβος της πόλης, Τα ιστορικά, τ. 3, 1985, Karapidakis N., Civis fidelis: L avenement et l affirmation de la citoyennete corfiote (XVeme-XVIIemes s.), 1992, Καραπιδάκης Ν., Από την ιστορία των πόλεων, Εώα και Εσπέρια, τ. 1, Αθήνα, 1993, Καραπιδάκης Ν., Η Κέρκυρα και οι βενετοί: ανάγνωση και δυναµική του αστικού χώρου, στο Κέρκυρα, ιστορία, αστική ζωή και αρχιτεκτονική (14 ος -19 ος αι.), Κέρκυρα, 1994, Καραπιδάκης Ν., Η ποιητική της πόλης, Τα ι- στορικά, τ. 32, 2000. 8

Η εργασία διαρθρώνεται σε πέντε κεφάλαια, τα οποία καλύπτουν την κλίµακα των δηµόσιων χώρων και κτιρίων της πόλης καταλήγοντας στην σύγκριση ανάλογων µεγεθών µε τις άλλες βενετικές κτήσεις στο Ιόνιο (Ζάκυνθος, Κεφαλονιά, Λευκάδα). Το πρώτο κεφάλαιο αναφέρεται στην ιστορία, τη διοίκηση και την πολιτική της Βενετίας στο Ιόνιο και στον ευρύτερο µεσογειακό χώρο την περίοδο που εξετάζουµε (16ος-18 ος αι.). Στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζεται η µορφή της πόλης 14 πριν από τον τειχισµό της, οι καταστροφές που υπέστη µετά από την τουρκική πολιορκία του 1571 και οι πρώτες προσπάθειες αλλαγής και εµπλουτισµού του χώρου της µε αστικές λειτουργίες και κατασκευές. Θα αποτελούσε παράλειψη εάν δεν αναφέρονταν τα δηµόσια κτίρια της οχυρωµένης πόλης, στο παλαιό φρούριο, τα οποία φιλοξένησαν τις βενετικές αρχές από τα πρώτα χρόνια της βενετικής κυριαρχίας. Το παλάτι του Γενικού Προνοητή, του Προνοητή του φρουρίου, το οπλοστάσιο και οι στρατώνες του παλαιού φρουρίου καθώς και τα βοηθητικά σε αυτά κτίρια αποτελούσαν σύνθετες κατασκευές µε ποικίλες λειτουργίες. Αφενός τα δηµόσια αυτά κτίρια συνέχισαν να έχουν πολύ σηµαντικό ρόλο στην ιστορία της πόλης και των θεσµών της, αφετέρου η αρχιτεκτονική ορισµένων από αυτά παρουσιάζει ξεχωριστό ενδιαφέρον, τόσο στη µορφολογία όσο και στην τυπολογία τους. Στο τρίτο κεφάλαιο που αποτελεί το µεγαλύτερο µέρος της διατριβής ε- ξετάζεται η ιστορία και η αρχιτεκτονική των δηµοσίων κτιρίων της πόλης καθώς τα κτίρια αυτά δείχνουν την πολιτική της Βενετίας και την εικόνα που θέλησε να δώσει στην πιο σηµαντική κτήση της στον χώρο του Ιονίου. Αναλυτικά παρουσιάζονται: Το παλαιότερο, χρονολογικά, κτίριο του Μεγάλου Συµβουλίου της Κοινότητας, η loggia στη Σπιανάδα, κτίριο µε ποικίλες λειτουργίες και εκφραστής στο χώρο της ανώτερης τάξης των ευγενών, Τα κτίρια της πλατείας Αγίου Ιακώβου, στο θρησκευτικό κέντρο της τειχισµένης πόλης, το παλάτι του Βαίλου βαιλάτο, το παλάτι του λατίνου αρχιεπισκόπου αρχιεπισκοπείο και η λέσχη των ευγενών, το µετέπειτα θέατρο του Αγίου Ιακώβου. Τα στρατιωτικά κτίρια της πόλης, οι στρατώνες Grimani, Correr και Σπηλιάς (Spilea), Τέλος, τα κτίρια κοινής ωφέλειας, η Σιταποθήκη (Fontego), το Ε- νεχυροδανειστήριο (Monte di Pieta), το Υγειονοµείο (Sanita) και τα κτίρια δηµόσιας υγείας (νοσοκοµείο, βρεφοκοµείο, λοιµοκαθαρτήριο) της πόλης. 14 Με τον όρο πόλη θα εννοείται στην εργασία η τειχισµένη, µετά το 1571 πόλη της Κέρκυρας, ενώ η µεσαιωνική οχυρωµένη πόλη θα αναφέρεται ως Παλαιό φρούριο ή Ακρόπολη. 9

Η µελέτη των κτιρίων γίνεται µέσα από την εξέλιξη της τειχισµένης πόλης, κατά τη διάρκεια του 17 ου - 18 ου αιώνα. Το τέταρτο κεφάλαιο εστιάζεται στη διαµόρφωση των ανοιχτών δηµόσιων χώρων της πόλης, όπου βρίσκονταν τα πιο σηµαντικά δηµόσια κτίρια. Με βάση τις λειτουργίες και το ρόλο τους στη δοµή της πόλης, θα εξεταστούν οι τρεις µεγαλύτεροι και σπουδαιότεροι ανοιχτοί χώροι που απεικονίζονται ως τέτοιοι στους περισσότερους χάρτες: Η Σπιανάδα (Spianata) Η πλατεία Αγίου Ιακώβου(Piazza San Giacomo) Η πλατεία της Σπηλιάς.(Piazza di Spilea) Η διαµόρφωση αυτών των δηµόσιων χώρων θα µελετηθεί σε σχέση µε το οδικό δίκτυο της πόλης, τις αλλαγές που προέκυψαν µε τις κατεδαφίσεις των κτιρίων και τον τειχισµό. Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στα τείχη της πόλης, ως όρια του αστικού χώρου, και κυρίως στις επιβλητικές πύλες, έτσι όπως αυτές σχεδιάστηκαν και εκτελέστηκαν, συµβολίζοντας την ισχύ της Γαληνοτάτης ηµοκρατίας της Βενετίας. Στο ίδιο κεφάλαιο αναφέρονται οι επεµβάσεις αµυντικού σχεδιασµού της πόλης από τον στρατηγό Schulemburg την περίοδο 1716-1797. Το πέµπτο κεφάλαιο περιλαµβάνει την παρουσίαση δηµοσίων κτιρίων παρόµοιων χρήσεων στις άλλες βενετικές κτήσεις του Ιονίου. Η σύγκριση µε την αρχιτεκτονική των νησιών της Ζακύνθου, της Κεφαλονιάς και της Λευκάδας θα φωτίσει ακόµη περισσότερο την έρευνα της αρχιτεκτονικής των δηµοσίων κτιρίων, όπως αυτά χωροθετήθηκαν και κατασκευάστηκαν στην πόλη της Κέρκυρας. Τέλος, ένα µεγάλο κεφάλαιο είναι αφιερωµένο στην τυπολογία και τη µορφολογία των δηµοσίων κτιρίων της Κέρκυρας και στη σχέση τους µε τη δηµόσια αρχιτεκτονική της Βενετίας, τα συµπεράσµατα του οποίου ολοκληρώνουν την έρευνα αυτή. Ο δεύτερος τόµος της διατριβής περιλαµβάνει τις πηγές (σχέδια, χάρτες, δηµόσια έγγραφα) της έρευνας, καθώς επίσης φωτογραφίες από αρχεία οι οποίες τεκµηριώνουν την έρευνα και τις απόψεις µας. Η αρίθµηση των σχεδίων, των χαρτών και των εικόνων είναι συνεχόµενη και ακολουθεί τη σειρά των κεφαλαίων που περιλαµβάνονται στον πρώτο τόµο. Τα συµπεράσµατα που προκύπτουν από την ιστορική διαδροµή των διακοσίων και πλέον χρόνων µέσα στην πόλη της Κέρκυρας, θα µας δείξουν πως η ισχυρή τοπική αρχιτεκτονική παράδοση θα επηρεαστεί γόνιµα και θα εµπλουτιστεί από την µετα- αναγεννησιακή και µπαρόκ αρχιτεκτονική της Ιταλίας του 16 ου και 17 ου αιώνα. Τα δηµόσια κτίρια της Κέρκυρας, τόσο στη µορφή όσο και στην τυπολογία αποτελούσαν άλλωστε την πιο απτή παρουσία της Γαληνοτάτης ηµοκρατίας της Βενετίας στο Λεβάντε. 10

Η προσπάθεια για τη συγκέντρωση υλικού σχετικού µε το θέµα της διατριβής στράφηκε προς δύο κατευθύνσεις, πρώτα στις κερκυραικές πηγές και στη συνέχεια στις βενετικές. Στο Ιστορικό Αρχείο της Κέρκυρας, ι- διαίτερα στη σειρά Ενετοκρατία υπάρχει πλούσιο υλικό σχετικά µε τα δηµόσια κτίρια του φρουρίου και της πόλης. Κατόψεις σχεδίων (Κτηµατολόγιο Ενετοκρατίας Φ. 107), που υλοποιήθηκαν συνολικά ή κατά ένα µέρος, φωτίζουν την εικόνα των κτιρίων της πόλης του 17 ου και 18 ου αιώνα. Επίσης, στη σειρά λυτά σχέδια βρέθηκαν πολύ σηµαντικά τοπογραφικά σχέδια, επιπεδογραφίες και προοπτικά σκίτσα δηµόσιων χώρων και κτιρίων της Κέρκυρας του τέλους του 18 ου και των αρχών του 19 ου αιώνα. Τέλος, τοπογραφικά σχέδια από το Αρχείο Ι. Κόλλα µας δείχνουν την εικόνα της πόλης της Κέρκυρας στο µεσοπόλεµο και µετά, όταν µε τις καταστροφές των βοµβαρδισµών του 1943 χάθηκαν ή ερειπώθηκαν πολλά από τα δηµόσια κτίρια της βενετοκρατίας. Η συγκέντρωση του αρχειακού υλικού συµπληρώθηκε µε την έρευνα στις βιβλιοθήκες και τα αρχεία της Βενετίας, το 1997 και το 2002. Στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη (BMV), στη βιβλιοθήκη του Μουσείου Κορρέρ (BMC) και στο Κρατικό Αρχείο της Βενετίας (ASV). Επίσης, µέσω της ψηφιακής τεχνολογίας (CD-ROM) µελετήθηκαν χάρτες της συλλογής V. Coronelli µέσα από τη ηλεκτρονική διεύθυνση της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης www.geoweb. Θερµές ευχαριστίες οφείλω στη διεύθυνση και το προσωπικό του τµήµατος χειρογράφων της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης. Στη βιβλιοθήκη του Μουσείου Κορρέρ (BMC) η έρευνα εστιάστηκε στη χαρτογραφία της Κέρκυρας (16 ου -18 ου αιώνα.). Μελετήθηκε δηµοσιευµένο υλικό που αναφέρεται σε τοπογραφικά σχέδια της Κέρκυρας, µέσα από τα οποία έγινε η ιστορική τεκµηρίωση συγκεκριµένων δηµοσίων κτιρίων που κτίστηκαν ή επισκευάστηκαν την περίοδο που εξετάζουµε. Στο σηµείο αυτό θα ήθελα να εκφράσω τις θερµές ευχαριστίες µου στο προσωπικό της βιβλιοθήκης του Μουσείου και ιδιαίτερα στον καθηγητή Camilo Tonini για το CD-ROM (CORFU) που µου παραχώρησε για µελέτη. Οι επισκέψεις στο ναυτικό Μουσείο της Βενετίας (Museo Navale di Venezia) µου έδωσαν την ευκαιρία να δω από κοντά ζωγραφικούς πίνακες και χάρτες της Κέρκυρας, καθώς επίσης µακέτες των οχυρωµατικών έργων της Κέρκυρας και άλλων βενετικών κτήσεων στην ανατολή. Ευχαριστίες οφείλω να εκφράσω στη διεύθυνση και το προσωπικό του Ναυτικού µουσείου για την άδεια φωτογράφησης των συγκεκριµένων έργων. Τέλος, η µελέτη σπάνιων βιβλίων που αναφέρονταν στην ιστορία της βενετικής κυριαρχίας στο χώρο του Ιονίου, στην Αναγνωστική Εταιρία της Κέρκυρας, µε βοήθησε να ολοκληρώσω την εικόνα της Κέρκυρας και 11

του κτισµένου περιβάλλοντός της, σε έναν χώρο που εµπνέει τους ερευνητές. Ευχαριστίες οφείλω στο προσωπικό της Αναγνωστικής εταιρίας για την προθυµία τους και την άδειά τους να φωτογραφίσω ορισµένους πίνακες που βρίσκονται στο εσωτερικό του κτιρίου της εταιρίας. Στο ξεκίνηµα της έρευνας η προσπάθειά µου ενισχύθηκε µε την οικονο- µική υποστήριξη του Ιδρύµατος Κρατικών Υποτροφιών (Ι.Κ.Υ.), του ο- ποίου ήµουν υπότροφος για το διάστηµα 1998-2000. Οφείλω για άλλη µία φορά να εκφράσω τις ευχαριστίες µου προς αυτό. Η διατριβή δεν θα είχε ολοκληρωθεί χωρίς τις πολύτιµες οδηγίες της καθηγήτριάς µου στο τµήµα Αρχιτεκτόνων του Α.Π.Θ. και επιβλέπουσας την εκπόνησή της, κ. Καµπούρη-Βαµβούκου Μαρίας, αναπληρώτριας καθηγήτριας στο τµήµα Αρχιτεκτόνων. Εξίσου σηµαντικές και πολύτιµες υπήρξαν οι υποδείξεις των καθηγητών της τριµελούς επιτροπής κ.κ. Καραπιδάκη Νικόλαου, καθηγητή του τµήµατος Ιστορίας του Ιονίου Πανεπιστηµίου και Καλογήρου Νικόλαου, καθηγητή στο τµήµα Αρχιτεκτόνων, τους οποίους ευχαριστώ και από αυτή εδώ τη θέση. Ευχαριστίες πρέπει να εκφράσω επίσης στη ιεύθυνση του Ελληνικού Ινστιτούτου βυζαντινών και µεταβυζαντινών µελετών, στη Βενετία, για την διαµονή µου εκεί τον Ιούλιο του 1997 και τον Αύγουστο του 2002. Τέλος, µε την δυνατότητα παροχής εκπαιδευτικής άδειας από την Νο- µαρχιακή Αυτοδιοίκηση Φλώρινας, το τελευταίο έτος επεξεργασίας της διατριβής 2003 / 2004 - µου δόθηκε η ευκαιρία να ολοκληρώσω επιτυχώς τη συγγραφή της διατριβής. Αλλά και όλους όσους λιγότερο ή περισσότερο συνέβαλαν µε τις πληροφορίες τους στην ολοκλήρωση αυτής της µελέτης ευχαριστώ µε όλη µου την καρδιά. Για την ηθική συµπαράσταση και την κατανόηση σε όλη τη διάρκεια της εκπόνησης αυτής της εργασίας οφείλω ευγνωµοσύνη στην οικογένειά µου, στα µεγάλα και τα µικρά µέλη της. 12

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Α.Ν.Κ., Αρχεία Νοµού Κέρκυρας ASV, Κρατικά Αρχεία Βενετίας ASTo, Κρατικά Αρχεία Τορίνου BMV, Βιβλιοθήκη Μαρκιανή BMC, Βιβλιοθήκη Μουσείου Κορρέρ BNP, Εθνική βιβλιοθήκη Παρισιού MNV, Ναυτικό Μουσείο Βενετίας ΑΕΚ, Αναγνωστική Εταιρεία Κέρκυρας Ι.Ε.Ε., Ιστορία του ελληνικού έθνους, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα. 13

1.1. ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Κατά τα βυζαντινά χρόνια η Κέρκυρα ακολουθεί τις τύχες του Ανατολικού Ρωµαϊκού Κράτους και δέχεται αλλεπάλληλες επιδροµές, όπως η καταστροφή της παλιάς πόλης στην Χερσέπολη από τους Γότθους (550 µ.χ.) και η σταδιακή εγκατάσταση των κατοίκων στο βράχο του παλαιού φρουρίου. Η πρώτη βενετική κυριαρχία υπήρξε σύντοµη, ξεκινώντας το 1214/15 ό- ταν ο ηγεµόνας της Ηπείρου Μιχαήλ Α Άγγελος προσάρτησε την Κέρκυρα στην επικράτειά του. Ο ηγεµόνας της νότιας Ιταλίας και Σικελίας Μαµφρέδος το 1258 απέσπασε την Κέρκυρα και άλλες κτήσεις από το η- πειρωτικό κράτος. Η κατάκτηση νοµιµοποιήθηκε µε το γάµο της κόρης του δεσπότη της Ηπείρου Μιχαήλ Β µε τον Μαµφρέδο, όταν το νησί θεωρήθηκε προίκα της Ελένης Αγγελίνας. Τη διοίκηση ανέλαβε τότε ο κυπριακής καταγωγής ναύαρχος Φίλιππος Κορνάρος. Βραχύβια όµως υπήρξε και αυτή η κυριαρχία, καθώς το 1266 ο Μαµφρέδος νικήθηκε από τον Κάρολο Α Ανδηγαυό, που ανακηρύχθηκε από τον πάπα βασιλιάς της Νεαπόλεως. Η διοίκηση οργανώθηκε µε επικεφαλής τον καπιτάνο και ιεραρχικά δεύτερο τον οικονοµικό διοικητή, τον µαστροµασσάριο. Τέσσερα Κάστρα λειτουργούσαν τότε στο νησί, τα δύο της δικόρυφης ακρόπολης, (castrum Vetus, castrum Novum), το κάστρο της Σιδηράς Πόρτας (castrum Porte Ferrii) στην είσοδο της Ακρόπολης, όπου η έδρα του δικαστηρίου, και το Αγγελόκαστρο (castrum Santi Angeli) στα βορειοδυτικά του νησιού 15. Τον Απρίλιο του 1290 ο Κάρολος Β µετέφερε τη φύλαξη της Κέρκυρας από το Ριχάρδο της Κεφαλληνίας στο Φλωρέντιο, αλλά σε λίγους µήνες ανέθεσε στον διοικητή να παραχωρήσει το νησί σε όποιον αξιωµατούχο αποσταλεί. ύο χρόνια αργότερα, ο Κάρολος διόρισε διοικητή του νησιού τον Γουλιέλµο Grosseteste και φρόντισε για το διορισµό φρουράρχων. Στις 13/8/1294 παραχώρησε το νησί στον Φίλιππο Τάραντος και κάλεσε τους κατοίκους να δώσουν τον όρκο πίστεως. Την ουσιαστική όµως διοίκηση ασκούσαν οι Βάϊλοι, διότι ο Φίλιππος δεν ήλθε ποτέ στις κτήσεις του 16. Στο νησί, λόγω της στρατιωτικής του θέσης, [ο Κάρολος] έδωσε εντολή να επισκευαστούν όποια σηµεία των κάστρων χρειάζονταν, ενώ συγχρό- 15 Ασωνίτης Σ., Ανδηγαυική Κέρκυρα (13 ος -14 ος αι.), Κέρκυρα, 1999, σ. 46-48, για τα δικαστήρια σ. 212-213, επίσης Ασωνίτης Σ., [Η Κέρκυρα] Στο µεσαίωνα, εφηµ. Ελευθεροτυπία ( Ιστορικά, 6-6- 2002), σ.12-15, Miller W, Ιστορία της Φραγκοκρατίας στην Ελλάδα (1204-1556), Αθήναι, 1908-1909. 16 Ντούρου - Ηλιοπούλου Μ., Η ανδεγαυική παρουσία στο πριγκηπάτο της Αχαΐας και στην Κέρκυρα τα πρώτα χρόνια του Καρόλου Β (1289-1300), Εώα και Εσπέρια, τ. 1, Αθήνα, 1993, σ. 52-53, επίσης Ντούρου- Ηλιοπούλου Μ., Η Ανδεγαυική κυριαρχία στην Ρωµανία επί Καρόλου Α (1266-1285), Α- θήνα, 1987, σ. 115-121. Για τον θεσµό των βαίλων βλ. το κεφάλαιο 1.4. Η διοίκηση στην Κέρκυρα, επίσης βλ. Μαλτέζου Χ., Ο θεσµός του βαίλου της Κωνσταντινουπόλης, διδ. ιατριβή, Αθήνα, 1976. 14

νως, να κατεδαφιστούν σπίτια που είχαν κτιστεί στους πρόποδες του κάστρου της πόλεως, διότι αποτελούσαν απειλή. Η Βενετία ήδη από τα τέλη του 14 ου αιώνα, πριν ακόµη κυριαρχήσει στο Ιόνιο, επιθυµούσε την κατάκτηση του συµπλέγµατος των νησιών της Κέρκυρας, της Ζακύνθου και της Κεφαλληνίας, όπως αναφέρει ο βενετός χρονογράφος Giacobo Caroldo, κι εκφράζει τη βενετική πολιτική στον χώρο του Ιονίου 17. Η προσχώρηση της Κέρκυρας στο βενετικό κράτος έγινε µε συµφωνίατην Bolla d oro (χρυσόβουλο) - βάσει της οποίας αναγνωρίζονταν όλα τα προνόµια τα οποία είχαν στο παρελθόν παραχωρηθεί στην Κέρκυρα από τους Βυζαντινούς και τους Ανδεγαυούς που τους διαδέχτηκαν. Με την κατάληψη της Κέρκυρας οι Βενετοί εξισορρόπησαν την απώλεια της αλµατίας που είχε καταληφθεί από τους Ούγγρους (1356) και είχε δηµιουργήσει σοβαρό πρόβληµα στην άµυνα της Βενετίας και στον έλεγχο της Αδριατικής, αφού η αλµατία προσέφερε βάσεις στους συµµάχους των Ούγγρων, Γενουάτες. Εξάλλου, µε την οχύρωση του νησιού οι βενετοί δηµιούργησαν ένα ισχυρό αµυντικό έρεισµα και σταθµό ανεφοδιασµού, που επέτρεπε την επικοινωνία µε την Κρήτη και τις άλλες βενετικές κτήσεις στην ελληνική Ανατολή 18. Την άσκηση της τοπικής διοίκησης ανέλαβε ευγενής βενετός, ο Βαίλος, που µαζί µε τους δύο συµβούλους του συγκροτούσαν τη διοίκηση του νησιού. (regimen). Ανάλογο σύστηµα είχε εφαρµοστεί και στις άλλες βενετικές κτήσεις. Ο τοπικός πληθυσµός συµµετείχε στη λήψη των αποφάσεων για τα κοινά µε τις συνελεύσεις των εκπροσώπων της τοπικής αριστοκρατίας, που συγκροτούσαν το Μεγάλο Συµβούλιο ή Συµβούλιο της Κοινότητας. Το Συµβούλιο διαχειριζόταν τα ελάσσονα διοικητικά αξιώµατα και υπηρεσίες που ανέθετε στα µέλη του. Στο Συµβούλιο υποβάλλονταν επίσης τα αιτή- µατα και οι προσφυγές των κατοίκων για ζητήµατα που έπρεπε να επιλυθούν και που διαβιβάζονταν στη Βενετία µε την αποστολή των πρεσβειών 19. Μετά την πτώση της Κρήτης (1669) και το τέλος της βενετικής κυριαρχίας της Πελοποννήσου (1715), τα νησιά του Ιονίου απέµειναν οι µόνες κτήσεις της Βενετίας στον ελληνικό χώρο. Η πολιορκία της Κέρκυρας από τους Τούρκους το 1716 απείλησε σοβαρά όχι µόνο το νησί, αλλά και την ίδια την υπόσταση του βενετικού κράτους. Η απώθηση των πολιορκητών χάρη στην οργάνωση της άµυνας από τον 17 Ι.Ε.Ε, τ. Ι, Επτάνησα, Γενικό πλαίσιο, σ. 215-229. 18 Thiriet F., Les interventions venitiennes dans les iles Ιoniennes au XIVe siecle, πρακτικά τρίτου πανιονίου Συνεδρίου, τ. 1, Εν Αθήναις, 1967, σ. 374-385, επίσης Ι.Ε.Ε, τ. Ι, Επτάνησα, Γενικό πλαίσιο, σ. 215-229, Ι.Ε.Ε., τ. ΙΑ, Νησιά του Ιονίου (1669-1797), σ. 212-218 και τ. ΙΑ, (1797-1821), σ. 382-388. 19 Μοσχονάς Γ.Ν., Η βενετσιάνικη Κέρκυρα, εφηµ. Ελευθεροτυπία (Ιστορικά 6-6-2002), σ. 17-21. 15

στρατάρχη Schulemburg υπήρξε νίκη ευρωπαϊκή, µε σηµασία αντίστοιχη µε την απόκρουση των Τούρκων πολιορκητών της Βιέννης το 1683 20. Με τη συνθήκη του Πασσάροβιτς (Passarowitz) το 1718, η Βενετία υποχρεώθηκε να περιορισθεί στις κτήσεις του Ιονίου. Στα τέλη του 18 ου αιώνα το αριστοκρατικό πολίτευµα της βενετικής Πολιτείας κατέρρευσε µέσα στη γενικότερη ανατροπή που είχε δηµιουργήσει η προέλαση του Ναπολέοντα στη βόρεια Ιταλία. Στις 12 Μαΐου 1797, στη συνεδρίαση του Μεγάλου Συµβουλίου της Βενετίας, ο τελευταίος δόγης Ludovico Manin κήρυξε την κατάλυση του αριστοκρατικού καθεστώτος και την εγκαθίδρυση δηµοκρατικού πολιτεύµατος. Στη συνέχεια µικτός γαλλοβενετικός στόλος, εκτελώντας συγκεκρι- µένες εντολές του Βοναπάρτη έφτασε στην Κέρκυρα (17 Ιουνίου 1797) κι έγινε δεκτός µε ενθουσιασµό από το λαό. Ύστερα από τέσσερις και πλέον αιώνες βενετικής κυριαρχίας, µε την υπογραφή της συνθήκης του Καµποφόρµιο (Campoformio) στις 17 Οκτωβρίου 1797 καταλύθηκε και επίσηµα η Βενετική ηµοκρατία. Η Βενετία περιήλθε στον αυτοκράτορα της Αυστρίας, ενώ οι κτήσεις της στο Ιόνιο προσαρτήθηκαν στη Γαλλία 21. Συνιστώσες στη διαµόρφωση της κερκυραϊκής ιστορίας αποτελούν: - Η πολιτική του επίσηµου προστάτη, του κυρίαρχου, - Η πολιτική δραστηριότητα των κοινωνικών οµάδων της πόλης, - Η ορθόδοξη ελληνόφωνη παράδοση, - Η βενετική-λατινική παρουσία, - Η διαρκής επικοινωνία µε την ιταλική ενδοχώρα. Η πολιτική του κυρίαρχου διαµόρφωσε κυρίως τη φυσιογνωµία της πόλης, µε τη µετατροπή του παλαιού φρουρίου µέσω της τάφρου - σε νησί και την σταδιακή οχύρωση της πόλης κατά τη διάρκεια του 17 ου αιώνα. Ο τοπικός παράγοντας, η ηγετική και κυρίαρχη κοινωνικά οµάδα θα παίξει πολύ σηµαντικό ρόλο στη διαµόρφωση συγκεκριµένων χώρων της πόλης, όπως η στοά-loggia του Μεγάλου Συµβουλίου και η λέσχη- loggia dei nobili των ευγενών της πόλης. Η πόλη στο δρόµο των καραβιών και των µετακινήσεων αναµείγνυε πληθυσµούς και εθνότητες. Αν προστεθούν τα πολυάριθµα πληρώµατα που σταθµεύουν σχεδόν µόνιµα στο ναύσταθµό της, καθώς και η βενετική διοίκηση µε τους αξιωµατούχους που εγκαθίστανται µαζί µε τις οικογένειές τους ο κοσµοπολίτικος χαρακτήρας της είναι εµφανής. 20 Μοσχονάς Γ.Ν., ό.π. σ. 20. 21 Αγγελοµάτη -Τσουγγαράκη Ε., Η Κέρκυρα την περίοδο 1797-1864, εφηµ. Ελευθεροτυπία (Ιστορικά, 6-6-2002), σ. 24-33, βλ. επίσης, Ασδραχάς Σ, Φεουδαλική πρόσοδος και γεωπρόσοδος στην Κέρκυρα την εποχή της βενετικής κυριαρχίας, Tα Ιστορικά, 2/4, 1985, σ. 371-386, βλ. Ι.Ε.Ε., τ. Ι, σ. 215-229, Ι.Ε.Ε. τ. ΙΑ, σ. 382-388. 16

Οι απεικονίσεις της Κέρκυρας µας διδάσκουν πολλά για το τι έβλεπαν, για το τι ήθελαν να δουν, για το τι επιθυµούσαν να µεταδώσουν οι καλλιτέχνες ή οι παραγγελιοδότες. Μας αφήνουν να δούµε την τάξη, την αρχιτεκτονική συµµετρία, τις ιεραρχίες, τα κτίρια σύµβολα της κοσµικής ή της εκκλησιαστικής εξουσίας, τη διοικητική διαίρεση της πόλης, τη συγκεκριµένη θέση των ανθρώπινων συνόλων (τους χώρους των εργαστηρίων, της αγοράς ή της εγκατάστασης των Εβραίων) 22. Οι απεικονίσεις αναδίδουν µία εικόνα ευταξίας, λειτουργικότητας και ι- σορροπιών, τονίζουν την αµυντική ικανότητα ή τις στιγµές της λαϊκής ευωχίας και της θρησκευτικής κατάνυξης, αλλά δεν µας λένε τίποτε για τις άλλες πραγµατικότητες που γνωρίζουµε βέβαια ότι υπήρχαν: για τις κοινωνικές εντάσεις, για το κοινωνικό περιθώριο, για την αταξία και τις ανισορροπίες, για τις κακόφηµες συνοικίες ή τους απόκληρους. Στο σηµείο αυτό είναι χρήσιµο να αναφερθούν οι πρώτες απεικονίσεις του νησιού και τις πόλης της Κέρκυρας, οι οποίες φωτίζουν τον τρόπο µε τον οποίο γίνονταν αντιληπτός ο χώρος και ο µικρόκοσµος του νησιού της Κέρκυρας. Τα πρώτα περιηγητικά γεωγραφικά κείµενα που αναφέρονταν στον ελληνικό χώρο ήταν τα νησολόγια (ιζολάρια.), σπουδαία αναγεννησιακά γεωγραφικά κείµενα µε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τα ελληνικά νησιά του Ιονίου και του Αιγαίου 23. Τα νησολόγια δεν περιέχουν εξειδικευµένες υδρογραφικές πληροφορίες, αλλά τα κείµενά τους περιλαµβάνουν γενικές περιγραφές, όπως διάφορες ονοµασίες των νησιών, οι πόροι και η οικονοµία τους, τα ήθη, τα έθι- µα και τα σηµαντικότερα γεγονότα που συνέβησαν εκεί. Αποτελούν τα πρώτα περιηγητικά και γεωγραφικά κείµενα µε τα οποία η ύση ανακαλύπτει θετικά τον ελληνικό χώρο, ανατρέποντας την για αιώνες αρνητική εικόνα που είχε για το χώρο αυτόν, κυρίως από τα τέλη του 12 ου αι. µέχρι τις αρχές του 15 ου αιώνα 24. Τα (Ιζολάρια) ή τα βιβλία των νησιών είναι έντυπα ή χειρόγραφα και περιέχουν στοιχεία από τη µυθολογία και την ιστορία, αναφορές σε µνη- µεία και στη κατάσταση των νησιών. Συνοδεύονται από µία σειρά χαρτογραφικών απεικονίσεων των νησιών, ο σχεδιασµός των οποίων ποικίλει. Γεννώνται κατά την εποχή της προόδου της µεσογειακής και ατλαντικής ναυσιπλοΐας και αναπτύσσονται στο πλαίσιο της ιταλικής αναγέννησης, όταν ανανεώνεται το εγκυκλοπαιδικό και κοσµογραφικό πνεύµα. 22 Αρβανιτάκης., Στοιχεία για τη µελέτη της βενετικής κυριαρχίας στο Ιόνιο, Τα Ιστορικά, τ. 35, 2001, σ. 271-273. 23 Λιβιεράτος Ε., Οι χάρτες, στο Η Επτάνησος σε χάρτες, Εθνική χαρτοθήκη, 2001, σ. 23 κ.ε. 24 Λιβιεράτος Ε., ό.π. σ. 35. 17

Ιδιαίτερα το νησολόγιο του Buondelmonti είναι η πρώτη θεµατική χαρτογράφηση του ελληνικού χώρου µε ιστορικό και αρχαιολογικό περιεχό- µενο. Ο Cristoforo Buondelmonti, βαθύς γνώστης των αρχαίων συγγραφέων επισκέφτηκε τα νησιά του Αρχιπελάγους σηµειώνοντας τις αρχαιότητες και τους ιστορικούς τόπους. Το έργο του, Liber insularum archipelagi, µία µορφή άτλαντα, το οποίο αφιέρωσε στον καρδινάλιο Orsini το 1420, έτυχε µεγάλης διάδοσης και αποτέλεσε την κύρια χαρτογραφική αναφορά για τα ελληνικά νησιά, µέχρι το 18 ο αιώνα 25. Η επιρροή του Buondelmonti φαίνεται σε πολλές γεωγραφικές και χαρτογραφικές περιγραφές νησιών, όπως τα ιζολάρια του τέλους του 15 ου αι., του Βενετού dalli Sonetti (1485) και του Γερµανού Henricus Martellus Germanus (1490), καθώς και το βιβλίο της Θάλασσας του Τούρκου Πίρι Ρέις (1526) µε χάρτες από τον dalli Sonetti. Τα νησολόγια ανήκουν στην κατηγορία των γεωγραφικών κειµένων που µε τη γραφική τους περιγραφή και την αντιπροσωπευτική, για την εποχή, χαρτογραφική εικονογράφηση αναδεικνύουν το νησιωτικό κόσµο ως προνοµιούχο και ζωτικό στην συνολική κουλτούρα του δυτικού πολιτισµού 26 Οι πρώτοι χειρόγραφοι ναυτικοί χάρτες ήταν οι πορτολάνοι, οι οποίοι δηµιουργήθηκαν ήδη από τις αρχές του 14 ου αιώνα από την έλλειψη λεπτοµερειακών σχεδίων των ακτογραµµών. Οι ναυτικοί αυτοί χάρτες, είναι σχεδιασµένοι πάνω σε περγαµηνή σύµφωνα µε τις άµεσες παρατηρήσεις των ναυτικών που χρησιµοποιούσαν την πυξίδα. ιαγράφουν το σχέδιο των ακτών και σηµειώνουν τα παράλια τοπωνύµια, ενώ στην ενδοχώρα περιγράφεται σχηµατικά η ορογραφία και αναπαριστάνονται σχέδια οχυρωµένων πόλεων. Όλοι αυτοί οι ναυτικοί χάρτες καλύπτονται από σύστηµα γραµµών που ακολουθούν τις κατευθύνσεις των ανέµων, τα σηµεία συνάντησης των οποίων είναι γνωστά ως ρόδα των ανέµων. Τα ειδησεογραφικά ενηµερωτικά νησολόγια που κυκλοφορούν µε α- φορµή τις βενετοτουρκικές συρράξεις του 1565-1575, περιέχουν πολλούς χάρτες νησιών και ακτών του ιονίου, λόγω του ότι η περιοχή βρέθηκε στο επίκεντρο της αντιπαράθεσης. Το πληρέστερο από αυτά τα έργα είναι το νησολόγιο του Camocio, έργο που περιλαµβάνει τους περισσότερους από αυτούς τους χάρτες, που συναντούµε σε όλες σχεδόν τις συναφείς εκδόσεις. Στο ίδιο κλίµα και στην ίδια λογική θα δοµηθεί και το νησολόγιο του Rosaccio (1598) 27. 25 Λιβιεράτος Ε., ό.π. σ. 37. 26 Λιβιεράτος Ε., ό.π. σ. 38. 27 Τόλιας Γ., Επτανησιακή Τοπογραφία, στο Η Επτάνησος σε χάρτες, Εθνική Χαρτοθήκη, 2001, σ. 63 κ.ε. Επίσης βλ. Τόλιας Γ., Οι ελληνικοί ναυτικοί χάρτες Πορτολάνοι, 15 ος -17 ος αι. Ολκός, Αθήνα, 1999. 18