Η ΦΥΣΗ ΤΗΣ ΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΕΙΑ, ΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΝΟΜΟΥΣ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΠΑΙ ΑΓΩΓΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥ ΩΝ Ι Π Λ Ω Μ Α Τ Ι Κ Η Ε Ρ Γ Α Σ Ι Α Η ΦΥΣΗ ΤΗΣ ΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΕΙΑ, ΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΝΟΜΟΥΣ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ Ι ΑΣΚΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΠΛΑΓΓΕΣΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΕΙΣΗΓΗΤΡΙΑ: ΣΤΑΥΡΑΚΗ ΑΛΕΞΑΝ ΡΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, ΑΚΑ ΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2009 2010

2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. Βιογραφικά Στοιχεία...5 2. Επιρροές στο έργο του Πλάτωνα...7 3. Ιστορικό πλαίσιο...9 4. Ηθική και ικαιοσύνη πριν τον Πλάτωνα...11 5. Εισαγωγή στην Πολιτεία...15 5.1. Κέφαλος, Πολέµαρχος και Σωκράτης περί ικαιοσύνης...17 5.2. Θρασύµαχος περί ικαιοσύνης...20 5.3. Γλαύκων περί ικαιοσύνης...22 5.4. Αδείµαντος Περί ικαιοσύνης...24 5.5. Υγιής και Τρυφώσα Πολιτεία...25 5.6. Ψυχή και ικαιοσύνη...27 5.7. Η ικαιοσύνη ως Αρετή...33 5.8. Έννοιες βασικές περί ικαιοσύνης...36 5.9. Η Ιδανική ίκαιη Πολιτεία...44 5.10. Η Αναδιάρθρωση των Μερών της Ψυχής και οι Συνέπειές της στη ίκαιη Πολιτεία...50 5.11. Περί ικαιοσύνης στην Πολιτεία Επίλογος...55 6. Εισαγωγή στον Πολιτικό...58 6.1. Περί Πολιτικού...60 6.2. Ο Πολιτικός, η Επιστήµη, η ικαιοσύνη...63 6.3. Επίλογος στον Πολιτικό...68 7. Εισαγωγή στους Νόµους...71 7.1. Το περιεχόµενο των Νόµων...73 7.2. Η εξέλιξη των Πολιτευµάτων βάσει ικαιοσύνης...76 7.3. Σώµατα Προστασίας της ικαιοσύνης...81 7.4. Κοινωνικές Σχέσεις, Αδικία και Ποινές...82 7.5. Επίλογος στους Νόµους...85 8. Αριστοτέλης: Περί ικαιοσύνης...88 9. Σηµεία της Κριτικής του Karl Popper στην Πολιτική θεωρία του Πλάτωνα....93 10. Η ίκαιη Κοινωνία του John Rawls και ο Πλάτων...97 11. Τα Κοινωνικο-«οικονοµικά» Στοιχεία της Θεωρίας του Πλάτωνα στη Σύγχρονη Κοινωνία...104 12. Βιβλιογραφία...110 3

Πρόλογος Η παρούσα εργασία έχει ως θέµα τη φύση της δικαιοσύνης στους διαλόγους Πολιτεία, Πολιτικός και Νόµοι του Πλάτωνα και σκοπός της είναι να παρουσιάσει την αντίληψη του Πλάτωνα για τη δικαιοσύνη. Θα παρουσιαστούν επίσης τα οφέλη της δικαιοσύνης, ο τρόπος εγκαθίδρυσης και λειτουργίας της, οι τρόποι διαφύλαξής της αλλά και η µεγάλη σηµασία της για την ορθή λειτουργία µιας κοινωνίας. Η δικαιοσύνη αποτελεί σηµαντική έννοια, από τα αρχαία χρόνια έως σήµερα και παρά τη διαφορετικότητα των ανθρώπων ως ανθρώπων και ως πολιτών, το αίσθηµα της αδικίας που συναισθανόµαστε εγείρει αντιδράσεις, έως και εξεγέρσεις. Κατά τη διάρκεια των χρόνων έχουν διατυπωθεί διάφορες θεωρίες περί δικαιοσύνης και περί διαφύλαξής της, η ουσία όµως της δικαιοσύνης παραµένει ίδια ενώ σκοπός της είναι να προστατεύει τους ανθρώπους από οικονοµικά, πολιτικά και κοινωνικά φαινόµενα που τους απειλούν µέσω ειρηνικών διακανονισµών. 4

1. Βιογραφικά Στοιχεία Ο Πλάτων γεννήθηκε το 428/9 από αριστοκράτες Αθηναίους γονείς, τον Αρίστωνα και την Περικτιόνη. Έλαβε επιµεληµένη µουσική και γυµναστική παιδεία, ασχολήθηκε µε την τραγική ποίηση και ενδιαφερόταν για την πολιτική. Σηµαντικότερη πηγή πληροφοριών για τη ζωή του αποτελεί η έβδοµη µιας συλλογής δεκατριών (13) επιστολών που του αποδίδονται. Ιδιαίτερα σηµαντικά, ανάµεσα στα άλλα ταξίδια που είχε κάνει, θεωρούνται τα τρία ταξίδια του στις Συρακούσες καθώς τότε ο Πλάτων ήρθε σε επαφή µε τον Πυθαγορισµό και γνώρισε τον ιονύσιο τον Ι και τον γαµπρό του τον ίωνα. Και τα τρία ταξίδια είχαν µάλλον τραγικές συνέπειες και απογοητεύσεις για τον Πλάτωνα καθώς κόντεψε να πουληθεί ως δούλος και βρέθηκε στη µέση των συγκρούσεων του ίωνα και του ιονύσιου. Συνέχισε να επιστρέφει στις Συρακούσες θεωρώντας πως θα µπορούσε να µεταµορφώσει σε φιλόσοφο βασιλέα τον ιονύσιο τον Ι, και αργότερα τον γιο του, τον ιονύσιο ΙΙ, αφού αν ποτέ κανείς µπορούσε να βαλθεί να πραγµατοποιήσει όλα όσα ο Πλάτωνας είχε στοχασθεί περί νόµων και πολιτείας ήταν τώρα η στιγµή να το επιχειρήσει 1, αλλά απέτυχε. Η αρχαία παράδοση διέσωσε ένα σηµαντικό αριθµό έργων, τα οποία µε χρονολογική προσέγγιση χωρίζονται στα νεανικά έργα, στα έργα της ωριµότητας (Πολιτεία) και στα έργα της τελευταίας φάσης (Πολιτικός, Νόµοι). Την εποχή που έγραφε ο Πλάτων, η ελληνική φιλοσοφία είχε ήδη κάνει στροφή από την έρευνα του φυσικού κόσµου στη µελέτη των κοινωνικών σχέσεων και την έρευνα του ηθικού νόµου, στροφή που οφείλεται και στα ταραγµένα ιστορικά χρόνια. Έτσι «σκοπός του Πλάτωνα είναι να αποφευχθεί η αποσύνθεση της Αρχαίας Ελληνικής πόλης Ο Πλάτων νοµίζει ότι ο σκοπός αυτός θα επιτευχθεί µε την αναφορά σε ένα 1 Πλάτων, Επιστολή VIVV 328 C. 5

σύστηµα ηθικών αξιών που ισχύουν απόλυτα» 2. Τέλος, αξίζει να αναφερθεί και η περίφηµη σχολή του Πλάτωνα, η Ακαδηµία, η οποία λειτούργησε για εννέα αιώνες, µέχρι να την κλείσει ο Ιουστινιανός. ιάδοχος του Πλάτωνα ήταν ο ανιψιός του ο Σπεύσιππος, για τον οποίο ο Πλάτων ήλπιζε πως θα κρατήσει τις παραδόσεις της σχολής. Η Ακαδηµία όµως άρχισε να παρακµάζει καθώς ο µυστικισµός και ξένα δόγµατα της έδωσαν ένα αφηρηµένο περιεχόµενο και ο Σπεύσιππος αποδείχθηκε περισσότερο Πυθαγοριστής παρά Πλατωνιστής 3. 2 3 Μπαγιόνας Α., Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Ηθικής από τους Προσωκρατικούς ως την Αρχαία Ακαδηµία, σελίδα 130. Κορδάτος Γ. Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας, σελίδα 329. 6

2. Επιρροές στο έργο του Πλάτωνα Ο Πλάτων πριν γίνει µαθητής του Σωκράτη ήταν µαθητής του Κρατύλου, ο οποίος συνέχιζε την διδασκαλία του Ηρακλείτου και τον παρουσίαζε µόνο ως φιλόσοφο της ροής και της µεταβολής. 4 Η άποψη αυτή φαίνεται στην πίστη του Πλάτωνα για τα αισθητά πράγµατα, τα οποία υπόκεινται στην αλλαγή, την κίνηση και τελικά στη φθορά. Ο κόσµος ήταν για τον Ηράκλειτο ένας ζωντανός οργανισµός και το ίδιο ήταν και για τον Πλάτωνα. Σηµαντική επίδραση αποτέλεσε ο δάσκαλός του, ο Σωκράτης. Άλλωστε η καταδίκη του Σωκράτη από την Αθηναϊκή ηµοκρατία ήταν µία από τις αιτίες που αποστράφηκε ο Πλάτωνας το συγκεκριµένο πολίτευµα. Τόσο ο Σωκράτης όσο και Πλάτωνας χρησιµοποιούν τη µέθοδο της διαλεκτικής. Για τον Πλάτωνα, η διαλεκτική είναι η κίνηση της ψυχής από τα αισθητά στις Ιδέες ενώ για τον Σωκράτη είναι η µέθοδος που από εσφαλµένους ορισµούς κάποιος πλησιάζει τους σωστούς. Η διδασκαλία του Σωκράτη για το Αγαθό, ώθησε τον Πλάτωνα να προχωρήσει παραπάνω από τον δάσκαλό του και να διατυπώσει πως το Αγαθό αποτελεί ενότητα και συνεπώς θα έπρεπε να είναι κάτι σταθερό και αµετάβλητο, σε αντίθεση µε τα αντικείµενα του αισθητού κόσµου που εξετάζονται µε δόξα. Αυτή η πίστη του Πλάτωνα οδήγησε στην δηµιουργία της θεωρίας των Ιδεών 5. Επιπλέον ο Πλάτων δέχθηκε επιρροή από τη θεωρία των Πυθαγορείων, σηµαντικό εκπρόσωπο των οποίων, τον Αρχύτα 6, είχε γνωρίσει κατά τη διάρκεια ταξιδιού του στις Συρακούσες. Οι Πυθαγόρειοι ασχολήθηκαν µε την έννοια της αρµονίας και ο Πλάτων έδωσε στην αρµονία εξέχουσα θέση στα έργα του, κυρίως στην Πολιτεία, όπου θεωρούσε πως έπρεπε να υπάρχει αρµονία στα τρία µέρη της ψυχής και στις 4 Μπαγιόνας Α., Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Ηθικής από τους Προσωκρατικούς ως την Αρχαία Ακαδηµία, σελίδα 135. 5 Μπαγιόνας Α., Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Ηθικής από τους Προσωκρατικούς ως την Αρχαία Ακαδηµία, σελίδα 136. 6 Μπαγιόνας Α., Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Ηθικής από τους Προσωκρατικούς ως την Αρχαία Ακαδηµία, σελίδα 132. 7

τρεις τάξεις, έτσι ώστε να υπάρχει δικαιοσύνη 7. Ο Πλάτων φαίνεται επίσης να έχει επηρεαστεί από τη διδασκαλία των Ορφικών σε ότι αφορά στην αθανασία της ψυχής και στη µετενσάρκωση 8. Αυτό φαίνεται στο Λαχέσεως Λόγος (617 C-E) στον µύθο του Ηρός, στο τελευταίο βιβλίο της Πολιτείας (614 b 621 d). Τέλος, σηµαντική είναι η επιρροή που δέχθηκε από τους γονείς και τους συγγενείς του. Ο Πλάτων µεγάλωσε σε µία οικογένεια που πρέσβευε αριστοκρατικές αντιλήψεις. ύο συγγενείς του, ο Κριτίας και ο Χαρµίδης ανήκαν στο κίνηµα των Τριάκοντα Τυράννων ενώ ο δεύτερος σύζυγος της µητέρας του ανήκε στη δηµοκρατική µερίδα, µε συνέπεια ο Πλάτωνας να βιώνει αυτού του είδους τις πολιτικές αντιπαραθέσεις και να πειστεί πως η σταθερότητα και η αρµονία είναι σηµαντικές πολιτειακές αξίες 9. Έτσι ο Πλάτων διαποτίστηκε από αριστοκρατικές και ολιγαρχικές αντιλήψεις και αυτές οι αντιλήψεις του γίνονται φανερές στους διαλόγους του. 7 Κορδάτος Γ., Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας, σελίδα 305. 8 Κορδάτος Γ., Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας, σελίδα 321. 9 Klosko G., The Development of Plato s Political Theory, σελίδα 8. 8

3. Ιστορικό πλαίσιο Κάθε φιλόσοφος και το έργο που δηµιουργεί δεν µπορούν να αποσπαστούν και να µελετηθούν εκτός του ιστορικού πλαισίου µέσα στο οποίο γεννήθηκαν και διαµορφώθηκαν αφού δεν µπορούν να θεωρηθούν ως µεµονωµένες στιγµές που απλώς ξεπήδησαν από την ιστορία. Κάθε φιλόσοφος επηρεάζεται από το γενικότερο και ειδικότερο κλίµα και τις συνθήκες της εποχής του και το έργο του ενσωµατώνει αυτό το κλίµα και αυτές τις συνθήκες. Ο πέµπτος αιώνας ξεκινά για την Αθήνα µε τις καταλληλότερες προϋποθέσεις και µε αρχηγό του Περικλή που την οδηγεί στον Χρυσό Αιώνα. Η Αθήνα µε έναν χαρισµατικό ηγέτη αλλά και τις απολαβές από τις συµµαχίες της, κατορθώνει να γίνει το κέντρο του Πολιτισµού. Η Αθηναϊκή ηµοκρατία ξεκινά µε τους νόµους του Σόλωνα, ακολουθεί ο Κλεισθένης και ο Εφιάλτης που νοµοθετούν δηµοκρατικό µοντέλο διακυβέρνησης και στην εποχή του Περικλή, η νοµοθεσία περικλείει και τους πιο απλούς πολίτες. Οι Αθηναίοι πολίτες θεωρούνταν ίσοι, είχαν το δικαίωµα της ισηγορίας και πίστευαν πως όλοι έπρεπε να υπηρετούν την καλή ζωή όλης της κοινότητας και τα συµφέροντά της όπως αυτά καθορίζονταν από τον συλλογικό δηµόσιο διάλογο 10. Όλα αυτά όµως τα δικαιώµατα και οι ελευθερίες που προσέφερε η δηµοκρατία ήταν αντίθετα µε την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα. Οι χαοτικές και βίαιες συνθήκες της δηµοκρατίας, όπως πίστευε, του προκαλούσαν αποστροφή, η οποία µετά την καταδίκη του Σωκράτη έγινε αηδία. Η εχθρότητα του Πλάτωνα προς τη δηµοκρατία οφείλεται επίσης στο οικονοµικό και κοινωνικό υπόβαθρό του αφού όταν στην εξουσία βρισκόταν η δηµοκρατική κυβέρνηση, η τάξη που ήταν λιγότερη ευνοηµένη, ήταν οι συντηρητικοί αριστοκράτες 11. Η ήττα της Αθήνας στον Πελοποννησιακό πόλεµο είχε συνέπειες σε όλους τους τοµείς του βίου των ανθρώπων, όπως στον οικονοµικό, ηθικό, 10 Coleman J., A History of Political Thought, σελίδα 27. 11 Klosko G., The Development of Plato s Political Theory, σελίδα 10. 9

ψυχολογικό, κοινωνικό και πολιτικό τοµέα. Ο Πλάτων ενηλικιώθηκε στις τελευταίες φάσεις του πολέµου και αρχικά είδε µε συµπάθεια την άνοδο των Τριάκοντα Τυράννων, η διακυβέρνηση των οποίων αποδείχθηκε χειρότερη της δηµοκρατίας, η οποία µε τη σειρά της, όταν αποκαταστάθηκε προέβη σε πράξεις βεβιασµένες και εκδικητικές, λόγω της προσπάθειάς της να εδραιωθεί 12. Συνέπεια αυτής της προσπάθειας ήταν και η καταδίκη του Σωκράτη, ο οποίος δεν δραπέτευσε, ενώ µπορούσε, και δέχθηκε την ποινή, µένοντας υπηρέτης των νόµων. Ακόµα, αναπτύσσεται ένα αίσθηµα αµφιβολίας προς τις παραδοσιακές ηθικές αξίες και εκφράζεται µε το ερώτηµα εάν το δίκαιον συµπίπτει µε το νόµιµον. Το ερώτηµα αυτό οφείλεται τόσο στον Πελοποννησιακό πόλεµο, όσο και στους Σοφιστές και τον Σωκράτη 13. Ο Πλάτων δεν φαίνεται να συµφωνεί µε τους Σοφιστές καθώς σύµφωνα µε τη διδασκαλία τους ο άνθρωπος δεν µπορεί να ορίσει τις ηθικές αξίες και είναι υπεύθυνος για τις πράξεις του. Αν ίσχυε κάτι τέτοιο, η ύπαρξη της αρµονίας και της ενότητας, έννοιες κοµβικές στην πλατωνική θεωρία, θα ήταν ανέφικτη. Τέλος, η εναλλαγή της δηµοκρατίας, της τυραννίας, της δηµαγωγίας, οι αναταραχές και οι ανακατατάξεις, έπεισαν τον Πλάτωνα πως κανένα από τα πολιτεύµατα της εποχής του δεν λειτουργεί σωστά. Η ενότητα ήταν η έννοια που θα διασφάλιζε την δικαιοσύνη και την αρµονία αν και γνώριζε πως «οι κοινωνίες αλλάζουν η αλλαγή είναι πάντοτε πολύ επικίνδυνη» 14. 12 Σηµαιοφορίδης Ηρ., ΠΛΑΤΩΝ, Τόµος Α, σελίδα 261. 13 Μπαγιόνας Α., Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Ηθικής από τους Προσωκρατικούς ως την Αρχαία Ακαδηµία, σελίδα 136. 14 Πλάτων, Νόµοι 797 d. 10

4. Ηθική και ικαιοσύνη πριν τον Πλάτωνα Η δικαιοσύνη αποτελεί µία έννοια και ένα αίσθηµα που κυριάρχησε από νωρίς στο µυαλό των ανθρώπων. Αρχικά, µπορεί να ειπωθεί πως η έννοια της δικαιοσύνης εµφανίστηκε µε την έννοια της Μοίρας, η οποία προκαθορίζει το τι τελικά ανήκει στον καθένα και ποιες πράξεις είναι ο καθένας προορισµένος να κάνει. Όποιος αγνοεί τη Μοίρα γίνεται υβριστής και τιµωρείται. Το σχήµα ύβρις νέµεσις τίσις είναι ήδη γνωστό από τα έπη του Οµήρου. Μετά την οµηρική εποχή, η Μοίρα εξελίσσεται σε ίκη 15 και ο άνθρωπος έχει πλέον την ευθύνη των πράξεών του αφού ο ίδιος επιλέγει το καλό ή το κακό, το δίκαιο ή το άδικο. Ο Σόλων θεωρούσε πως η αδικία αποτελεί «τραύµα» στον οργανισµό της πολιτείας που θα πρέπει να θεραπευτεί ενώ η «ευνοµία κάνει όλα εύκοσµα και ταιριαστά και κάτω από την καθοδήγησή της όλα είναι τέλεια και συνετά ανάµεσα στους ανθρώπους» 16. Ακόµη, υπήρχε η άποψη της Θεοδικίας, δηλαδή η απόδοση της δικαιοσύνης από τους Θεούς. Όπως αναφέρει ο Κριτίας στο διάλογο Σίσυφος, οι άνθρωποι αδικούσαν ο ένας εις βάρος του άλλου παρά το γεγονός ότι υπήρχαν νόµοι. Τότε ένας έξυπνος άνθρωπος θέσπισε την έννοια των Θεών έτσι ώστε ακόµα και αν συνέχιζαν κάποιοι να αδικούν χωρίς να τιµωρούνται από τους νόµους, θα τιµωρούνταν µετά θάνατον από τους Θεούς. Ακόµα ο Ηράκλειτος θεωρούσε πως υπάρχει ένας θείος νόµος από τον οποίο αντλούν το έρεισµά τους όλοι οι ανθρώπινοι νόµοι και ταύτιζε τη ικαιοσύνη µε το θείο πυρ. Στον Κρατύλο (413 Β) ο Πλάτων µιλά για έναν ανώνυµο στοχαστή, ο οποίος εξισώνει τη φωτιά µε τη δικαιοσύνη και πιθανότατα είναι οι Ηράκλειτος. 15 Μπαγιόνας Α., Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Ηθικής από τους Προσωκρατικούς ως την Αρχαία Ακαδηµία, σελίδα 23. 16 Easterling PE Knox BMW, Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, σελίδα 209. 11

Η έννοια της δικαιοσύνης παρουσιάζεται και στην τραγωδία. Και οι τρεις τραγικοί ποιητές, ο Ευριπίδης, ο Αισχύλος και ο Σοφοκλής, ασχολούνται µε την ύπαρξη υπέρτερων δυνάµεων (Μοίρα και Ανάγκη), µε την τιµωρία της ανθρώπινης αλαζονείας από τους ανθρώπους και µε την επιβράβευση όσων ασκούν το καθήκον τους. Από τις βασικότερες έννοιες είναι και αυτή της κάθαρσης αλλά και του τραγικού ήρωα. Η κάθαρση βιώνεται από τους θεατές στο τέλος της τραγωδίας, όταν απονέµεται η δικαιοσύνη και ο κάθε ήρωας παίρνει αυτό που του αξίζει, µε σκοπό να επέλθει η ισορροπία. Ο τραγικός ήρωας συγκρούεται µε τη Μοίρα, µε τη Θεία ίκη, µε τους ανθρώπους και µε τον εαυτό του και προσπαθεί να λυτρωθεί από ηθικά διλήµµατα. Οι Σοφιστές ασχολήθηκαν µε την αντίθεση φύσει και νόµω δηλαδή την αντίθεση µεταξύ του φυσικού νόµου και του προσωπικού συµφέροντος έναντι του γραπτού νόµου και της κοινωνικής δικαιοσύνης. Ορισµένοι Σοφιστές θεωρούν πως οι ηθικές αξίες είναι φύσει, δηλαδή ο άνθρωπος θα υιοθετούσε αυθόρµητα συµπεριφορές αν δεν δεσµευόταν από τις κοινωνικές συµβάσεις, ενώ άλλοι Σοφιστές θεωρούν ότι υπερέχει η νόµω κατάσταση, οτιδήποτε δηλαδή είναι αποτέλεσµα κοινής αποδοχής, συνειδητής ή έµµεσης 17. Ο Πρωταγόρας θεωρεί πως δεν µπορεί να υπάρξει κοινωνική ζωή χωρίς δικαιοσύνη και αίσθηµα σεβασµού. Από τον οµώνυµο διάλογο του Πλάτωνα γνωρίζουµε ότι οι άνθρωποι συγκεντρώθηκαν σε πόλεις για να σωθούν από τα θηρία, όµως αδικούσαν ο ένας τον άλλον. Ο ίας λοιπόν έστειλε τον Ερµή στους ανθρώπους για να τους µοιράσει την αιδώ και τη δίκη «ν εεν πόλεων κόσµο καί δεσµοί φιλίας συναγωγοί» 18 και έδωσε την εντολή πως όποιος δεν συµµετέχει στην αιδώ και τη δίκη «κτείνειν ς νόσον πόλεως» 19. 17 Μπαγιόνας Α., Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Ηθικής από τους Προσωκρατικούς ως την Αρχαία Ακαδηµία, σελίδες 45-46. 18 Πλάτων, Πρωταγόρας, 322 Α 323 Α. 19 Πλάτων, Πρωταγόρας, 233 Α 232 Α. 12

Ο Γλαύκων, του οποίου η άποψη παρουσιάζεται στην Πολιτεία, θεωρεί πως κάποιος είναι δίκαιος από φόβο µήπως αδικηθεί αφού η αδικία βρίσκεται φύσει στον άνθρωπο ενώ η δικαιοσύνη είναι νόµω. Για να στηρίξει την άποψή του αυτή παρουσιάζει τον µύθο του βοσκού Γύγη, ο οποίος αδικούσε τους συµπολίτες του γιατί γνώριζε πως δεν θα έχει συνέπειες. Ο Γλαύκων λοιπόν θεωρεί πως όποιος και αν ήταν στη θέση του Γύγη και είχε το µαγικό δαχτυλίδι, θα έκανε άδικες πράξεις. Η άποψη του Θρασύµαχου και του Καλλικλή έχουν κοινή αφετηρία καθώς και οι δύο θεωρούν πως δίκαιον είναι το συµφέρον του ισχυρότερου. Για τον Θρασύµαχο κρείττονες θεωρούνται όσοι κατορθώνουν να έχουν την εξουσία και έτσι το δίκαιο και το άδικο καθορίζονται από τους νόµους, οι οποίοι καθορίζονται από τους κυβερνώντες. Ο Καλλικλής ως κρείττονες θεωρεί «τους πιο ικανούς και ηθικά πιο αδίστακτους» 20. Ο Θρασύµαχος όµως αποδεικνύεται πιο δύσκολος αντίπαλος και πιο ριζοσπαστικός από τον Καλλικλή επειδή αρνείται πως η δικαιοσύνη είναι αρετή 21. Ο Ιππίας ίσως ήταν ο πρώτος σοφιστής που κατήγγειλε τις κοινωνικές διακρίσεις µεταξύ των ανθρώπων, ως συνέπεια των νόµων και όχι της φύσης, για την οποία όλοι οι άνθρωποι είναι όµοιοι, συγγενείς και συµπολίτες 22. Ο Αντιφώντας επίσης πήρε θέση κατά του νόµου και των ανθρώπινων συµβάσεων, στις οποίες οφείλονται όλες οι διακρίσεις µεταξύ των ανθρώπων. Ως οπαδός του φυσικού δικαίου διακήρυξε πως όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι, όχι µόνο µέσα στα πλαίσια της πόλεως αλλά και µέσα στα ευρύτερα πλαίσια της ανθρωπότητας. Συνεπώς, αριστοκράτες ή µη, πολίτες ή ξένοι, Έλληνες ή βάρβαροι, δεν διαφέρουν παρά µόνο στο βαθµό που ο νόµος, οι κοινωνικές διακρίσεις και οι πολιτιστικές προκαταλήψεις 20 Μπαγιόνας Α., Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Ηθικής από τους Προσωκρατικούς ως την Αρχαία Ακαδηµία, σελίδα 50. 21 Irwin T., Plato s Ethics, σελίδα 180. 22 Μπαγιόνας Α., Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Ηθικής από τους Προσωκρατικούς ως την Αρχαία Ακαδηµία, σελίδα 51. 13

επιβάλλουν τις ανισότητες 23. Ο Κριτίας, ο αρχηγός των Τριάκοντα Τυράννων και φανατικός ολιγαρχικός, εκµεταλλεύτηκε τις σοφιστικές θεωρίες για την αντίθεση φύσει νόµω. Αντέστρεψε το κήρυγµα ισότητας του Αντιφώντα και χρησιµοποίησε τα πιο ακραία σοφιστικά διδάγµατα για να θεµελιώσει την άποψη πως ο νόµος υπάρχει µόνο για να προστατεύει τους αδύνατους. ίκαιο είναι το συµφέρον του ισχυρού και ο ισχυρός θα επιβάλλει στην ανθρώπινη κοινωνία τους νόµους της φύσης ενώ οι θεοί είναι κατασκευάσµατα του ισχυρού που τους χρησιµοποιεί για να ελέγχει τους ανθρώπους 24. Τέλος, η άποψη του Σωκράτη. Ο Σωκράτης χρησιµοποιούσε ορισµούς και έτσι κάποιος έπρεπε να ξέρει τι είναι η δικαιοσύνη για να ενεργεί µε δίκαιο τρόπο. Με τους ορισµούς ήθελε να υποστηρίξει την καθολικότητα και τη σταθερότητα των όρων, σε αντίθεση µε τους Σοφιστές 25. Ο Σωκράτης θεωρούσε πως όποιος είχε την αρετή της δικαιοσύνης έπρεπε να άρχει της δικαιοσύνης καθώς θα µπορούσε να κρίνει πότε µία πράξη είναι δίκαιη και πότε όχι. Η αδικία αποτελεί αρρώστια της ψυχής και ο άδικος είναι ηθικά άρρωστος. Άδικος θεωρείται αυτός που έχει άγνοια του τι εστί δικαιοσύνη αφού η σωστή πράξη εξαρτάται από τη σωστή γνώση και όποιος γνωρίζει το δίκαιο είναι αυτοµάτως δίκαιος ενώ κακοί και άδικοι είναι οι αµαθείς 26. 23 Μπαγιόνας Α., Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Ηθικής από τους Προσωκρατικούς ως την Αρχαία Ακαδηµία, σελίδα 51. 24 Μπαγιόνας Α., Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Ηθικής από τους Προσωκρατικούς ως την Αρχαία Ακαδηµία, σελίδα 56. 25 Μπαγιόνας Α., Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Ηθικής από τους Προσωκρατικούς ως την Αρχαία Ακαδηµία, σελίδα 69. 26 Μπαγιόνας Α., Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Ηθικής από τους Προσωκρατικούς ως την Αρχαία Ακαδηµία, σελίδα 99. 14

5. Εισαγωγή στην Πολιτεία Η Πολιτεία γράφτηκε, πιθανώς, γύρω στο 375-374 π.χ., 30 χρόνια περίπου µετά το τέλος του Πελοποννησιακού Πολέµου και ενώ το πολίτευµα της δηµοκρατία είχε επανέλθει στην Αθήνα. Βέβαια η Αθήνα είχε χάσει την αίγλη του Χρυσού Αιώνα αλλά είχε αναρρώσει αρκετά γρήγορα από τις καταστροφές που είχε βιώσει 27, ενώ η Αθηναϊκή ηµοκρατία θεωρείται το «µόνο µακρόβιο παράδειγµα αληθινά πετυχηµένης δηµοκρατίας από το 507 έως το 322» 28. Η εικόνα της Πολιτείας που ο Πλάτωνας διαγράφει, χωρίς αυτή να αποτελεί ένα υπαρκτό κράτος και χωρίς να θεωρεί πως µπορεί στην πραγµατικότητα να δηµιουργηθεί µία τέτοια κοινωνία, σκιαγραφεί ένα ιδανικό κράτος και είναι η πιο «υψηλή ηθική κοινότητα µε την απαίτηση της τέλειας αφοσιώσεως του ατόµου σ αυτήν», γεγονός το οποίο σήµαινε τη µη ύπαρξη της ιδίωσης 29. Ακόµα, αυτή η εικόνα της Πολιτείας, «ίσως να οφείλεται στο αίσθηµα απώλειας που τον διακατείχε για την Αθήνα που άκµαζε µέχρι τα πρώτα χρόνια της ζωής του» 30. Ο διάλογος ξεκινά µε τον Σωκράτη να αναδιηγείται τη συζήτηση που είχε στο σπίτι του πλούσιου µέτοικου, Κέφαλου, σε κάποιον φίλο του. Συζητητές ήταν ο Κέφαλος, ο γιος του ο Πολέµαρχος, ο σοφιστής Θρασύ- µαχος, ο Κλειτοφών, ο Γλαύκων, ο Αδείµαντος και ο Σωκράτης. Από το δεύτερο βιβλίο όµως, µέχρι και το τέλος του διαλόγου, κύριοι συζητητές είναι ο Σωκράτης, ο Γλαύκων και ο Αδείµαντος. Η Πολιτεία χωρίζεται σε δέκα βιβλία και θέµα της είναι να ορίσει και να προσδιορίσει την έννοια της δικαιοσύνης και της αδικίας, όχι όµως µε τη νόµιµη έννοια του όρου αλλά µε την ηθική. Και επειδή η «δικαιοσύνη είναι γραµµένη µε µεγαλύτερα 27 Wood M. E. and Wood N., Class Ideology and Ancient Political Theory, σελίδα 112. 28 G.E.M. DE STE CROIX, Ο Ταξικός Αγώνας στον Αρχαίο Ελληνικό Κόσµο, σελίδα 364. 29 Ξηροτύρης Ι., Η Κοινωνιολογική Σκέψη και ο Πλάτων, σελίδα 34. 30 Pappas N., Η Πολιτεία του Πλάτωνα, σελίδα 3. 15

γράµµατα στην πόλη απ ότι στην ψυχή» 31, ο Σωκράτης προτείνει να εξεταστεί στο ευρύτερο πλαίσιο µιας πόλης κράτους. Έτσι ξεκινά µία θεωρητική κατασκευή µιας πόλης που περνά από όλα τα στάδια εξέλιξης. Η συζήτηση ξεκινά από το πρόβληµα του δίκαιου βίου αλλά όλο το έργο αποτελεί ένα πολυσύνθετο οικοδόµηµα αφού ο διάλογος επεκτείνεται σε θέµατα µεταφυσικής, ηθικής φιλοσοφίας, εκπαίδευσης, πολιτικής επιστή- µης, αισθητικής, λογοτεχνικής κριτικής και ψυχολογίας του πλήθους. Όλα όµως τα θέµατα αυτά διέπονται από την έννοια της δικαιοσύνης, οπότε κανένα δεν µπορεί να θεωρηθεί πως αποτελεί παρέκβαση από το θέµα. Το άτοµο λοιπόν µελετάται ως ολότητα, και στη σκέψη και στην πράξη αλλά και ως οργανικό µέρος του όλου, δηλαδή της εκάστοτε µορφής της κάθε Πολιτείας. Ο Πλάτωνας µε την Πολιτεία, πιθανότατα προσπαθεί να αντιδράσει στις πολιτικές, κοινωνικές, οικονοµικές αναταραχές και αλλαγές της εποχής του και να δηλώσει την αντίθεσή του κατά της Αθηναϊκής ηµοκρατίας. Θέλει να επανακατασκευάσει την πολιτική και κοινωνική ζωή, να εισάγει νέες αρχές και να παρουσιάσει τα ψεγάδια της Αθηναϊκής, και όχι µόνο, διακυβέρνησης. Η αδιαφορία, ο εγωισµός και η διαφθορά των πολιτών οδηγούν κάθε πολίτευµα στην παρακµή και στην ηθική κατάπτωσή τους των ίδιων των πολιτών ως άτοµα. Έτσι ο Πλάτων θέλει να δείξει πως θα ήταν η κάθε πολιτεία αν θα έφτανε στο υψηλότερο σηµείο δικαιοσύνης. Ακόµη, ο Πλάτωνας επιθυµούσε να αλλάξει την αντίληψη περί δικαιοσύνης µε σκοπό τη διαµόρφωση ενός καλύτερου κόσµου, όµως για να µη καταστραφεί ο κόσµος όπως έχει, ο Πλάτωνας ήθελε να διατηρήσει το σεβασµό των ανθρώπων προς τη δικαιοσύνη 32. Ωστόσο, παρόλη την απέχθεια του Πλάτωνα προς την Αθηναϊκή δηµοκρατία, θα πρέπει να σηµειωθεί πως η συγκεκριµένη δηµοκρατία έµεινε σταθερά στην εξουσία για τουλάχιστον δύο αιώνες και πως παρά τις βραχύχρονες επαναστάσεις, έδινε 31 Μπαγιόνας Α., Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Ηθικής από τους Προσωκρατικούς ως την Αρχαιά Ακαδηµία, σελίδα 181. 32 Pappas N., Η Πολιτεία του Πλάτωνα, σελίδα 88. 16

τη δυνατότητα στους φτωχούς να αυτοπροστατεύονται 33. Πολλές βέβαια ήταν οι αντιδράσεις που προκάλεσε η Πολιτεία τόσο στον αρχαίο κόσµο όσο και στους κατοπινούς µελετητές της. Ο Πλάτων θεωρήθηκε προοδευτικός στην εποχή του καθώς µίλησε για την ισότητα ανδρών και γυναικών, όσον αφορά όµως την τάξη των φυλάκων. Όµως ο Πλάτωνας προβάλλει µέσω των διαλόγων του τις αριστοκρατικές ιδέες του, όπως την αυστηρή ιεράρχηση των τάξεων, αλλά επίσης και κάποιες αρκετά ριζοσπαστικές θεωρίες όπως η κοινοκτηµοσύνη της οικογένειας και της γης, θεωρία για την οποία ο Πλάτωνας χαρακτηρίστηκε εισηγητής του κοµµουνισµού. Ακόµη, ο Πλάτων κατηγορήθηκε ως εισηγητής του ολοκληρωτισµού, κυρίως από τον Popper, καθώς στέρησε βασικά δικαιώµατα στους «πολίτες» των εκάστοτε πολιτειών του. Βέβαια αυτές οι κριτικές επιδέχονται και τη δική τους κριτική καθώς, στην περίπτωση του ολοκληρωτισµού, ο Πλάτων θεωρούσε πως για να επιτευχθεί η δικαιοσύνη και η ενότητα έπρεπε να υπάρχει αυστηρή ιεραρχική δοµή και κλειστή κοινωνία ενώ η κριτική σχετικά µε τον κοµµουνισµό δεν ευσταθεί γιατί θα εφαρµοζόταν µόνο στην τάξη των φυλάκων και δεν είχε οικονοµική βάση. Εκτός από αυτό όµως, η κριτική πάντα θα πρέπει να προϋποθέτει και τις συγκεκριµένες ιστορικές συνθήκες αλλά και τις επιρροές και τα βιώµατα που ώθησαν τον κάθε φιλόσοφο στο να διατυπώσει συγκεκριµένες πεποιθήσεις και να καταλήξει σε συγκεκριµένα συµπεράσµατα, χωρίς βέβαια αυτά να αποτελούν ελαφρυντικά. 5.1. Κέφαλος, Πολέµαρχος και Σωκράτης περί ικαιοσύνης Το πρώτο βιβλίο της Πολιτείας υπογραµµίζει το πρόβληµα το οποίο θα επιχειρηθεί να λυθεί και αφορά τη δικαιοσύνη ενώ παράλληλα παρουσιάζει κάποιες από τις πιο κοινές αντιλήψεις της εποχής σχετικά µε τη δικαιοσύνη. Η πρώτη άποψη είναι αυτή του οικοδεσπότη Κέφαλου. Ο Κέφαλος 33 G.E.M.DE STE CROIX, Ο Ταξικός Αγώνας στον Αρχαίο Ελληνικό Κόσµο, σελίδα 364. 17

είναι ένας πλούσιος µέτοικος που επέλεξε να ζήσει σε µια πόλη, η οποία θεωρεί ως πιο σηµαντικό στοιχείο της τα πολιτικά δικαιώµατα, στα οποία ο Κέφαλος, όντας µέτοικος, δεν έχει µερίδιο. Ζει λοιπόν χωρίς πολιτική ταυτότητα αλλά κερδίζει πολλά χρήµατα µε αποτέλεσµα να θεωρεί πως δικαιοσύνη είναι η εντιµότητα στις συναλλαγές και θεωρεί τον εαυτό του ευτυχισµένο για τα πλούτη του, καθώς αυτά τον προφύλαξαν από αδικίες και απάτες. Ο Κέφαλος επίσης θεωρεί πως έχει µεγάλη σηµασία το πώς θα διαθέσει κάποιος τα χρήµατά του και αυτό εξαρτάται από τον χαρακτήρα του κάθε ανθρώπου (νον χοντι πλοτον χρησιµώτατον εναι) 34. Για τον Κέφαλο δικαιοσύνη σηµαίνει εξόφληση των χρεών και συνεπώς τα χρήµατα είναι απαραίτητα για να µην προβεί κάποιος σε αδικίες. Ακόµα, ο Κέφαλος θεωρεί πως η δικαιοσύνη συνίσταται στο να λέει κάποιος την αλήθεια και να επιστρέφει ότι έχει πάρει. Η παρατήρηση αυτή του Κέφαλου όµως δεν αποτελεί ορισµό της δικαιοσύνης καθώς είναι πολύ γενική και χαρακτηρίζει δίκαια ορισµένα είδη πράξεων χωρίς να εξηγεί το λόγο που τις κάνουν δίκαιες 35. Ο Σωκράτης απορρίπτει τη θέση του Κέφαλου µε το επιχείρηµα ότι δεν θα ήταν φρόνιµο να επιστρέψει κανείς τα όπλα σε φίλο που έχει παρανοήσει. Η άποψη του Κέφαλου είναι απλοϊκή, προέρχεται όµως από έναν άνθρωπο χωρίς γνώσεις, που αντιπροσωπεύει τον ηθικό και έντιµο έµπορο και εκπροσωπεί την παλαιά τάξη πραγµάτων αλλά παρόλα αυτά οι παρατηρήσεις του αγγίζουν ζητήµατα τα οποία θα αναφερθούν στην Πολιτεία 36. Ο Πολέµαρχος που θα συνεχίσει τη συζήτηση εκφράζει τις απόψεις της νέας τάξης. Ξεκινά λοιπόν µε ένα απόφθεγµα δανεισµένο από τον δηµοφιλή λαϊκό ποιητή, τον Σιµωνίδη, του οποίου την άποψη συµµερίζεται: τό τά φειλόµενα κάστω ποδιδόναι δίκαιον στι τοτο λέγων δοκε µοιγε καλς λέγειν 37. Ξεκινώντας από το απόφθεγµα του 34 Πλάτων, Πολιτεία, 331 b. 35 Pappas N., Η Πολιτεία του Πλάτωνα, σελίδα 33. 36 Pappas N., Η Πολιτεία του Πλάτωνα, σελίδα 34. 37 Πλάτων, Πολιτεία, 331 e. 18

Σιµωνίδη, το οποίο κατά τη διάρκεια της συζήτησης ελέγχεται, η συζήτηση θα καταλήξει πως ο δίκαιος άνθρωπος δεν βλάπτει ούτε τους φίλους ούτε τους εχθρούς, αν και το απόφθεγµα του ποιητή δεν αποτελεί ορισµό της δικαιοσύνης αλλά αναφέρει ένα τύπο δίκαιης πράξης 38. Ο Σιµωνίδης θεωρούσε πως δίκαιο είναι να αποδίδεις στον καθένα ότι του πρέπει και αυτό το ονόµασε «οφειλόµενο». Ο Πολέµαρχος αντιλαµβάνεται την άποψη αυτή ως εξής: πρέπει να ωφελούµε τους φίλους και να ελέγχουµε τους εχθρούς. Ο Σωκράτης παρεµβαίνοντας στο συλλογισµό του Πολέµαρχου, λέει πως δίκαιο είναι να αποδίδουµε σε κάποιον ότι του ανήκει και όχι ότι του οφείλουµε, (το προσήκον εκάστω αποδιδόναι, τούτο δε ωνόµασεν οφειλόµενον) 39 αλλά αυτή η άποψη δεν ορίζει τι είναι δικαιοσύνη. Τελικά µέσω παραδειγµάτων, ο Σωκράτης πείθει τον Πολέµαρχο πως η δικαιοσύνη είναι συγκεκριµένη δεξιότητα, µε οριοθετηµένο πεδίο δράσης, είναι δύναµη που εκδηλώνεται στην πράξη, και εντελώς αυθαίρετα ο Σωκράτης προϋποθέτει εδώ ότι η δικαιοσύνη είναι δεξιότητα µε συγκεκρι- µένο αντικειµενικό περιεχόµενο, ανάλογη µε τη δεξιότητα παραδείγµατός χάρη του ιππέα, ή το προϋποθέτει για να γελοιοποιήσει τον συνοµιλητή του, αφού αυτή η άποψη καταρρίπτεται στη συνέχεια 40. Η θέση του Πολέµαρχου είναι καταλληλότερη σε περίοδο πολέµου αλλά ποια η θέση της δικαιοσύνης σε περίοδο ειρήνης; Προκύπτει πως σχετικά µε όλα τα πράγµατα, η δικαιοσύνη είναι άχρηστη όταν τα χρησιµοποιούµε και χρήσιµη όταν αυτά είναι σε αχρηστία 41. Με τη διερεύνηση που κάνει ο Σωκράτης φαίνεται πως ο δίκαιος είναι ένας τέλειος κλέφτης και άδικος 42 αλλά ο Σωκράτης το κάνει αυτό µε σκοπό να δείξει πως δεν µπορούν να αναζητούν έναν ορισµό της δικαιοσύνης κατ αναλογία µε 38 Pappas N., Η Πολιτεία του Πλάτωνα, σελίδα 35. 39 Πλάτων, Πολιτεία, 332 e. 40 Σκουτερόπουλος, Πλάτων Πολιτεία, σελίδα 783. 41 Πλάτων, Πολιτεία, 333 d. 42 Πλάτων, Πολιτεία, 334 α. 19

πρακτικές δεξιότητες και τέχνες. Ο Πολέµαρχος εµµένει στην άποψή του, «ωφελείν µεν τους φίλους ή δικαιοσύνη, βλάπτειν δε τους εχθρούς» 43. Ο Σωκράτης σηµειώνει πως ο φίλος µπορεί να είναι άδικος και ο εχθρός δίκαιος και συµπληρώνεται η αρχική άποψη του Σιµωνίδη ως εξής: «στι δίκαιον τόν µέν φίλον γαθόν ντα εποιεν, τόν δ χθρόν κακόν ντα βλάπτειν» 44 και έτσι ο φίλος πρέπει να φαίνεται και να είναι δίκαιος. Η θέση αυτή όµως πάλι οδηγεί σε αδιέξοδο, καθώς πως µπορεί κάποιος να είναι δίκαιος και παράλληλα να βλάπτει κάποιον; Ο γενικός κανόνας δικαιοσύνης που προκύπτει είναι πως ο δίκαιος δεν βλάπτει κανέναν 45. 5.2. Θρασύµαχος περί ικαιοσύνης Το λόγο στη συνέχεια παίρνει ο σοφιστής Θρασύµαχος για να αιτιολογήσει τι κατά τη γνώµη του είναι η δικαιοσύνη. Ο Πλάτων εξετάζει τη θέση του Θρασύµαχου πολύ προσεχτικά και αυτό φαίνεται αρχικά από την έκταση των σελίδων που του αφιερώνει. Εξάλλου, στη θέση του Θρασύµαχου εµπεριέχονται και καινούριες έννοιες που σχετίζονται µε το νόµο, ο οποίος προωθεί µεν τη σταθερότητα της κοινωνίας αλλά κάθε νόµος δεν είναι αυτοµάτως δίκαιος και προσπαθεί να εξηγηθεί γιατί το να είναι δίκαιοι οι άνθρωποι δεν είναι πάντοτε το συµφέρον για αυτούς 46. Ο Θρασύµαχος θεωρεί πως δίκαιο είναι το συµφέρον του ισχυρότερου και η συµµόρφωση προς τους νόµους, τους οποίους έχει επιβάλλει η κυρίαρχη εξουσία (οι κρείττονες) και οι πολίτες τους υπακούουν λόγω του φόβου των κυρώσεων και συνεπώς δικαιοσύνη είναι η άσκηση της εξουσίας. Επειδή όµως υπάρχουν διαφορετικά πολιτεύµατα, κάθε άρχουσα εξουσία ορίζει το δίκαιο ανάλογα µε το πολίτευµα (τίθεται δέ γέ τούς νόµους 43 Πλάτων, Πολιτεία, 334 b. 44 Πλάτων, Πολιτεία, 335 α. 45 Πλάτων, Πολιτεία, 335 d. 46 Irwin T., Plato s Ethics, σελίδα 175. 20

κάστη ρχή πρός τό ατ συµφέρον, δηµοκρατία µέν δηµοκρατικούς ) 47. Συνεχίζοντας, ο Θρασύµαχος στον στίχο 341 α αναδιατυπώνει τη θέση του, λέγοντας πως δίκαιο είναι το αληθινό συµφέρον του ισχυροτέρου και ο Σωκράτης τον αντικρούει µε τα ίδια παραδείγµατα επιχειρήµατα που είχε προηγουµένως χρησιµοποιήσει ο Θρασύµαχος. Ο γιατρός λοιπόν ενεργεί για το συµφέρον του ασθενή και η ιατρική ως επιστήµη επιδιώκει το συµφέρον του ασθενέστερου. Ο Θρασύµαχος όµως χρησιµοποιώντας το παράδειγµα ποιµένων κοπαδιού επαναφέρει την άποψη πως δίκαιο είναι εκείνο που συµφέρει τον ισχυρότερο. Στη συνέχεια παραθέτει παραδείγµατα για να δείξει πως ο δίκαιος σε σχέση µε τον άδικο βγαίνει χαµένος, για να καταλήξει στο συµπέρασµα ότι η αδικία ταιριάζει πιο πολύ στον ελεύθερο άνθρωπο 48. Ο Σωκράτης λέει πως «ο πείθοµαι δικαιοσύνης κερδαλεώτερον εναι» 49 και πως οι άρχοντες οι αληθινοί, ενδιαφέρονται για το συµφέρον των αρχοµένων. Αντλώντας παραδείγµατα από τη µουσική και την ιατρική, αν και η πολιτική διακυβέρνηση διαφέρει από τις άλλες τέχνες αλλά πρέπει να υπηρετεί αυτούς που κυβερνά 50, καταλήγει στην άποψη ότι ο δίκαιος είναι αγαθός και σοφός ενώ ο άδικος αµαθής και κακός 51 και ο Θρασύµαχος συµφωνεί συγκαταβατικά και όπως λέει ο Σωκράτης «λέχθη τι καί δυνατώτερον καί σχυρότερον εη δικία δικαιοσύνης» 52, και πως όπου υπάρχει αδικία καθίσταται αδύνατο να λειτουργεί οτιδήποτε ως κάτι ενιαίο, είτε είναι πόλη, είτε οικογένεια, είτε ο στρατός, είτε το άτοµο (ο 47 Πλάτων, Πολιτεία, 338 e. 48 Πλάτων, Πολιτεία, 344 c. 49 Πλάτων, Πολιτεία, 345 α. 50 Pappas N., Η Πολιτεία του Πλάτωνα, σελίδα 43. 51 Πλάτων, Πολιτεία, 350 c. 52 Πλάτων, Πολιτεία, 351 α. 21

παµπόνηροι καί τελέως δικοι τελέως εσι καί πράττειν δύνατοι) 53. Τέλος, ο Σωκράτης θα εξετάσει αν οι δίκαιοι ζουν πιο ευτυχισµένα από τους άδικους και έτσι θα κάνει µια εισαγωγή σε µία από τις θεµελιώδεις αρχές της δικαιοσύνης, την εξειδίκευση ενώ «µετατοπίζει το αντικείµενο της συζήτησης από τις δίκαιες και άδικες πράξεις στα δίκαια και άδικα δρώντα υποκείµενα» 54. Θεωρεί πως σε κάθε πράγµα αρµόζει ένα ίδιο έργο 55 και αν συµβαίνει αυτό, η κάθε ψυχή ζει καλά και ευτυχισµένα. Αρετή λοιπόν της ψυχής είναι η δικαιοσύνη και η δίκαιη ψυχή και ο δίκαιος άνθρωπος θα ζήσουν ευτυχισµένα, σε αντίθεση µε τον άδικο 56. Έτσι ο Σωκράτης καταρρίπτει το επιχείρηµα του Θρασύµαχου ότι η αδικία είναι περισσότερο ωφέλιµη από την δικαιοσύνη. Βέβαια, υπάρχει και η άποψη του Kersting, ο οποίος θεωρεί πως τα επιχειρήµατα του Σωκράτη δεν κάµπτουν την αντίσταση του Θρασύµαχου και πως η «ήττα» του Θρασύµαχου έχει να κάνει περισσότερο µε την πλατωνική σκηνοθεσία παρά µε την αξία των σωκρατικών επιχειρηµάτων 57. 5.3. Γλαύκων περί ικαιοσύνης Στο δεύτερο βιβλίο της Πολιτείας, αρχικά παρουσιάζονται οι θέσεις του Γλαύκωνα και του Αδείµαντου, στους οποίους ο Πλάτων δίνει αντίθετους ρόλους. Ο µεν Γλαύκων µιλά υπέρ της αδικίας, ο δε Αδείµαντος υπέρ της δικαιοσύνης. Και οι δύο όµως θεωρούν µη ικανοποιητική την απάντηση του Σωκράτη προς τον Θρασύµαχο, µε σκοπό να αναγκάσουν τον Σωκράτη να ανακαλύψει τη δικαιοσύνη στην ουσία της. Έτσι, του ζητούν να τους πείσει γιατί είναι καλύτερο να είναι κάποιος δίκαιος παρά άδικος, να τους δώσει τον ορισµό της δικαιοσύνης, γιατί αξίζει κάποιος να την επιλέξει και γιατί αυτός που θα την επιλέξει είναι ευτυχέστερος. 53 Πλάτων, Πολιτεία, 352 c. 54 Pappas N., Η Πολιτεία του Πλάτωνα, σελίδα 50. 55 Πλάτων, Πολιτεία, 353 α. 56 Πλάτων, Πολιτεία 354 α. 57 Kersting, W., Platons Staat. Werkinterpretationen. Darmstadt 1999, σελίδα 63. 22

Οι απόψεις του Γλαύκωνα µοιάζουν µε αυτές του Θρασύµαχου, καθώς και οι δύο θεωρούν τη δικαιοσύνη ως προϊόν κοινωνικού συµβολαίου. Οι άνθρωποι, από φόβο µήπως αδικηθούν, αν και θέλουν να αδικούν, δηµιουργούν ένα είδος συµβιβασµού, µε τη θέσπιση νόµων και ότι προστάζει ο νόµος ονοµάζεται νόµιµο και δίκαιο 58. εύτερο κοινό τους σηµείο είναι πως όσοι εφαρµόζουν στην πράξη το δίκαιο, το κάνουν αναγκαστικά και όχι επειδή το θεωρούν καλό. Αυτό, σύµφωνα µε τον Γλαύκωνα, συµβαίνει γιατί ο άνθρωπος από τη φύση του ρέπει προς την αδικία και γι αυτό η δικαιοσύνη επιβάλλεται από το νόµο, για να µπορέσει να περιορίσει αυτή τη φυσική ροπή µέσω του φόβου των κυρώσεων του νόµου. Ο άνθρωπος «δια την πλεονεξίαν» 59 επιθυµεί συνεχώς αγαθά ενώ ο νόµος έρχεται να περιορίσει αυτή την αχαλίνωτη τάση για συσσώρευση αγαθών για να υπάρχει ισότητα µεταξύ των πολιτών, «νόµω δε βία παράγεται επί την του ίσου τιµήν» 60. Ακόµα, οι απόψεις του Θρασύµαχου και του Πλάτωνα συµπίπτουν στο ότι ο άδικος άνθρωπος, αν δεν υπάρχει η προοπτική της τιµωρίας, ζει µια πιο ευτυχισµένη ζωή από αυτήν του δίκαιου και αυτό στηρίζεται στον µύθο του Γύγη. Ο µύθος αυτός έχει σκοπό να πείσει, και θεωρητικά τουλάχιστον, ωθεί τους αναγνώστες και τους ακροατές, να µπουν στη θέση του Γύγη, καθώς ούτε ο δίκαιος άνθρωπος, µπροστά σε µια τέτοια ευκαιρία δεν θα έµενε άπρακτος. Τα αποτελέσµατα που προκύπτουν από τον µύθο είναι πως κανένας εκών δίκαιος αφού η αδικία συµφέρει περισσότερο τους ανθρώπους και αν δεν υπήρχαν συνέπειες, οι άνθρωποι θα την προτιµούσαν χωρίς κανένα δισταγµό ή ενδοιασµό. Εξάλλου, σύµφωνα µε τον µύθο, η αδικία συµβαίνει αυτόµατα και αυθόρµητα, µε την πρώτη ευκαιρία. Εκτός του φόβου των συνεπειών των άδικων πράξεων, οι άνθρωποι επίσης αποφεύγουν την αδικία από φόβο µήπως είναι οι ίδιοι οι αδικηµένοι. Έτσι αν ο Γύγης σκεφτόταν πως θα µπορούσαν να αδικήσουν άλλοι εις βάρος του, 58 Πλάτων, Πολιτεία 359 α. 59 Πλάτων, Πολιτεία 359 c. 60 Πλάτων, Πολιτεία 359 c. 23

αυτό ίσως να τον απέτρεπε από το να αδικήσει. Στη συνέχεια, ο Γλαύκων παρουσιάζει τη ζωή του δίκαιου, ο οποίος ζει µία ταπεινωτική ζωή και του άδικου, ο οποίος ζει µεγαλοπρεπώς και «η ανάγλυφη αυτή παρουσίαση του δίκαιου και του άδικου συµπυκνώνει το κεντρικό πρόβληµα της πολιτικής φιλοσοφίας που θεωρεί ότι ο κάθε άνθρωπος για να εξασφαλίσει το ατοµικό του συµφέρον, δεν διστάζει να διαπράξει κάθε είδους αδικία. Εποµένως, έργο της θετικής πολιτικής είναι να διαµορφώσει θεσµούς αποτρεπτικούς της αδικίας τόσο ώστε ακόµα και ο Γύγης να πετάξει το δαχτυλίδι από πάνω του» 61. Οι απόψεις του Γλαύκωνα αντικατοπτρίζουν ως ένα βαθµό την κρίση των αξιών λόγω των ιστορικών συνθηκών (π.χ. Πελοποννησιακός Πόλεµος) αλλά επίσης και αριστοκρατικές αντιλήψεις. «Ο µύθος του Γύγη και η παρουσίαση του τρόπου ζωής του δίκαιου και του άδικου περιγράφουν το είδος των επιλογών που θα πρέπει να προσδοκούµε να αντιµετωπίσουµε» 62. Τέλος, ο Γλαύκωνας ζητά από τον Σωκράτη να εντοπίσει ένα φυσικό αποτέλεσµα της δικαιοσύνης χωρίς να λαµβάνονται υπόψη οι κοινωνικές κυρώσεις αφού θεωρεί πως τα πλεονεκτήµατα που απορρέουν από τη δίκαιη ζωή είναι για τον πολίτη η φήµη ότι είναι δίκαιος 63. 5.4. Αδείµαντος Περί ικαιοσύνης Ο Αδείµαντος υπερασπίζεται τη δικαιοσύνη αλλά πιστεύει πως όσοι την επαινούν, το κάνουν για την καλή φήµη που θα αποκοµίσουν από αυτήν (οκ ατό δικαιοσύνην παινοντες λλά τάς π ατς εδοκιµήσεις) 64. Αναγνωρίζει το γεγονός πως το να είναι κάποιος δίκαιος απαιτεί µόχθο ενώ υποστηρίζει πως η αδικία είναι πιο ευχάριστη και πιο εύκολο να τη διαπράξει κάποιος και γι αυτό θεωρεί πως υπαίτιοι είναι οι θεοί, οι οποίοι «πολλος γαθος δυστυχίας καί βίον κακόν νειµαν, τος δε ναντίοις ναντίαν 61 Σκουτερόπουλος, Ν.Μ. Πλάτων, Πολιτεία, σελίδα 793. 62 Irwin T., Plato s Ethics, σελίδα 185. 63 Pappas N., Η Πολιτεία του Πλάτωνα, σελίδα 59. 64 Πλάτων, Πολιτεία 363 α. 24

µοραν» 65. Οι άνθρωποι λοιπόν ρέπουν προς την αδικία γιατί τους προσφέρει πιο πολλές απολαύσεις, µε πιο εύκολο τρόπο και µάλιστα υπάρχουν και τρόποι διαφυγής από την τιµωρία όπως για παράδειγµα οι ικεσίες, οι θυσίες και η συµµετοχή στα ιερά µυστήρια 66. Βέβαια υπάρχουν και κάποιοι άνθρωποι που είτε έχουν κάποια θεϊκή ή σωστή γνώση και δεν ανέχονται την αδικία 67 αλλά και αυτοί το κάνουν µε σκοπό να απολαύσουν τη δόξα, τις τιµές και τις προσφορές των συµπολιτών τους 68. Ο Αδείµαντος λοιπόν ζητά από τον Σωκράτη να του εξηγήσει πως επιδρά η δικαιοσύνη και η αδικία στην ψυχή του κάθε ατόµου, καθώς η συζήτηση καταλήγει ξανά σε αδιέξοδο αφού τα δύο αδέρφια καταλήγουν στο να θεωρούν πως τα µόνα πλεονεκτήµατα της δίκαιης συµπεριφοράς είναι οι ανταµοιβές που λαµβάνουν οι δίκαιοι άνθρωποι από την κοινωνία 69. Στη συνέχεια λοιπόν ο Σωκράτης προτρέπεται από τους συνοµιλητές του να διερευνήσει στην ουσία τους την δικαιοσύνη και την αδικία, για να φανεί πως η δικαιοσύνη είναι η αρετή που κάνει τον άνθρωπο ευτυχέστερο. 5.5. Υγιής και Τρυφώσα Πολιτεία Ο Σωκράτης λεκτικά θα δηµιουργήσει µία πόλη για να φανεί η γένεση και η εξέλιξη της δικαιοσύνης πρώτα σε µεγάλο µέγεθος και έπειτα στο άτοµο και στην ψυχή αφού ο Σωκράτης ισχυρίζεται πως εφόσον και µία πολιτεία και µία ψυχή µπορούν να είναι δίκαιες τότε η δικαιοσύνη µπορεί να τις διέπει και τις δύο 70. Σκοπός είναι να βρεθεί η δικαιοσύνη µέσα στην πόλη, στην καθαρή µορφή της. Εξάλλου, η δικαιοσύνη αποτελεί µία ηθική έννοια και αφορά στις σχέσεις των ανθρώπων, οπότε θα φανεί πιο εύκολα η 65 Πλάτων, Πολιτεία 364 d. 66 Πλάτων, Πολιτεία 365-366 b. 67 Πλάτων, Πολιτεία 366 c. 68 Πλάτων, Πολιτεία 366 e. 69 Pappas N., Η Πολιτεία του Πλάτωνα, σελίδα 60. 70 Pappas N., Η Πολιτεία του Πλάτωνα, σελίδα 64. 25

ουσία της στο σύνολο και από το σηµείο αυτό η Πολιτεία αρχίζει να ασχολείται µε πολιτικά ζητήµατα. Η πρώτη κοινωνία γεννιέται επειδή ο άνθρωπος δεν είναι αυτάρκης και χρειάζεται τη βοήθεια των άλλων ανθρώπων για να επιβιώσει (καστον οκ ατάρκης λλά πολλν νδεής) 71. Κάθε άνθρωπος έχει διαφορετικό ταλέντο ή δεξιότητα και αφού ένας αριθµός ανθρώπων δηµιουργήσουν µία κοινωνία, εύκολα επέρχεται ο καταµερισµός της εργασίας, ο οποίος «επιβάλλεται για την ικανοποίηση των αναγκών και ειδικότερα γιατί οι άνθρωποι είναι πλασµένοι από τη φύση τους για ένα µόνο έργο» 72. Τα επαγγέλµατα που εµφανίζονται σε αυτήν την κοινωνία είναι ελάχιστα γιατί ελάχιστες είναι και οι ανάγκες των ανθρώπων. Έτσι υπάρχει το επάγγελµα του γεωργού, του οικοδόµου, του υφαντή και του βυρσοδέψη που ικανοποιούν τις βασικές ανάγκες του ανθρώπου για τροφή, για κατοικία και για ένδυση. Οι άνθρωποι αυτής της πρώτης κοινωνίας θα τρέφονται µε αγαθά που θα τους προσφέρει η φύση, θα ζουν υπό ειρηνικές συνθήκες, µε υγεία και θα πεθαίνουν σε βαθιά γεράµατα. Οι βασικές αυτές ανάγκες είναι οι αληθινές ανάγκες των ανθρώπων, η ικανοποίηση των οποίων τους κάνει να έχουν µία ευτυχισµένη ζωή και τα άτοµα είναι δεµένα λόγω µιας αµοιβαίας οικονοµικής εξάρτησης. Η υγιής πολιτεία φοβάται την υπέρµετρη αύξηση του πληθυσµού, καθώς τότε θα δηµιουργηθεί έλλειψη αγαθών και θα πρέπει να οδηγηθεί σε πόλεµο για να καλύψει τις ελλείψεις. Επίσης η κοινωνία αυτή κινδυνεύει από τον πολλαπλασιασµό των αναγκών και όταν συµβεί αυτό, ο καταµερισµός της εργασίας και η ειδίκευση ενισχύονται και γίνεται το πέρασµα στην τρυφώσα κοινωνία. Η µετάβαση αυτή εξηγείται επίσης από το γεγονός πως η πρώτη κοινωνία δηµιουργείται στον αισθητό κόσµο, όπου τα πάντα κινούνται και ρέουν και τίποτα δεν µένει αµετάβλητο. Στην τρυφώσα πολιτεία εµφανίζονται νέες ανάγκες και επιθυµίες, νέα 71 Πλάτων, Πολιτεία 369 b. 72 Μπαγιόνας Α., Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Ηθικής από τους Προσωκρατικούς ως την Αρχαία Ακαδηµία, σελίδα 183. 26

επαγγέλµατα, όπως για παράδειγµα ποιητές και γιατροί, και αναπτύσσονται εσωτερικοί ανταγωνισµοί. Η επίσης νέα τάξη των φυλάκων είναι αυτή που προστατεύει την πόλη από τους εκάστοτε εχθρούς ή που οδηγεί την πολιτεία στον πόλεµο, όταν οι ανάγκες δεν µπορούν να ικανοποιηθούν εντός των ορίων της πόλης. Αιτία επίσης των πολέµων είναι η υπέρµετρη πλεονεξία που ζητά ικανοποίηση (περβάντες τν ναγκαίων ρων) 73 καθώς η αύξηση των αναγκών επιθυµιών επιβάλλει την επέκταση των συνόρων. Για να αποφευχθεί ο πόλεµος θα πρέπει η πόλις να διατηρεί σταθερό τον πληθυσµό της στο επίπεδο όπου δεν θα δηµιουργούνται ελλείψεις. Οι νέες ανάγκες και επιθυµίες που δηµιουργούνται, δεν κρίνονται από τον Πλάτωνα, ούτε ως αληθινές, ούτε ως απαραίτητες, παρά µόνο ωθούν την υγιή πόλη στο να νοσεί και ως αποτέλεσµα της νόσου έρχονται και τα δεινά, όπως για παράδειγµα ο πόλεµος. Οι άνθρωποι επιζητούν την ειρήνη και για να είναι ευτυχισµένοι χρειάζεται απλώς να ικανοποιούν τις βασικές τους ανάγκες. Τότε µόνο είναι «ηθικά αθώοι, δεν είναι σε θέση να διακρίνουν το αγαθό από το κακό ή το δίκαιο από το άδικο» 74 στην υγιή πόλη. Σύµφωνα λοιπόν µε τα λεγόµενα του Πλάτωνα, σε µία τόσο απλή µορφή κοινωνίας δεν υπάρχει χώρος για τη δικαιοσύνη και την αδικία, ακόµη όµως και να υπήρχαν οι έννοιες αυτές, µόνο ένας φιλόσοφος, ο οποίος δεν βρίσκεται σε µία τέτοια πόλη, θα µπορούσε να κρίνει κατά πόσο η κοινωνία αυτή είναι δίκαιη ή άδικη. Συνεπώς, η πρώτη κοινωνία µπορεί να φαίνεται ως µία τέλεια ανθρώπινη κοινότητα, φιλοσοφικά όµως δεν εξηγεί τι είναι η δικαιοσύνη 75. 5.6. Ψυχή και ικαιοσύνη Η Πολιτεία είναι µία προσπάθεια για µία ολοκληρωµένη φιλοσοφία του ανθρώπου και παρουσιάζει τη φυσιολογία και την παθολογία της 73 Πλάτων, Πολιτεία 373 d. 74 Μπαγιόνας Α., Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Ηθικής από τους Προσωκρατιούς ως την Αρχαία Ακαδηµία, σελίδα 185. 75 Pappas N., Η Πολιτεία του Πλάτωνα, σελίδα 224-225. 27

ανθρώπινης ψυχής µέσα στο περιβάλλον της. Την πραγµατοποίηση της δικαιοσύνης της ψυχής στην Πολιτεία, ο Πλάτων την προσεγγίζει από δύο πλευρές: η δικαιοσύνη της ψυχής του ατόµου και η κοινωνική δικαιοσύνη µέσα στην κοινότητα 76. Η ψυχή είναι αυτή που καθορίζει την ψυχική διάθεση της πόλης και ο Σωκράτης πρέπει να απαντήσει στο ερώτηµα αν τελούµε κάθε µία από τις πράξεις µας δια µέσου µιας και της αυτής δύναµης ή αν για τις διαφορετικές πράξεις χρησιµοποιούµε διαφορετική κάθε φορά δύναµη από τις τρεις των µερών της ψυχής (ε τ αυτ τούτω καστα πράττοµεν τρισίν οσιν λλο λλω) 77. Παρόλα αυτά ο Σωκράτης σηµειώνει πως η πολιτική ανάλυση θα πρέπει να εφαρµοστεί στην ψυχή µε ανεξάρτητους ψυχολογικούς όρους και πως η αναλογία της ψυχής και της πολιτείας λειτουργεί ως υπόδειξη για το πώς πρέπει να αναζητηθεί η δικαιοσύνη στην ψυχή 78. Ο Πλάτων υποστηρίζει πως η ψυχή αποτελείται από τρία µέρη, τα οποία αντιστοιχούν σε διαφορετικές συµπεριφορές και αυτό φαίνεται από τη σύγκρουση στην ψυχή 79. Τα τρία µέρη είναι το λογιστικόν (αντιστοιχεί στους φιλοσόφους βασιλείς), το θυµοειδές (αντιστοιχεί στους φύλακες) και το επιθυµητικόν (αντιστοιχεί στους δηµιουργούς). Το λογιστικό αφορά στη λογική λειτουργία της ψυχής και στη σωτηρία της ψυχής καθώς έχει την ιδιότητα να απαγορεύει τις επιθυµίες και τις απολαύσεις. Είναι το µέρος της ψυχής το οποίο φορµάρει τις επιθυµίες σύµφωνα µε τη σοφία για να βρει τι είναι καλό για το σύνολο της ψυχής. Έτσι το λογιστικό είναι το µέρος που ηγεµονεύει τα άλλα δύο µέρη, τα οποία οφείλουν να το υπακούσουν. Αν όµως το λογιστικό είχε µόνο τη λειτουργία αυτή, δεν θα είχε καµία πηγή κίνησης και για αυτό το λόγο, στη συνέχεια του διαλόγου επισηµαίνεται ότι το λογιστικό έχει και τις δικές του 76 Ξηροτύρης Ι., Η Κοινωνιολογική Σκέψη και ο Πλάτων, σελίδα 44. 77 Πλάτων, Πολιτεία 346 α. 78 Pappas N., Η Πολιτεία του Πλάτωνα, σελίδα 91-92. 79 Πλάτων, Πολιτεία 436b-438a. 28

επιθυµίες, την αγάπη για τη µάθηση και τη φιλοσοφία (581 a-c) 80. Το θυµοειδές είναι το µέρος της ψυχής που αφορά στα συναισθήµατα της ηδονής και της λύπης, και εποµένως έχει συναισθηµατική λειτουργία. Επίσης, είναι το µέρος που προστατεύει την ψυχή από το επιθυµητικόν. Συνεπώς το θυµοειδές περιλαµβάνει σύνθετα συναισθήµατα ηθικού χαρακτήρα, τα οποία είναι αισθήµατα που οδηγούν σε πράξεις αλλά απαιτούν και ένα ελάχιστο είδος σκέψης, µε αποτέλεσµα το θυµοειδές να αποτελεί ένα ενδιάµεσο µέρος του λογιστικού και του επιθυµητικού 81. Ο Σωκράτης για να θεµελιώσει την αυτοτέλεια του θυµοειδούς, υποστηρίζει πως ο «θυµός» συναντάται στα παιδιά πριν το λογικό. Το επιθυµητικόν είναι το µέρος της ψυχής που επιδιώκει την εκπλήρωση των βασικών αναγκών. Είναι φιλοχρήµατο και φιλοκερδές και έχει την ικανότητα να αποζητά την ικανοποίηση µε ορµή, µε αποτέλεσµα να καταπονεί την ψυχή 82. Είναι το ακριβώς αντίθετο του λογιστικού και µεταξύ τους είναι τελείως ασυµβίβαστα. Η αρετή του λογιστικού, και των φιλοσόφων βασιλέων, είναι η σοφία, η οποία φροντίζει οι φύλακες παντελείς να µετουσιώνουν τη σοφία σε πολιτική πράξη και έτσι η σοφία µεταγγίζεται σε ολόκληρη την πόλη. Η σοφία που βρίσκεται στο λογιστικό µέρος της ψυχής αντιστοιχεί στη θεωρητική σοφία, την αρετή των φιλοσόφων, οι οποίοι λόγω αυτής δεν αναλώνονται σε συναισθηµατικούς δεσµούς, οι οποίοι οδηγούν τους ανθρώπους στην ανηθικότητα 83. Η αρετή του θυµοειδούς είναι η ανδρεία, και αντιστοιχεί στην τάξη των φυλάκων. Σύµφωνα µε την αρετή της ανδρείας, οι φύλακες πρέπει να υπερασπίζονται άφοβα την πόλη και να είναι αφοσιωµένοι και πιστοί στην ανώτερη εξουσία. Η πόλις είναι ανδρεία όταν οι ψυχές των φυλάκων είναι ανδρείες και µπορούν να υπερασπιστούν το έδαφος και τις αξίες της πόλης. 80 Pappas N., Η Πολιτεία του Πλάτωνα, σελίδα 215. 81 Pappas N., Η Πολιτεία του Πλάτωνα, σελίδα 94. 82 Πλάτων, Πολιτεία 580 e. 83 Pappas N., Η Πολιτεία του Πλάτωνα, σελίδα 217. 29

Η αρετή του επιθυµητικού είναι η σωφροσύνη και αντιστοιχεί όχι µόνο στην τάξη των δηµιουργών αλλά και στις άλλες δύο τάξεις. Αυτό συµβαίνει επειδή η σωφροσύνη είναι µία µορφή τάξης και εγκράτειας από τις ηδονές και τις επιθυµίες 84 και είναι αποτέλεσµα της παιδείας και της αγωγής. Αποδίδεται όµως κυρίως στην τάξη των δηµιουργών γιατί στη συγκεκριµένη τάξη υπάρχει σε µεγαλύτερο βαθµό ο κίνδυνος για τη δηµιουργία εξεγέρσεων και αναταραχών αφού η τάξη αυτή είναι αποκλεισµένη από τις πολιτικές αποφάσεις και δεν έχει καµία πολιτική δύναµη. Έτσι η αρετή της σωφροσύνης λειτουργεί ως αντίβαρο στην τάξη των δηµιουργών αφού τους απαγορεύει να προβάλλουν αιτήµατα. Η δικαιοσύνη πρωτίστως αφορά στο σωστό διακανονισµό των ψυχικών αναγκών του κάθε ατόµου. Η ψυχή είναι δίκαιη όταν το κάθε µέρος της εκτελεί τη λειτουργία που του έχει ανατεθεί. Έτσι το λογιστικό πρέπει να γνωρίζει τη δικαιοσύνη και να λειτουργεί βάσει αυτής, το θυµοειδές να χαίρεται και να λυπάται σύµφωνα µε τις εντολές του λογιστικού και το επιθυµητικό να µην εµποδίζει και να µην παρασύρει ούτε το λογιστικό ούτε το θυµοειδές αλλά να υπακούει και να λειτουργεί σύµφωνα µε τις επιταγές των δύο µερών της ψυχής. Η ψυχή γνωρίζει την Ιδέα της ικαιοσύνης, όπως και όλες τις άλλες Ιδέες. Όταν όµως κάθε ψυχή εισέρχεται σε ένα σώµα κατά τη γέννηση, η ψυχή ξεχνά τις Ιδέες. Μέσω της µάθησης όµως, η ψυχή µπορεί να τις ξαναθυµηθεί και το λογιστικό να τις ξαναµάθει. Αν τις ξαναµάθει, το λογιστικό είναι σοφό και η ψυχή δίκαιη σε ότι αφορά στο λογιστικό. Ο Πλάτων λοιπόν για να εξηγήσει την προεµπειρική γνώση ορισµένων εννοιών παραδέχεται την προΰπαρξη της ψυχής 85. Η ενότητα και η αρµονία της ψυχής ανάµεσα στα τρία µέρη της, σηµαίνει πως η ψυχή είναι δίκαιη και «οι άνθρωποι µε δίκαιη ψυχή όταν συµπεριφέρονται σύµφωνα µε τους συµβατικούς κανόνες της δικαιοσύνης δεν το κάνουν από τυφλή υπακοή προς αυτούς αλλά επειδή η συµπεριφορά 84 Πλάτων, Πολιτεία 430 e. 85 Πλάτων, Μένων 81 c. 30

αυτή τους βοηθά να διατηρήσουν την αρµονία στην ψυχή τους» 86. Στο IV βιβλίο της Πολιτείας, ο Πλάτων βάζει σε αναλογία την ψυχή µε την υγεία. Έτσι κάποιες ιδιότητες που µπορεί να έχει κάποιος, µπορεί να είναι επαρκείς, για να κάνει σωστά τη δουλειά του αλλά λόγω αυτών των ιδιοτήτων να βλάπτεται η υγεία του (π.χ. το επάγγελµα του ανθρακωρύχου). Όπως λοιπόν η υγεία είναι η φυσική και σωστή κατάσταση του σώµατος έτσι και η δικαιοσύνη στην ψυχή προτρέπει και ωθεί τον καθένα να κάνει αυτό που του αρµόζει από τη φύση του, αφού η φυσική κατάσταση της ψυχής είναι να είναι δίκαιη. Η αναλογία υγείας και ψυχικής δικαιοσύνης προωθεί τη σύνδεση της δικαιοσύνης µε την ευτυχία. Το λογιστικό κινείται και πράττει από ανησυχία για το καλό όλης της ψυχής και µόνο τότε η ψυχή λειτουργεί οµαλά. Ο Γλαύκων θεωρεί πως η ζωή δεν αξίζει αν δεν έχει κάποιος καλή υγεία, άρα αντιστοίχως δεν αξίζει να ζει κάποιος µε άδικη ψυχή. Όπως η ολοκληρωτική υγεία του σώµατος προέχει, αφού συνεισφέρει στο να κάνει ένα άτοµο αξιόλογες δραστηριότητες, έτσι ο Πλάτων θεωρεί ότι και η δικαιοσύνη κυριαρχεί στα άλλα αγαθά, καθώς έχοντας το δίκαιο άτοµο σωστή αντίληψη για το τι του ταιριάζει, θα µπορέσει να αποκτήσει πολλά αγαθά, χωρίς τη δικαιοσύνη όµως δεν θα µπορέσει να τα χρησιµοποιήσει προς όφελός του. Οι άδικες ψυχές παρεκκλίνουν από τους στόχους τους επειδή τα µέρη τους δεν επιτελούν σωστά τις λειτουργίες τους και οι κακίες οδηγούν από τη φύση τους στη δυστυχία ή τουλάχιστον σε λιγότερη ευτυχία από ότι οι αρετές 87. Όταν λοιπόν δεν κυβερνά το έλλογο µέρος της ψυχής, ο άνθρωπος δεν είναι ικανός να παρακινηθεί σε δίκαιες πράξεις και η πλεονεξία, η µαταιοδοξία και ο αισθησιασµός τον οδηγούν στη διάπραξη αδικιών. 88 Οι συνέπειες της αδικίας στην ψυχή γίνονται κατανοητές και ευδιάκριτες όταν εξεταστούν στο πλαίσιο της πόλης. Στο όγδοο και ένατο βιβλίο της Πολιτείας, ο Πλάτων παρουσιάζει τα διάφορα είδη των άδικων 86 Pappas N., Η Πολιτεία του Πλάτωνα, σελίδα 96. 87 Πλάτων, Πολιτεία 445a-c. 88 Vlastos G., Πλατωνικές Μελέτες, σελίδα 199. 31