Αριστοτελική Μεταφυσική Οι γνωσιοθεωρητικές και ηθικοψυχολογικές προεκτάσεις της

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Αριστοτελική Μεταφυσική Οι γνωσιοθεωρητικές και ηθικοψυχολογικές προεκτάσεις της Σαρηµιχαηλίδου Φωτεινή Επιβλέπων Καθηγητής: Β. Κάλφας Θεσσαλονίκη, 2013

Στη γιαγιά µου, Ελισάβετ. 3

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ 1.1 Πρόλογος 5 1.2 Εισαγωγή 8 1.2.1 Οι φιλοσοφικές καταβολές του Αριστοτέλη (Είναι και Γίγνεσθαι-Γνώση) 8 1.2.2 Προβολές των φιλοσοφικών προβληµάτων στο στοχασµό του Αριστοτέλη 13 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ 2 Οι γνωσιοθεωρητικές προεκτάσεις της Μεταφυσικής 15 2.1 Φιλοσοφία (σοφία): η Επιστήµη της Μεταφυσικής 15 2.2 Οι όψεις της Μεταφυσικής 17 2.3 Το έργο Μετά τα Φυσικά 19 2.4 Γνωσιολογικές προϋποθέσεις στην Οντολογία 23 2.5 Η θεωρία της κίνησης και των πρώτων αρχών προθάλαµος της Γνωσιολογίας 31 2.5.1 Η δυναµικότητα της ύλης στη γνώση του φυσικού κόσµου 49 2.5.2 Η µορφή (ειδικό αίτιο) ως αντικείµενο της νόησης 54 2.5.3 Ποιητική αιτία - η ἀρχή της κίνησης 56 2.5.4 Το Πρῶτον κινοῦν ή ποιητικό αίτιο ως αρχή κίνησης του κόσµου 59 2.5.5 Τελικό αίτιο και το Πρῶτον κινοῦν 61 2.6 Φιλοσοφία και αιτιότητα 63 2.7 Συµπεράσµατα 65 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ 3 Οι ηθικοψυχολογικές προεκτάσεις της Μεταφυσικής 66 3.1 Η ψυχή και οι λειτουργίες της 66 3.2 Η Γνώση µέσα από την αισθητική και διανοητική δύναµη της ψυχής. 71 3.3 Η αρχή της διττής φύσης στην αντιστοιχία «ενεργητικού» και «παθητικού» Νου 81 3.4 Το είδος του «ορεκτικού-θεωρητικού» νου, που οδηγεί στη γνώση και το είδος του «ορεκτικού-πρακτικού» νου που οδηγεί στην πράξη 84 3.5 Η σοφία και η φρόνηση ως προϋποθέσεις της ευδαιµονίας 87 3.6 Φιλοσοφικός βιος 103 4 Συµπεράσµατα 110 5 Βιβλιογραφικές αναφορές 112 4

1.1 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ο Αριστοτέλης δίκαια θεωρείται ένας από τους σηµαντικότερους φιλοσόφους όλων των εποχών. Η επιρροή που άσκησε είναι τεράστια και διαχρονική. Ο Δάντης τον αποκάλεσε «Δάσκαλο αυτών που γνωρίζουν», ενώ σύγχρονα οι µελέτες του αποτελούν σηµεία αναφοράς πολλών επιστηµόνων όλων σχεδόν των επιστηµονικών κλάδων. Κύριο, λοιπόν, κριτήριο της µεγαλοσύνης του αποτελεί η σε πλήθος επιστηµονικών αντικειµένων συµβολή του. Ίσως το µεγαλύτερο επίτευγµα του υπήρξε η Βιολογία του. Με τις θεωρίες του που περιέχονται στα έργα Περί ζώων ιστορίαι, Περί ζώων µορίων και Περί ζώων γενέσεως, θεµελίωσε την επιστήµη της Βιολογίας, καθώς την έθεσε σε σταθερή εµπειρική και φιλοσοφική βάση 1. Τον Αριστοτέλη, επίσης, θεωρούν πολλοί µελετητές ως τον πατέρα της Λογικής. Για τον ίδιο, βέβαια, η Λογική δεν ήταν µια αυθύπαρκτη επιστήµη, αλλά µέρος µιας γενικής παιδείας, απαραίτητης σε κάθε άτοµο που προτίθεται να µελετήσει οποιαδήποτε επιστήµη. Ωστόσο είναι γεγονός ότι η Λογική του καθόριζε την ευρωπαϊκή σκέψη µέχρι το τέλος του 19 ου αι. Τόσο, όµως, η Βιολογία όσο και η Λογική σύγχρονα έχουν αποδεσµευτεί από τα αριστοτελικά κείµενα και διατηρούν µόνο ιστορικό ενδιαφέρον. Δεν συµβαίνει το ίδιο µε τα Φυσικά, τα Μετά τα Φυσικά και τα Ηθικά. Αυτά αν και θεωρούνται έργα λιγότερο αξιόπιστα, παραδόξως, πραγµατεύονται θέµατα που όχι µόνο αγγίζουν σύγχρονους επιστηµονικούς προβληµατισµούς αλλά και διατηρούν ακόµη την αξιοπιστία τους ή καλύτερα δεν έχουν ξεπεραστεί. Η διαχρονική αξία αυτών των έργων αποτέλεσε ένα πρώτο κίνητρο για τη διεξαγωγή της έρευνάς µου. Μετά από την χρόνια ενασχόλησή µου µε την αριστοτελική φιλοσοφία, σε προπτυχιακό και µεταπτυχιακό επίπεδο σπουδών, διαπίστωσα ότι σε όλα τα έργα του Αριστοτέλη ανεξάρτητα από το γνωστικό πεδίο που διερευνούν υπάρχουν πολλά κοινά στοιχεία. Με αυτές τις σκέψεις και όσες ακολουθούν αποφάσισα το θέµα της δικής µου έρευνας κατα την εκπόνηση της διπλωµατικής µου εργασίας. Ο Αριστοτέλης διέκρινε τη φιλοσοφία σε θεωρητική και πρακτική Φιλοσοφία και σε αντίστοιχες επιµέρους επιστήµες 2, 1. Barnes, J. (2006). Αριστοτέλης: Όλα όσα πρέπει να γνωρίζετε. (Ε. Λεοντσίνη, µεταφρ.). Αθήνα: Ελληνικά Γράµµατα, σ.175. 2. Στα Αναλυτικά Υστερα, που αποτελεί το τέταρτο κείµενο του γενικότερου έργου Όργανον, ο Αριστοτέλης υποδιαιρεί την επιστήµη σε τρεις κατηγορίες: Η Θεωρητική επιστήµη εξετάζει αυτά που συµβαίνουν ανεξάρτητα από τον άνθρωπο και δεν περιέχουν άλλη εξωτερική σηµασία, πέρα από την ίδια τη γνώση. Σ' αυτή την κατηγορία υπάγονται η Φυσική, η Μεταφυσική (Θεολογία) και τα Μαθηµατικά. Η Πρακτική επιστήµη καλύπτει θέµατα που βρίσκονται στην περιοχή των ανθρώπινων δραστηριοτήτων, αλλά δεν παράγει τίποτα πέρα από τις 5

επιδιώκοντας να διαφυλάξει την αυτονοµία κάθε επιστήµης και απλώς να υποδηλώσει διασυνδέσεις µε άλλες επιστήµες. Ωστόσο, αυτό γίνεται δύσκολο όπου τα όρια και τα γνωστικά αντικείµενα των επιστηµών δεν είναι απόλυτα και ξεκάθαρα και όπου οι διασυνδέσεις προς όλες τις κατευθύνσεις είναι φανερές. Για παράδειγµα τη Μεταφυσική του, αν τη δεχτούµε ως επιστήµη των πρώτων αρχών και αιτιών, ως την επιστήµη που αναζητά και ερευνά την ἀρχή, είναι «αρχαιολογία», λαµβάνοντας δηλαδή την ἀρχή ως πρώτη αιτία. Αν την δεχτούµε, ως επιστήµη του όντος, όπου και συνδέεται µε τη Φυσική (µάλιστα σε κάποια σηµεία η Μεταφυσική και η Φυσική ταυτίζονται), είναι Οντολογία. Αν πάλι τη θεωρήσουµε επιστήµη της οὐσίας, τότε είναι Ουσιολογία, ενώ αν τη θεωρήσουµε ως επιστήµη που αφορά το Πρῶτον κινοῦν, είναι Θεολογία. Επίσης, στην Ψυχολογία: ως ἀρχή της ζωής η ψυχή ανήκει στη Βιολογία, ως αφετηρία της πράξης αφορά την Ηθική, αν νοηθεί ως αντικείµενο της αντίληψης και της γνώσης αφορά τη Γνωσιολογία και, τέλος, αν το ύψιστο σ αυτήν είναι το πνεύµα, που µπορεί να γνωρίσει το θείο πνεύµα του ακινήτου κινοῦντος, γιατί και το ίδιο είναι αιώνιο όπως εκείνο, τότε η Ψυχολογία ταυτίζεται µε την Κοσµολογία και τη Θεολογία. Για τον Αριστοτέλη δεν είναι εύκολο να επισηµάνει όλες αυτές τις απόψεις, αλλά και να οριοθετήσει τις επιστήµες και να διασφαλίσει την αυτονοµία τους. Ίσως και να µην είχε αυτή την πρόθεση. Πάντως είναι σαφές ότι υπάρχει τουλάχιστον µία άποψη που διατρέχει ολόκληρη τη θεωρητική και πρακτική Φιλοσοφία και κυριαρχεί στο σύνολο, η οποία και οδήγησε στη σκέψη ενός αριστοτελικού συστήµατος: «Όλες οι επιστήµες τείνουν προς έναν αγαθό σκοπό». Με τη φράση αυτή ο Αριστοτέλης εκφράζει την τελεολογία του που διέπει όλη τη φιλοσοφία του και ταυτόχρονα θέτει τη βάση για τις συνάψεις όλων των αντικειµένων των ερευνητικών του πεδίων. Η διάκριση της φιλοσοφίας σε θεωρητική και πρακτική και στις αντίστοιχες τους επιστήµες είναι κυρίως µια ταξινόµηση που προσφέρει ευκολία στην έρευνα, παρά µια διάκριση ουσιαστική. Η µελέτη αυτή έχει ως αντικειµενικό στόχο να καταδείξει τη σχέση της Mεταφυσικής µε την Γνωσιοθεωρία του Αριστοτέλη και τις ηθικοψυχολογικές προεκτάσεις τους και να αναδείξει τον ενοποιητικό και κεντρικό ρόλο της Μεταφυσικής σε όλο το αριστοτελικό έργο. Για τη διεξαγωγή της εργασίας θα ερευνηθούν θέµατα που εµπίπτουν στους παραπάνω ίδιες τις δραστηριότητες και περιλαµβάνει την Πολιτικη-Ηθική. Η Ποιητική επιστήµη εξετάζει θέµατα που βρίσκονται στην περιοχή των ανθρώπινων δραστηριοτήτων και παράγει ένα αντικείµενο. Περιλαµβάνει τις Τέχνες. 6

επιστηµονικούς τοµείς. Με κέντρο τη γνώση θα µελετηθούν η Μεταφυσική, η Φυσική, η Ψυχολογία και η Ηθική. Η εργασία χωρίζεται σε τρία µέρη. Στο πρώτο µέρος µετα από µια παρουσίαση των επιστηµονικών και φιλοσοφικών καταβολών του Αριστοτέλη προβάλλονται οι κύριοι φιλοσοφικοί του προβλήµατισµοί. Το δεύτερο µέρος περιλαµβάνει µια εκτενή ερµηνεία της Μεταφυσικής και του γνωστικού της αντικείµένου, των πρώτων αρχών, των τεσσάρων αιτίων, της θεωρίας της κίνησης, µέσω των οποίων προβάλλεται η γνωσιοθεωρητική της διάσταση και γενικότερα η συµµετοχή και η επίδραση της στις θεωρητικές επιστήµες. Στο τρίτο µέρος παρουσιάζονται οι επιδράσεις της στην Ψυχολoγία και στην Ηθική, µέσα από το θέµα της δοµής και των λειτουργιών της ψυχής, της σχέσης σώµατος και ψυχής, της διάκρισης του νου σε θεωρητικό και πρακτικό και των αντίστοιχων λειτουργιών τους, της γνωστικής διαδικασίας, της έννοιας της ηθικής και τέλος της ευδαιµονίας ως ανώτερου στόχου στην ζωή του ανθρώπου και ως απόρροια του θεωρητικού και πρακτικού βίου. Από τη θέση αυτή αισθάνοµαι την ανάγκη να ευχαριστήσω τον καθηγητή µου και καθηγητή Φιλοσοφίας του Α.Π.Θ. Βασίλη Κάλφα. Η γνώση του αποτέλεσε για µένα πηγή πολύτιµων πληροφοριών και ανεξάντλητων ερεθισµάτων για έρευνα, αλλά κυρίως µου ενέπνευσε την αγάπη µου για τη φιλοσοφία. 7

1.2 Εισαγωγή 1.2.1 Οι φιλοσοφικές καταβολές του Αριστοτέλη (Είναι και Γίγνεσθαι-Γνώση) Στην ιστορία των ιδεών πρώτοι οι Προσωκρατικοί έθεσαν το εννοιολογικό πλαίσιο όλης της αρχαίας ελληνικής και γενικότερα της ευρωπαϊκής φιλοσοφίας και επιστήµης. Όλοι οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι, από τους Προσωκρατικούς ως το Σωκράτη, τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, θέλησαν να γνωρίσουν τον κόσµο και τις αρχές που τον διέπουν και έθεταν ερωτήµατα σχετικά µε το είδος των πραγµάτων που ερευνούµε, όταν αναζητούµε επιστηµονικούς ορισµούς αντικειµένων: «τί ἐστί το ὄν» 3 ; Αρχές, αίτια, είναι, γίγνεσθαι, φαίνεσθαι αποτελούν όρους των αναζητήσεών τους σε επίπεδο κοσµολογικό, γνωσιολογικό, επιστηµολογικό και ηθικό. Ο Θαλής θεώρησε ἀρχή των πάντων το νερό 4 5 Για τον ίδιο ο κόσµος έχει υλική αρχή, που είναι συνώνυµη µε τον όρο αιτία 6. Ο Αναξίµανδρος έθεσε ως ἀρχή το ἄπειρον 7. Το ἄπειρον 8 ήταν χωρίς όριο, ακαθόριστο, αθάνατο, ανώλεθρο και αποτελούσε την αρχή και το τέλος των πάντων. Ο Αναξιµένης υποστήριξε ως ἀρχή του σύµπαντος τον αέρα 9 και θεωρούσε τις φυσικές µεταβολές ως αποτέλεσµα ιδιοτήτων του αέρα (πύκνωση-αραίωση) 10. Ο αέρας είναι απεριόριστος, άπειρος και καθορισµένου χαρακτήρα. Οι τρεις Ίωνες διανοητές αναζήτησαν την οὐσία του όντος, το Είναι, µέσω µιας γενικής ἀρχής-αιτίας την οποία βρήκαν σε ένα φυσικό στοιχείο και προσπαθώντας να βρουν το έσχατο άνοιξαν το δρόµο για την επιστηµονική γνώση. Η πυθαγορική φιλοσοφία είδε την ἀρχή του κόσµου περισσότερο φορµαλιστικά 11. Ως ἀρχή των πάντων έθεσε την µονάδα. Ο φυσικός κόσµος συνίσταται από αριθµούς 12, οι οποίοι είναι οι αιτίες της γέννησης και λειτουργούν και ως υλικές αιτίες, καθώς έχουν οι ίδιοι υλική 3. Μετά τα Φυσικά, Ζ, 1028b 2-4. 4. Ό.π., Α3, 983b 6. 5. Πλούταρχος, Περί Ίσιδος και Οσίριδος, 34, 364d. 6. Ανδριόπουλος, Δ.Ζ. (2003). Αιτιότητα: Η θεµελιώδης έννοια της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφικής σκέψης. (Ε.Καλογερά & Γ.Ζωγραφίδης, µεταφρ.). Αθήνα: Δ.Παπαδήµας, σ.24. 7. Φυσικά, Γ7, 207b 35. 8. Καλύβας, Ι. (2003). Αναξίµανδρος: Ο φιλόσοφος του «απείρου». (Θ.Γ Μαυρόπουλος, µετάφρ.). Θεσσαλονίκη: Ζήτρος (σ.164): «..από το ἄπειρον αναδύονται δύο ζεύγη αντιθέτων: θερµό-ψυχρό, ξηρό-υγρό, τα οποία και συνιστούν το αρχέγονο µίγµα µέσα στο οποίο, στη συνέχεια, ενεργοποιείται η δηµιουργία του κόσµου». 9. Μετά τα Φυσικά, Α3, 984a 5. 10. Guthrie W.K.C. (2001). Οι Έλληνες Φιλόσοφοι:Από το Θαλή ως τον Αριστοτέλη. (Α.Σακελλαρίου, µεταφρ.). Αθήνα: Δ.Παπαδήµας, σ.37-38. 11. Μετά τα Φυσικά, Α5, 987a 9. 12. Ό.π., 1090a 20. 8

υπόσταση, και ως φορµαλιστικές αιτίες που δίνουν τη µορφή, το σχήµα και το είδος των αντικειµένων 13. Το Είναι ως αιώνιο και ανώλεθρο το βρίσκουµε και στη διδασκαλία των Ελεατών ως βάση της Μεταφυσικής τους. Σύµφωνα µε τον Παρµενίδη 14 υπάρχει µόνο το Είναι και µόνο ένα, µοναδικό και αναλλοίωτο ον. Γίγνεσθαι και Φθείρεσθαι δεν υπάρχουν. Πρέσβευε πως το Φαίνεσθαι είναι ο δρόµος της πλάνης, της δόξας, του ψεύδους. Απέρριπτε το Μη-Είναι και το Φαίνεσθαι 15. Ο Παρµενίδης αλλά και γενικά οι Ελεάτες έβλεπαν τον κόσµο στατικά 16 ως Είναι. Ωστόσο από το σχολιασµό του Αριστοτέλη στο Μετά τα Φυσικά 17 ενισχύεται η ιδέα ότι ο Παρµενίδης αντιλαµβανόταν τον κόσµο ως µεταβλητό. Αντίθετα µε τους Ελεάτες, ο Ηράκλειτος έβλεπε τον κόσµο δυναµικά ως Γίγνεσθαι και Φθίνειν. Κεντρική έννοια στη φιλοσοφία του είναι η έννοια του Λόγου 18. Με το Λόγο ο Ηράκλειτος ενώνει το Είναι µε το Γίγνεσθαι. Ο Λόγος είναι η πρωταρχική αιτία που προσδιορίζει την κίνηση και τη συµπεριφορά του κοσµικού συστήµατος. Είναι η αιτία δυνάµει της οποίας όλα τα όντα υπάρχουν. Όλα τα πράγµατα είναι Εν και ο Λόγος ενώνει τα όντα. Το είναι γι αυτόν διακρίνεται από τη µια στη φυσική πραγµατικότητα, στα υλικά στοιχεία που τη συνθέτουν και στις αιτιακές µεταξύ τους σχέσεις και από την άλλη στις αρχές, τους νόµους και στις αιτιακές σχέσεις που διέπουν τις φυσικές διαδικασίες. Ο άνθρωπος µέσω του νου και µε αφετηρία τις αισθήσεις φτάνει στη γνώση, έστω και στη µερική. Ο Ηράκλειτος δέχθηκε την πολεµική του Πλάτωνα, ο οποίος διατυπώνει απορηµατικά: πώς είναι δυνατόν να έχουµε σταθερή, αµετάβλητη και απόλυτη γνώση των πραγµάτων και των φαινοµένων, όταν ο αισθητός κόσµος είναι κατά τον Ηράκλειτο ένα συνεχές γίγνεσθαι; Το ερώτηµα αυτό έµελλε να αποτελέσει ένα από τα σηµαντικότερα φιλοσοφικά θέµατα -το πρόβληµα του Είναι και του Γίγνεσθαι 19. 13. Ανδριόπουλος, Δ.Ζ. (2003). Αιτιότητα., ό.π., σ.69. 14. Συστηµατικός διαµορφωτής της ελεατικής φιλοσοφίας, ήταν ο πρώτος που θεµελίωσε το ερώτηµα της Μεταφυσικής περί της φύσης του πραγµατικού όντος, περι του Είναι. 15. Βουδούρης, K. (1991). Προσωκρατική Φιλοσοφία. Αθήνα: Ιωνία, σ. 99. 16. Guthrie, W.K.C. (2001). Οι Έλληνες Φιλόσοφοι., ό.π., (σ.53): «Για τον Παρµενίδη η κίνηση δεν ήταν δυνατή και τη σύνολη πραγµατικότητα αποτελούσε µία και µόνη, ακίνητη και αµετάβλητη ουσία». 17. 1010a 2-3, «δεχόταν ότι η πραγµατικότητα περιορίζεται στα αισθητά πράγµατα» και 986b 33-34, «καθώς ήταν αναγκασµένος να συµφωνεί µε τα φαινόµενα και να δέχεται ότι το Ον είναι ένα όσον αφορά την ουσία, αλλά πολλά όσον αφορά την αίσθηση». 18. Φάλκος-Αρβανιτάκης, Τ. (1999). Ηράκλειτος: Άπαντα. Θεσσαλονίκη: Ζήτρος, σ.200-220. 19. Ανδριόπουλος, Δ.Ζ. (2003). Αρχαία Ελληνική Γνωσιοθεωρία. (Στ.Δηµόπουλος, µεταφρ.). Αθήνα: Παπαδήµας, σ.48. 9

Ο Μέλισσος σύµφωνος µε τις απόψεις του Παρµενίδη και του Ζήνωνα (ως µονιστών) θεωρούσε ότι ο κόσµος είναι ένας και ότι δεν υπάρχει η πολλαπλότητα των πραγµάτων και των φαινοµένων του αισθητού κόσµου. Ο αισθητός κόσµος είναι πλάνη. Ο Αριστοτέλης τον σχολίασε 20 αρνητικά, θεωρώντας ότι είναι άτοποι οι συλλογισµοί του. Ο Εµπεδοκλής 21 δεχόταν ότι ο κόσµος συγκροτείται από τα τέσσερα στοιχεία-υλικά ριζώµατα (τη φωτιά, το νερό, τη γη και τον αέρα), τα οποία δεν φθείρονται ούτε καταστρέφονται 22. Δύο δυνάµεις, η φιλότης (αγάπη) και το νεῖκος (διαµάχη), κινούν τα ριζώµατα και µαζί µε αυτά εξηγούν κάθε πτυχή των φυσικών φαινοµένων και διαδικασιών. Επίσης, µεταβολή στον κόσµο δεν είναι γέννηση ή θάνατος, αλλά ανάµειξη και αποχωρισµός των τεσσάρων αυτών στοιχείων. Με τον Παρµενίδη και µε τον Εµπεδοκλή συµφωνούσε και ο Αναξαγόρας λέγοντας ότι γένεση και φθορά δεν υπάρχουν 23. Τόνιζε όµως, παράλληλα, πως πάντα υπάρχει το Εν. Στο Εν όµως έδινε τη διάσταση όλων των όντων, τα οποία µάλιστα είναι απείρως διαιρετά. Ο Αναξαγόρας αρνήθηκε την παρµενίδεια µοναδικότητα, ενότητα και αδιαιρετότητα του όντος και αποδέχτηκε τη διαιρετότητα. Τα στοιχεία του Εµπεδοκλή ήταν τα σπέρµατα στον Αναξαγόρα µε τη διαφορά ότι τα δεύτερα είναι διαιρετά και µάλιστα απείρως 24. Το σπέρµα περιείχε όλα τα αντίθετα ζεύγη ποιοτήτων ή δυνάµεων, τα οποία στο φυσικό κόσµο, λόγω της διαφορετικής αναλογίας τους, διαµόρφωναν την ποικιλία των φυσικών πραγµάτων. Ως ἀρχή του κόσµου ο Αναξαγόρας θεώρησε το νου, τον οποίο όρισε ως το λεπτότατον και καθαρώτατον από όλα τα όντα 25. Ο Λεύκιππος και ο Δηµόκριτος, που ήταν οι εκφραστές και οι δηµιουργοί της ατοµικής θεωρίας 26 αναζητούσαν ο,τι και ο Εµπεδοκλής, µια σύνθεση της ελεατικής και της ηρακλείτειας ἀρχής, βασιζόµενοι όµως σε άλλη µέθοδο. Προσπαθούσαν να δώσουν µια αιτιοκρατική επιστηµονική εξήγηση του κόσµου. Ο Δηµόκριτος πιστεύει πως οποιοδήποτε αντικείµενο µπορεί να φτάσει µε διάσπαση στο επίπεδο των ατόµων, των έσχατων 20. Φυσικά, Α2, 186a 11. 21. Vegetti, M. (2003). Ιστορία της Αρχαίας Φιλοσοφίας. ( Γ.Α.Δηµητρακόπουλος, µεταφρ.). Αθήνα: Τραυλός, σ.104-107. 22. Μετά τα Φυσικα, Β4, 1000b 18. 23. Ό.π., Α3, 984a 16. 24. Ανδριόπουλος, Δ.Ζ. (2002). Αρχαία Ελληνική Γνωσιοθεωρία., ό.π., σ.97. 25. Πελεγρίνης Θ. (2004). Λεξικό της Φιλοσοφίας. Αθήνα: Ελληνικά Γράµµατα, σ.681. 26. Kέννυ, Α. (Επιµ.). (2005). Ιστορία της Δυτικής Φιλοσοφίας. (Δ.Ρισσάκη, µεταφρ.). Αθήνα: Νεφέλη (σ.30): «Ο ατοµισµός δεν ήταν τόσο µια φυσική θεωρία όσο αποτέλεσµα ενορατικής σύλληψης». 10

στοιχείων 27. Προσδιόρισε το άτοµο, όπως περίπου οι Ελεάτες, αγέννητο, άφθαρτο, αναλλοίωτο, πλήρες και τέλειο, οµοιόµορφα συµπαγές, απλό, ενιαίο και αµερές, αδιαίρετο και µε καθορισµένα όρια, όµως, επισήµανε ότι τα άτοµα είναι άπειρα σε πλήθος και σε σχήµατα και ότι κινούνται αιώνια µέσα στο κενό, και µάλιστα σε άπειρους συνδυασµούς φοράς. Έπειτα εξήγησε τις ποιότητες των φαινοµένων και γενικά κάθε γένεση και φθορά µέσα στη φύση µε βάση την ατοµική του θεωρία 28. Στη θεωρία της γνώσης δίδαξε ότι η γνώµη µας γενικά είναι επιρυσµίη, δηλαδή σχετική µε τις καταστάσεις που µας περιβάλλουν, ενώ η αλήθεια βρίσκεται εν βυθώ, δηλαδή στα άτοµα και στο κενό. Χαρακτήριζε την αίσθηση ως σκοτίη και τη νόηση ως γνησίη 29, έκρινε όµως την πρώτη απαραίτητη για τη δεύτερη, όπως έκανε αργότερα και ο Αριστοτέλης, που θεωρούσε τη γνώση αδύνατη έξω του αισθάνεσθαι. Εξηγούσε όλες τις διεργασίες προς τη γνώση, από την αίσθηση ως τη νόηση, ως καθαρά φυσικούς µηχανισµούς. Πρέσβευε ότι τίποτα δεν είναι τυχαίο, όλα γίνονται µε αναγκαιότητα. Έπειτα, η σοφιστική είναι η πρώτη φιλοσοφία που έθεσε ως ἀρχή το υποκείµενο, τον άνθρωπο. Το Είναι παρουσιάζει πλέον κάποια σχετικότητα, εξαρτώµενο απο τον καθένα χωριστά 30. Ο Πρωταγόρας διακηρύξε ότι ο άνθρωπος είναι το µέτρο όλων των πραγµάτων. Η απόλυτη αλήθεια δεν υπάρχει. Κυριότεροι εκπρόσωποι της σοφιστικής ήταν ο Πρωταγόρας, ο Γοργίας, ο Ιππίας κ.ά., χωρίς να σηµαίνει πως όλοι είχαν ενιαία φιλοσοφική κατεύθυνση 31. Τέλος στον Πλάτωνα οι ἰδέες ήταν το κοµβικό σηµείο της φιλοσοφίας του. Στην κορυφή της πυραµίδας των ιδεών βρίσκεται η ύψιστη ἰδέα, η ἰδέα του Αγαθού, του µεταφυσικού Αγαθού. Αυτή η ἰδέα είναι η έσχατη, το απόλυτο Είναι. Στον Τίµαιο, που είναι το µοναδικό πλατωνικό κείµενο το οποίο είναι αφιερωµένο στην Κοσµολογία και στις φυσικές επιστήµες, ο Πλάτων διακηρύξε ότι ο κόσµος των αισθήσεων (ορατός) έγινε στη βάση ενός προτύπου (ἰδέα). Όλα τα επιµέρους για τα οποία επιβεβαιώνεται ένα κοινό κατηγόρηµα οφείλουν την κατοχή του κατηγορήµατος αυτού στη µέθεξη τους µε την αντίστοιχη ἰδέα 32. Το 27. Μετά τα Φυσικά 1024b 12. 28. Γκιργκένης, Σ. (2004). Δηµόκριτος: Η ζωή και το έργο του:τα θεµέλια της ατοµικής θεωρίας. Θεσσαλονίκη: Ζήτρος, σ.27-33. 29. Ό.π., σελ.33-35 και Ανδριόπουλος, Δ.Ζ. (2003). Αιτιότητα., σ.111-118. 30. Guthrie, W.K.C. (2003). Οι Σοφιστές. (Δ.Τσεκουράκης, µεταφρ.). Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ (σ.73): «Υπήρχε µια τέχνη που τη δίδασκαν όλοι οι Σοφιστές, η ρητορική, και µια επιστηµολογική αρχή που την αποδέχονταν όλοι τους, ένας σκεπτικισµός σύµφωνα µε τον οποίο η γνώση δεν είναι δυνατό παρά να είναι σχετική µε το υποκείµενο που την αντιλαµβάνεται». 31. Κωσταράς, Γ. (1994). Φιλοσοφική Προπαιδεία. Αθήνα, σ.205-206. 32. Taylor, Α.Ε. (2003). Πλάτων: Ο άνθρωπος και το έργο του. (Ι.Αρζόγλου, µεταφρ.). Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ, σ. 401, 405-406. 11

Είναι, λοιπόν, είναι εξωκοσµικό. Ο φυσικός κόσµος είναι καθρέπτης του πραγµατικού, της ἰδέας που µας κατευθύνει ηθικά, αξιολογικά και οντολογικά. Ο κόσµος των ιδεών συνιστά τον πραγµατικό κόσµο στον οποίο δεν συντελείται καµιά µεταβολή, είναι σταθερός, ενώ στον κόσµο των αισθήσεων όλα µεταβάλλονται. Γνώση είναι η κατάκτηση του νοήµατος της ἰδέας. Άµεσα, δηλαδή χωριστά από τα νοήµατα δεν έχουµε γνώση για τα πράγµατα. Ο Πλάτωνας παρουσιάζει τη γνωστική διαδικασία ως ανάβαση από τα πράγµατα στα νοήµατα, από τα πολλά στο ένα, στην ἰδέα. Ο Αριστοτέλης ως µαθητής του Πλάτωνα επηρεάστηκε ιδιαίτερα από το δάσκαλό του και σε βαθµό, που παρά το γεγονός ότι διαµόρφωσε τη δική του φιλοσοφία, από πολλούς σχολιαστές θεωρείται ότι δεν ξέφυγε ποτέ από το πλατωνικό φιλοσοφικό πλαίσιο. Συνοψίζοντας, θα λέγαµε ότι η φιλοσοφία διαµορφώθηκε εξελικτικά, δηλαδή οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι επέδρασαν στον Σωκράτη, στον Πλάτωνα και στον Δηµόκριτο. Έπειτα από την εφαρµογή των αρχών της σωκρατικής διδασκαλίας και της σοφιστικής στα κοσµολογικά και γνωσιολογικά θέµατα διαµορφώθηκε το σύστηµα του Πλάτωνα, το οποίο µαζί µε το αντίθετο προς αυτό σύστηµα, δηλαδή του Δηµόκριτου, αποτέλεσαν το θεµέλιο για την αριστοτελική φιλοσοφία. Ο υλισµός του πρώτου και ο ιδεαλισµός του δεύτερου µέσα από την αριστοτελική θεώρηση δείχνουν να συµβιβάζονται. Ο Αριστοτέλης µε τη Μεταφυσική του, τη θεωρία της κίνησης, των αιτίων και κυρίως της εντελέχειας κατόρθωσε να δώσει λύση στο οντολογικό-γνωσιολογικό πρόβληµα και να κάνει δυνατή τη γνώση. Ο Αριστοτέλης, γνώριζε καλά τις παραπάνω θεωρίες και άντλησε πολλά στοιχεία από αυτές για να διαµορφώσει τη δική του φιλοσοφία. Αφού τις επεξεργάστηκε µε µεθόδους επιστηµονικές, ορθολογιστικές, κάποιες τις αποδέχτηκε και κάποιες άλλες τις απέρριψε, τις συµβίβασε ή τις εξέλιξε ασκώντας συχνά έντονη κριτική 33. Οι παραποµπές του στους προγενέστερούς του φιλοσόφους στο σύνολο των πραγµατειών του είναι τόσες, ώστε από πολλούς µελετητές θεωρείται ο πρώτος ιστορικός της φιλοσοφίας 34. Άλλοι πάλι, καθώς ο Αριστοτέλης φαίνεται 33. Shields, Chr. (2007). Explaining Nature and the Nature of Explanation: Beginning in Wonder. Aristotle (pp.36-40). New York: Routledge (σ.37-38): «Ο Αριστοτέλης εντόπισε πολλά λάθη στους προκατόχους του (και αυτό το κάνει µε έναν τρόπο που µοιάζει προσχεδιασµένος). Ο ίδιος υποστηρίζει ότι οι εξηγήσεις τους συνήθως είναι στην καλύτερη περίπτωση µόνο εν µέρει σωστές, επειδή βασίζονται σε ψευδείς υποθέσεις, αλλά και επειδή oι πρώτoι φιλόσοφοι δεν είχαν σκεφτεί επαρκώς τον χαρακτήρα της ίδιας της εξήγησης. Αν θέλουµε να εξηγήσουµε κάποια φαινόµενα πλήρως και µε ακρίβεια, τότε στις εξηγήσεις µας πρέπει να τηρούνται ορισµένοι κανόνες ορθότητας (ακρίβειας)». 34. Κάλφας, Β. (2007). Ο Αριστοτέλης ιστορικός της φιλοσοφίας. Υπόµνηµα στη Φιλοσοφία, 6, 43-67, σ.46. 12

να παραποιεί µε πρόθεση στοιχεία ισχυρίζονται ότι οι αναφορές 35 του στους φιλοσόφους αφορούν κυρίως τη µεθοδολογία 36 του. Τέλος ο Αριστοτέλης, χάρη στον επιβλητικό τρόπο µε τον οποίο συγκέντρωσε ολόκληρο το περιεχόµενο της ελληνικής επιστήµης και το αποκρυστάλλωσε γύρω από την έννοια της εντελέχειας, για να συµβιβάσει έτσι την αντίθεση ανάµεσα στους δύο µεγάλους προδρόµους του, έγινε ο φιλοσοφικός δάσκαλος του µέλλοντος και το σύστηµά του η τελειότερη έκφραση της αρχαίας ελληνικής σκέψης 37. 1.2.2 Προβολές των φιλοσοφικών προβληµάτων στο στοχασµό του Αριστοτέλη Αφετηρία σε ένα από τα προβλήµατα που αντιµετώπισε ο Αριστοτέλης ήταν η θεωρία του Παρµενίδη για το ον: µόνο το ακίνητο ον µπορεί να γνωσθεί, το αέναα κινούµενο ον και το µη ον είναι υποθετικά. Μετέπειτα ο Πλάτωνας θεώρησε ότι µόνο το ον υπόκειται στη γνώση, ενώ είναι αδύνατη οποιαδήποτε γνώση για ό,τι µεταβάλλεται. Με τις δύο παραπάνω θέσεις εξοβελίζεται η φύση από τον επιστηµονικό χώρο, καθώς αξιώνεται µια σταθερότητα στη γνώση που την καθιστά αξιόπιστη και αυτό δεν µπορεί να συµβαίνει στον φυσικό (υλικό) κόσµο όπου όλα µεταβάλλονται. Η κίνηση που υπάρχει στα φυσικά πράγµατα προκαλεί την αδυνατότητα της γνώσης τους. Αυτός ο δυϊσµός της ύλης και του πνεύµατος χωρίζει τον κόσµο στα δυο: σ έναν κόσµο υπαρκτό, αλλά µόνο νοητό, και σ έναν κόσµο φαινοµενικό, αισθητό (αντιληπτό µέσω των αισθήσεων), τον υλικό κόσµο της φύσης. Έτσι το είναι του όντος αποστασιοποιείται από το γίγνεσθαι και τον κόσµο που άµεσα µας περιβάλλει. Ο Αριστοτέλης, αν και συµµεριζόταν τις απόψεις του Παρµενίδη και του Πλάτωνα σχετικά µε τη σταθερότητα που πρέπει να υπάρχει στο γνωστικό αντικείµενο, δεν µπορούσε να δεχτεί τον αποκλεισµό της φύσης από το πεδίο της γνώσης. Έτσι την αντίθεση ακινησία-κίνηση τη µεταµορφώνει δίνοντας στην κίνηση χαρακτηριστικά της ακινησίας, σταθερά. Είναι και παραµένει βέβαιο ότι το ακίνητο είναι το τέλειο. Όµως η ίδια η κίνηση έχει δύο βαθµίδες: την 35. Cherniss, H. (1944). Aristotle s Critism on Presocratic Philosophy. Baltimore, «...προκατειληµµένες αναφορές, εφόσον ο ίδιος δεν ενδιαφέρεται καθόλου για τα ιστορικά γεγονότα και προκειµένου να δείξει ότι όλοι οι προκάτοχοί του προαναγγέλλουν ουσιαστικά το δικό του σύστηµα δε διστάζει να τροποποιήσει, ακόµα και να διαστρέψει, τις απόψεις τους...». 36. Κάλφας, Β. (2007). Ο Αριστοτέλης ιστορικός της φιλοσοφίας., ό.π., σ.60, 65. 37. Windelband, W. & Heimsoeth, H. (1986). Εγχειρίδιο Ιστορίας της Φιλοσοφίας (Τόµ.Α). (Ν.Μ.Σκουτερόπουλος, µεταφρ.). Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ, σ.117. 13

αιώνια οµοιόµορφη κίνηση, την κυκλική, που µε την οµοιοµορφία της πλησιάζει την ακινησία, και την ανοµοιόµορφη, που ολοκληρώνεται πότε µε τον ένα και πότε µε τον άλλο τρόπο. Η δεύτερη εξαρτάται από την πρώτη. Είναι η κίνηση των φυσικών όντων. Επιπλέον, η σκέψη και η οµιλία µας αναφέρονται σε σταθερά πράγµατα και δεν µπορούν ποτέ να συλλάβουν την κίνηση ως κίνηση. Όµως κάθε κίνηση είναι κίνηση από έναν τόπο α σε έναν τόπο β ή από µια κατάσταση α σε µια κατάσταση β. Η κίνηση δηλαδή είναι µια διαδικασία, µια µεταβολή. Έτσι τα οριακά σηµεία ανάµεσα στα οποία κινείται κάτι µπορούν να καθοριστούν. Η κίνηση µε αυτόν τον τρόπο απαλλάσσεται από την έννοια του τυχαίου στην οποία την είχε εγκαταλείψει η κλασική θεωρία του Πλάτωνος και, τουλάχιστον έµµεσα, γίνεται προσιτή στη γνώση. Ένας άλλος αριστοτελικός προβληµατισµός πηγάζει από τη σωκρατική-πλατωνική παράδοση, ακριβέστερα από την οντολογική ερµηνεία που έκανε ο Πλάτωνας στον ορισµό και στην επαγωγή του Σωκράτη. Η λέξη εἶδος ήταν µια από τις ονοµασίες που χρησιµοποιούσε ο Σωκράτης για να δηλώσει το ουσιώδες που προσπαθούσε να ορίσει. Ήταν το κοινό γνώρισµα ανάµεσα σε πολλά τα οποία και τα κατέτασσε σε µια κατηγορία. Από την επαγωγή έτσι κατέληγε στον ορισµό. Η έννοια εἶδος, όµως, είχε σηµαντικές επιπτώσεις στην πλατωνική «Θεωρία των Ιδεών», στο βαθµό που δίνει πραγµατική υπόσταση στις γενικές ιδέες 38.Στον Πλάτωνα το εἶδος έγινε η οντολογικής υφής Ἰδέα. Έπειτα η έννοια της αιτίας που προέρχεται µάλλον από τις θεωρίες των Ιώνων Φυσικών Φιλοσόφων και από την Ιατρική, όπου και συστηµατοποιείται, επίσης προβληµάτισε. Ένα φαινόµενο, θεωρείται ότι κατανοήθηκε, όταν ξέρει κανείς την αιτία που το προκάλεσε. Η έρευνα των αιτιών των φαινοµένων ως κύριο έργο της Φιλοσοφίας εµφανίστηκε στους παλαιούς Μιλήσιους, διατυπώθηκε µε σαφήνεια από τον ηµόκριτο και πέρασε µετά στον Πλάτωνα. Με τις παραπάνω θέσεις στον Αριστοτέλη προκύπτει η ανάγκη να προσδιοριστεί το ον, η φύση και οι αιτίες του. Τα θέµατα αυτά ο ίδιος τα ερµηνεύει και τα αντιµετωπίζει µε την Οντολογία, τη Φυσική και τα λογικά του έργα, κυρίως µε τις Κατηγορίες. Με τη σκέψη ότι το ένα (ον) λέγεται µε πολλούς τρόπους αποδίδει στο ον ιδιότητες που του επιτρέπουν να αποτελεί αντικείµενο επιστηµονικής έρευνας σε κάθε περίπτωση. Αυτό άλλωστε ήταν και το ζητούµενο. 38. Guthhrie W.K.C. (2005). Σωκράτης. (Τ.Νικολαΐδης, µεταφρ.). Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ, σελ.156,158-159,169. 14

2 Οι γνωσιοθεωρητικές προεκτάσεις της Μεταφυσικής 2.1 Φιλοσοφία (σοφία): η Επιστήµη της Μεταφυσικής Το κίνητρο που εµψυχώνει σε ολόκληρο το έργο του Μετά τα Φυσικά είναι η επιθυµία να κατακτήσει τη µορφή γνώσης, η οποία περισσότερο από κάθε άλλη, αξίζει να ονοµάζεται σοφία 39. Ο Αριστοτέλης στο Α των Μετά τα Φυσικά ταυτίζει τη σοφία (φιλοσοφία) µε την Πρώτη Φιλοσοφία. Αρχικά ισχυρίζεται ότι «η σοφία σε κάθε περίπτωση εξαρτάται από τη γνώση» 40, εννοώντας τη θεωρητική ως την ανώτερη γνώση, καθώς «θεωρούµε πιο σοφούς τους αρχιτέκτονες (από τους χειροτέχνες) όχι γιατί είναι αποτελεσµατικοί στην πράξη, αλλά γιατί διαθέτουν θεωρία 41 και γιατί γνωρίζουν τις αιτίες» 42. Στο τέλος του Α1 δηλώνει ρητά ότι σκοπός του είναι να δείξει ότι «η επονοµαζόµενη σοφία αναφέρεται στα πρώτα αίτια και στις αρχές» 43. Για να γνωρίσουµε ποια είναι αυτά τα αίτια και οι αρχές προτείνει να δούµε τι χαρακτηρίζει τον σοφό. «Θεωρούµε, λοιπόν, πρώτον, ότι ο σοφός γνωρίζει τα πάντα, όσο αυτό είναι δυνατό, χωρίς όµως και να έχει γνώση του καθενός από αυτά ξεχωριστά... Ακόµη θεωρούµε ότι πιο σοφός σε κάθε τοµέα γνώσης είναι αυτός που συλλαµβάνει µε µεγαλύτερη ακρίβεια τις αιτίες, αλλά και αυτός που µπορεί να διδάξει καλύτερα» 44. Προσθέτει ότι η πιο κοντινή επιστήµη στη σοφία είναι εκείνη που επιλέγεται γι αυτήν την ίδια και για χάρη της γνώσης και ότι αυτή δεν µπορεί να είναι παρά η ιεραρχικά ανώτερη επιστήµη σε σχέση µε αυτήν που την υπηρετεί 45. Η γνώση των πάντων ανήκει κατ ανάγκη σ εκείνον που κατέχει στον ύψιστο βαθµό την καθολική επιστήµη 46. Εποµένως φιλόσοφος είναι ο µεταφυσικός. Άλλωστε και ο ίδιος δηλώνει ότι «από όλα όσα έχουµε πει προκύπτει ότι µε τη λέξη σοφία, που προσπαθήσαµε να ορίσουµε, αναφερόµαστε στην ίδια επιστήµη: η επιστήµη αυτή είναι η θεωρητική γνώση των πρώτων αρχών και των πρώτων αιτιών, αφού και το αγαθό 47, ο σκοπός για τον οποίο γίνεται κάτι, είναι ένα από τα αίτια» 48. Πώς όµως φτάνουµε σ αυτή τη γνώση; 39. Ross, W.D. (2005). Αριστοτέλης. (Μ.Μήτσου, µεταφρ.). Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ, σελ.219. 40. Α1, 980a 27 κ.ε. 41. Στον Αριστοτέλη, ως θεωρητικό εκλαµβάνεται µια µορφή γνώσης που εξάγεται µε την αρωγή της αισθητηριακής εµπειρίας και προκύπτει από τον στοχασµό. 42. Α1, 981b 5-6. 43. Α1, 981b 28-29. 44. Α2, 982a 8-14. 45. Α2, 982a 15-17. 46. Α2, 982a 20-22. 47 During, I. (2000). Ο Αριστοτέλης: Παρουσίαση και ερµηνεία της σκέψης του (Τόµ. Α). (Π.Κοτζιά-Παντελή, µεταφρ). Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ (σελ.413, σηµ.112): «Όπως στον Προτρεπτικό Β21, Ο Αριστοτέλης ρίχνει µια γέφυρα ανάµεσα στη θεωρητική γνώση των πρώτων αρχών και στη φύση». 48. Α2, 982b 7-10. 15

Η θεωρητική φιλοσοφία παραπέµπει στον όρο θεωρώ, ο οποίος έχει διττή σηµασία. Πρώτη σηµασία του όρου είναι: βλέπω, παρατηρώ, και δεύτερη είναι: κρίνω, σκέπτοµαι. Καθώς, όµως ο Αριστοτέλης ισχυρίζεται ότι «δεν θεωρούµε σοφία καµία από τις αισθήσεις» 49, άρα η θεωρητική γνώση είναι προϊόν της σκέψης, δηλαδή µιας γνωστικής διαδικασίας, η οποία έχει µόνο ως αφετηρία την αίσθηση. Ο Αριστοτέλης ισχυρίζεται, επίσης, ότι τα καθόλου γίνονται αντιληπτά και από τις αισθήσεις. Αυτό, όµως, είναι αντιφατικό. Αν οι αισθήσεις συλλαµβάνουν τα καθόλου, είναι σοφία. Ο Αριστοτέλης φαίνεται να φάσκει και να αντιφάσκει. Ο Β. Κάλφας σχολιάζει σχετικά: «οι αριστοτελικές θεωρητικές επιστήµες ασχολούνται µε αντικείµενα ήδη παρόντα απέναντι στο πνεύµα, κι όχι µε αντικείµενα που έρχονται στην ύπαρξη ως αποτέλεσµα της νόησης, και ο όρος θεωρητικός στα αριστοτελικά συµφραζόµενα έχει την ελληνική έννοια της θεωρίας, δηλαδή σηµαίνει ότι κάτι που βρίσκεται απέναντι στο πνεύµα γίνεται αντικείµενο της θέασης» 50. Η γνώση, λοιπόν, που αποτελεί τον ανώτερο στόχο του ανθρώπου είναι, δεν µεταβάλλεται µαζί µε τα πράγµατα. Το µόνο που χρειάζεται είναι να την ανακαλύψουµε, µε επιστηµονικές µεθόδους που σηµαίνει να ορίσουµε το ον και να προσδιορίσουµε τα αίτιά του. Αυτό σηµαίνει να αποκτήσουµε κατά βάση θεωρητική γνώση. Ο ορισµός και το περιεχόµενο του θεωρητικού φωτίζεται και κατανοείται πληρέστερα στην αντίθεσή του µε τον πρακτικό, στη διάκριση των επιστηµών από τον Αριστοτέλη σε θεωρητικές και πρακτικές, στην έννοια του φιλοσόφου και µε αναφορά στο θεωρητικό βίο 51 που, επίσης, έρχεται σε αντίθεση µε τον απολαυστικό και πολιτικό ή πρακτικό βίο και τέλος στη σχέση του µε τον αριστοτελικό όρο θεωρητική διάνοια και τη Μεταφυσική 52. Στην πραγµατικότητα αυτή η αντίθεση δεν δηλώνει ότι υπάρχει κάτι το ασυµβίβαστο µεταξύ της πράξης και της θεωρίας (την έλλειψη πρακτικών γνώσεων από το θεωρητικό χώρο), αλλά µάλλον την αξιολογική προτεραιότητα της θεωρητικής γνώσης και επιστήµης από αυτή της πρακτικής 53. 49. Α1, 981b 10. 50. Κάλφας, Β. (2009). Μετά τα Φυσικά: Βιβλίο Α. Αθήνα: Πόλις, σ.244, σχόλιο 53. 51. Ηθικά Νικοµάχεια, Α5, 1095b 14-19. 52. Μετά τα Φυσικά, ΕΙ, 1028b 25. 53. Lloyd, G.E.R. (2008). Αρχαία Ελληνική Επιστήµη: Από τον Θαλή ως τον Αριστοτέλη. (Π.Καρλέτσα, µεταφρ.). Ηράκλειο: Πανεπιστηµιακές εκδόσεις Κρήτης (σ.129): «Ο Αριστοτέλης δεν παραβλέπει τόσο τη δυνατότητα εφαρµογής στην πράξη των θεωρητικών ιδεών όσο εξυµνεί το ιδεώδες της αναζήτησης της γνώσης προς χάριν αυτής ταύτης της γνώσης». 16

2.2 Οι όψεις της Μεταφυσικής Στο έργο του Μετά τα Φυσικά ο Αριστοτέλης προσπαθεί να λύσει τα φιλοσοφικά προβλήµατα που, όπως θεωρεί, προέκυψαν από γνωστικά λάθη των προηγούµενων φιλοσόφων. Αυτό δικαιολογεί και την έντονη κριτική του σε ορισµένους. Στο βιβλίο Β στην προσπάθειά του να ορίσει το αντικείµενο της Μεταφυσικής θέτει έµµεσα και τους προβληµατισµούς που έχουν προκύψει από τις προηγούµενες θεωρίες σε µορφή αποριών 54. Συγκεκριµένα πρόκειται για τους παρακάτω προβληµατισµούς: 1) Τα αίτια πρέπει να διερευνώνται από µια ή από περισσότερες επιστήµες; 2) Ανήκει σε µια επιστήµη να µελετήσει τις αποδεικτικές αρχές και την ουσία ή σε περισσότερες; Αν είναι πολλές, ποια είναι η επιστήµη; 3) Υπάρχει µια µοναδική επιστήµη όλων των ουσιών ή πολλές; Εάν είναι πολλές, ποια ουσία διερευνά η σοφία; 4) Η επιστήµη διερευνά µόνο τις ουσίες ή και τα συµβεβηκότα; 5) Υπάρχουν µόνο αισθητές ουσίες ή µήπως υπάρχουν και άλλες ουσίες; Υπάρχει µόνο ένα εἶδος ή πολλά; 6) Οι αρχές ή τα στοιχεία των πραγµάτων είναι τα γένη ή µάλλον τα συστατικά µέρη του όντος; 7) Εάν τα γένη είναι αρχές, τότε αρχές πρέπει να είναι τα πρώτα γένη ή τα έσχατα που κατηγορούνται για τα άτοµα; 8) Εάν δεν υπάρχει τίποτα πέρα από τα ατοµικά (τα καθέκαστα) και αν αυτά είναι άπειρα, πώς µπορεί να υπάρξει επιστήµη των απείρων; 9) Οι αρχές είναι εν ως προς το εἶδος ή ως προς τον αριθµό; Εάν είναι εν ως προς το εἶδος, καµία δεν θα είναι εν ως προς τον αριθµο ούτε το εν ούτε το ον. Πώς θα υπάρξει τότε επιστήµη; 54. Politis, V. (2004). Aristotle s method of searching in metaphysics: The method based on aporiai. Routledge philosophy guidebook to Aristotle and the Metaphysics (pp. 64-74). London: Routledge (σ.64): «Το βιβλίο B είναι ζωτικής σηµασίας για την κατανόηση της όλης Μεταφυσικής. Γιατί εδώ ο Αριστοτέλης ρωτά τι παρέχει γενικά το κίνητρο, την κατεύθυνση και το στόχο της Μεταφυσικής έρευνας, και υποστηρίζει ότι η απορία και οι απορίες γενικά είναι που παρακινούν, κατευθύνουν, και παρέχουν έναν στόχο για την έρευνα-αναζήτηση της φύσης της ύπαρξης. Με αυτή τη δήλωση παράλληλα επισηµαίνεται από τον Αριστοτέλη η µέθοδος που σκοπεύει να ακολουθήσει στο υπόλοιπο της εργασίας του, καθώς επίσης προσθέτει έναν κατάλογο αποριών για τη Μεταφυσική, στις οποίες δεσµεύεται να απαντήσει». 17

10) Οι αρχές των φθαρτών πραγµάτων είναι ίδιες µε τις αρχές των άφθαρτων πραγµάτων; Εάν είναι ίδιες, γιατί µερικά είναι φθαρτά και άλλα άφθαρτα; 11) Το ον και το εν είναι ουσίες των πραγµάτων. Το κάθε πράγµα είναι και ον και έν η και κατηγόρηµα ενός υποκειµένου; 12) Οι αρχές είναι καθολικές (καθόλου) ή είναι καθέκαστα; 13) Τα στοιχεία υπάρχουν δυνάµει ή µε άλλον τρόπο; 14) Οι αριθµοί, τα σώµατα, τα επίπεδα, τα σηµεία είναι ή όχι ουσίες; Τα ερωτήµατα αυτά αφορούν διάφορα θέµατα, τα οποία ανήκουν σε διαφορετικό επιστηµονικό χώρο. Μπορούµε, όµως, να ισχυριστούµε ότι έχουν ένα ενοποιητικό στοιχείο. Αυτό είναι το ον. Ερευνούν το ον, τη φύση του, τις αρχές και τα αίτια του, καθώς και την επιστήµη που το µελετάει. Ό,τι καλείται Μεταφυσική, άλλωστε, σε στενότατη έννοια δεν είναι τίποτα άλλο παρά το πρόβληµα του όντος γενικά και του λόγου για το ον, δηλαδή του τι µπορεί να χαρακτηρίζει το ον. Το παρακάτω χωρίο το µαρτυρά: «Υπάρχει µια επιστήµη που ερευνά το ον ως ον και ό,τι ανήκει σε αυτό σύµφωνα µε τη φύση του. Η επιστήµη αυτή δεν µοιάζει µε καµία από τις επονοµαζόµενες ειδικές επιστήµες, δεδοµένου ότι καµιά από αυτές τις άλλες δεν εξετάζει συνολικά το ον ως ον. Αυτές αποκόπτουν ένα µέρος του όντος και µελετούν το τι συµβαίνει σε αυτό, όπως κάνουν, για παράδειγµα, οι µαθηµατικές επιστήµες. Αφού, λοιπόν, εµείς αναζητούµε τις αρχές και τις απώτατες αιτίες, είναι φανερό ότι πρέπει αναγκαστικά να υπάρχει κάποιο ον, στο οποίο αυτές να ανήκουν σύµφωνα µε τη φύση του. Αν, λοιπόν, αυτοί που αναζητούσαν τα στοιχεία των όντων αναζητούσαν αυτές ακριβώς τις αρχές, τότε και τα στοιχεία αναγκαστικά είναι του όντος όχι συµπτωµατικά, αλλά ενόσω είναι ον. Για τον λόγο αυτό και εµείς πρέπει να συλλάβουµε τις πρώτες αρχές του όντος ως ον 55. 55. Μετά τα Φυσικά, Γ1, 1003a 21-32. 18

2.3 Το έργο Μετά τα Φυσικά Η Μεταφυσική 56 είναι ίσως από τα πιο δύσκολα έργα του Αριστοτέλη. Η δυσκολία αυτή οφείλεται στο γεγονός ότι δεν αποτελεί ένα ενιαίο έργο, αλλά είναι µια συλλογή πολλών πραγµατειών, κάτι που γίνεται σαφές τόσο από τη διαφορετική µορφολογία και την επιχειρηµατολογία των κειµένων, όσο και από τη θεµατολογία. Οι συχνές επαναλήψεις, οι ασυνέχειες, οι ασάφειες, χωρία που δεν συµφωνούν µεταξύ τους προκάλεσαν και τις διαφορετικές ερµηνείες της Μεταφυσικής. Βασικότερος, όµως, λόγος, όπως άλλωστε υποστηρίζει και ο ίδιος ο Αριστοτέλης είναι πως και µόνο η ύπαρξη µιας τέτοιας επιστήµης (µιας ενιαίας έσχατης επιστήµης, καθολικής), καθώς και το ίδιο το ερώτηµα στο οποίο καλείται να απαντήσει είναι ιδιαίτερα προβληµατικά. Ωστόσο στα Αναλυτικά Ύστερα και στα βιβλία Γ και Ε των Μετά τα Φυσικά ο ίδιος ισχυρίζεται πως είναι δυνατή µια επιστήµη της Μεταφυσικής. Με µια πρώτη έννοια η Μεταφυσική εννοεί και επεξεργάζεται εκείνη την πραγµατικότητα που βρίσκεται πέρα από τα αισθητά όντα. Έχει δηλαδή ως αντικείµενο σπουδής τον κόσµο των νοητών στοιχείων, τον υπερβατικό χώρο του όντος. Η Μεταφυσική αναζητά τη γνώση του επέκεινα, πασχίζει να φωτίσει την περιοχή που είναι δυσπρόσιτη στις αισθήσεις µας. Παράλληλα, η Μεταφυσική εξετάζει τα όρια του ανθρώπινου λόγου και όλους εκείνους τους νόµους που διατάσσουν και καθορίζουν τους µηχανισµούς της ανθρώπινης νόησης, ώστε η γνώση να έχει αξιοπιστία και εγκυρότητα. Η Μεταφυσική έχει και ένα δεύτερο πιο προσιτό πεδίο, αφορά άλλες δυνάµεις της ανθρώπινης φύσης, όπως το συναίσθηµα, τη φαντασία, τη βούληση. Επίσης, άλλα ζητήµατα που περιλαµβάνονται στο πεδίο της Μεταφυσικής είναι η έρευνα για την ουσία του κόσµου και τον καθορισµό της υφής της πραγµατικότητας στην ολότητά της, για τον χαρακτήρα των καθόλου, για τον προσδιορισµό του χρόνου και του χώρου, για τη σχέση σώµατος και ψυχής. Ο όρος Μεταφυσική, όµως, κυρίως δηλώνει την έρευνα που αφορά στον προσδιορισµό των εσχάτων λόγων της πραγµατικότητας. Έτσι, το έσχατο πρόβληµα που θέτει η Μεταφυσική του Αριστοτέλη είναι η απορία του ανθρώπου 56. Ο Αριστοτέλης εισήγαγε τη Μεταφυσική στον επιστηµονικό χώρο, όµως ο Ανδρόνικος της έδωσε αυτό το όνοµα, πιθανά γιατί θεώρησε ότι ακολουθεί το αριστοτελικό έργο Φυσικά. Ο Αριστοτέλης την ονοµάζει «Πρώτη φιλοσοφία», γιατί ο σκοπός και ο λόγος της «Πρώτης φιλοσοφίας» ήταν να εξετάζει τις αρχές και τα αίτια του όντος. Άλλες ονοµασίες που της δίνει είναι «σοφία» και «πρώτη επιστήµη». 19

µπροστά στην πρώτη ἀρχή των όντων. Στα Μετά τα Φυσικα υπάρχει ένα χωρίο, που δηλώνει µια απαισιόδοξη στάση του Αριστοτέλη απέναντι στη Μεταφυσική. Στον περασµένο, στον τωρινό και στο µελλούµενο αιώνα θα βρίσκεται και θα υπάρχει σε απορία ο άνθρωπος, καθώς θα αναζητεί να γνωρίσει τι είναι το ον 57. Ο σκεπτόµενος άνθρωπος θα ερωτά και θα απορεί για την πρώτη ἀρχή, την ουσία του σύµπαντος, το άπειρο και ποτέ δεν θα φτάσει στο τέρµα της γνώσης. Από τη φύση του όµως ο άνθρωπος επιδιώκει πάντα να υπερβεί κάθε όριο. Σε κάθε περίπτωση λοιπόν ο δρόµος προς τη γνώση είναι µάλλον µονόδροµος, καθώς η αναζήτηση της γνώσης βρίσκεται στη φύση, στην ουσία του ανθρώπου και αυτό, άλλωστε, δηλώνεται στην πρώτη πρόταση των Μετά τα Φυσικά: «Όλοι οι άνθρωποι επιζητούν εκ φύσεως τη γνώση». Πιο συγκεκριµένα, στα 14 βιβλία των Μετά τα Φυσικά 58 ο Αριστοτέλης πραγµατεύεται την επιθυµία για την κατάκτηση της γνώσης, της σοφίας και διακρίνει πολλά είδη γνώσης, µε κυρίαρχη την επιστήµη. Στο Α βιβλίο το κύριο θέµα είναι ο ορισµός της αληθινής φιλοσοφίας. Επίσης, µελετά την εγκυρότητα της ανάλυσης των αιτίων που είχε κάνει στα Φυσικά (υλικό, ειδικό, ποιητικό, τελικό) σε σχέση µε τις απόψεις των παλαιότερων φιλοσόφων, καθώς και τα προβλήµατα που πρέπει να αντιµετωπίσει ο επίδοξος φιλόσοφος. Στο βιβλίο Α Μικρότερο παρουσιάζει τις δυσκολίες κατά την έρευνα της αλήθειας. Στο βιβλίο Β αναφέρει τα προβλήµατα της φιλοσοφίας. Στη συνέχεια εξετάζει τα είδη των οντοτήτων, που αποτελούν αντικείµενο µελέτης των Μαθηµατικών, της Φυσικής και της Θεολογίας ή Μεταφυσικής. Συγκεκριµένα στα βιβλία Γ, Ε, Ζ, Η, Θ εξετάζει τα είδη, τη φύση των όντων και των ουσιών και γενικά την έννοια της ύπαρξης και του γίγνεσθαι, τον τρόπο γένεσης των όντων. Το βιβλίο Δ είναι ένα σύντοµο λεξικό σηµαντικών όρων. Στο βιβλίο Ι κάνει µια ανάλυση των σηµασιών του ενός. Το βιβλίο Κ είναι µια ανακεφαλαίωση των Γ, Δ, Ε και ενός µέρους των Φυσικών (θεωρείται νόθο). Στο βιβλίο Λ(6, 7) ο Αριστοτέλης εξετάζει την ύπαρξη του Θεού και τη σχέση του µε τον κόσµο. Για να στηρίξει τη θεωρία του, µιλά για φθαρτά και άφθαρτα πράγµατα και για την αιώνια κυκλική κίνηση που προϋποθέτει την αιώνια οὐσία, η οποία είναι 57. Μετά τα Φυσικά, Ζ, 1028b 2-4. 58. O Aνδρόνικος συνένωσε τα διάφορα µαθήµατα και τις σηµειώσεις του Aριστοτέλη σε ενιαίες πραγµατείες µε κριτήριο τη θεµατολογία τους. Όπως µας λέει ο Πορφύριος, ο Ανδρόνικος «συνένωσε σε ένα έργο κείµενα που πραγµατεύονται το ίδιο θέµα, και έτσι διαίρεσε τα έργα του Αριστοτέλη και του Θεόφραστου σε βιβλία» (Βίος Πλωτίνου 24,6-11). Στα περισσότερα έργα του αριστοτελικού corpus την τελική µορφή την έδωσε ο Ανδρόνικος. Δεν αποκλείεται µάλιστα να συµπλήρωσε και ο ίδιος κάποια κενά ή να διόρθωσε γλωσσικές ατέλειες. Συνεπώς, οι πραγµατείες του Αριστοτέλη πήραν τη µορφή και την ονοµασία που φέρουν και σήµερα όχι από τον ίδιο τον συγγραφέα τους αλλά από έναν µεταγενέστερο εκδότη. Επίσης βλ. Anagnostopoulos, G. (Ed.). (2009). Aristotle s Works and the Development of His Thought. Α Companion to Aristotle (pp. 14-27). Chichester, U.K. Malden, MA: Wiley-Blackwell., σ.14 κ.ε. 20

άυλη. Στα Μ και Ν, τέλος, θίγει το ρόλο των µαθηµατικών στο εσωτερικό της Μεταφυσικής, υποβάλλοντας σε κριτική τη µαθηµατική φιλοσοφία της Ακαδηµίας. Η ποικιλία των θεµάτων που πραγµατεύεται είναι µεγάλη και καθιστά την ερµηνεία δύσκολη. Η δυσκολία της Μεταφυσικής διακρίνεται και από τον έντονο προβληµατισµό των σχολιαστών του σχετικά µε το θέµα του προσδιορισµού, του χαρακτηρισµού της. Στα Μετά τα Φυσικά έχουµε τέσσερις διαφορετικούς χαρακτηρισµούς για τον όρο Μεταφυσική 59. Αρχικά παρουσιάζεται ως η επιστήµη των πρώτων αρχών και των πρώτων αιτιών. Ο ορισµός αυτός προκύπτει απο τα βιβλία Α και Β. Έπειτα, κυρίως στην αρχή του Γ, χαρακτηρίζεται ως οντολογία, ως επιστήµη του όντος. Στην αρχή του Ζ το ον και η οὐσία, καθώς παρουσιάζονται ως ταυτόσηµες έννοιες, άλλωστε οὐσία σηµαίνει οντότητα, θα µπορούσαµε να υποθέσουµε ότι η Μεταφυσική είναι η επιστήµη της οὐσίας. Αυτό, όµως, δεν µπορεί να είναι βάσιµο, καθώς για τον Αριστοτέλη όλα τα όντα δεν είναι ουσίες. Ο τέταρτος χαρακτηρισµός είναι Θεολογία. Ο χαρακτηρισµός αυτός προκύπτει απο το Ε και το Λ 60. Οι τρεις πρώτοι χαρακτηρισµοί θα µπορούσαν να συνυπάρχουν σε µια συνολική θεωρία του όντος. Ο ίδιος ο Αριστοτέλης λέει στο βιβλίο Ε: «Αναζητούµε τις αρχές και τις αιτίες των όντων, ως όντων εννοείται» 61 και στην αρχή του βιβλίου Λ ότι: «Η επιστήµη µας αφορά στην ουσία, διότι αυτό που αναζητούµε είναι οι αρχές και οι αιτίες των ουσιών» 62, συνδυάζοντας έτσι τις ιδιότητες των πρώτων χαρακτηρισµών της Μεταφυσικής, εκτός δηλαδή αυτού της Θεολογίας. Ο J.Barnes 63 υποστηρίζει ότι η Θεολογία και η διδασκαλία της ουσίας ανήκουν σε διαφορετικές επιστήµες. Ωστόσο, αν δεχτούµε τη θεολογία ως µια τεχνική του Αριστοτέλη έτσι όπως παρουσιάζεται στο 7ο και 8ο βιβλίο των Φυσικών, όπου το Πρῶτον κινοῦν αποτελεί τη συνθήκη δυνατότητας της αιωνιότητας του κόσµου και της αιωνιότητας των φυσικών κινήσεων, δηλαδή έχει ένα ρόλο ρυθµιστικό, τότε είναι δυνατό να διατηρηθεί µια σχέση µε τη 59. Politis, V. (2004). Metaphysics as the sciense of the ultimate explanations of all things (Book I). Routledge philosophy guidebook to Aristotle and the Metaphysics (pp. 23-31). London: Routledge. Επίσης βλ. Loux, M. (2003). Aristotle: Metaphysics. In Chr. Shields (Ed.), The Blackwell Guide to Ancient Philosophy (pp.163-183). Malden, MA: Blackwell Pub., σ. 164-167 και Wedin, M.V. (2009). Metaphysics: The Science and Axioms of Being. In G. Anagnostopoulos (Ed.), A Companion to Aristotle (pp.125-143). Chichester, U.K. Malden, MA: Wiley-Blackwell, σελ.125. 60. E1, 1026a 16-23 και Λ8, 1074a 38 και Λ7, 1072b 14. 61. Ε1, 1025b 3. 62. Λ1, 1069a 18. 63. Barnes, J. (Ed.). (1995). Metaphysics. The Cambridge Companion to Aristotle (pp. 66-108). UK: Cambridge University Press. 21

Φυσική, µε την Επιστηµολογία και την Οντολογία, χωρίς ωστόσο και να συνδέεται οργανικά µε αυτές και να δηµιουργεί ερµηνευτικά προβλήµατα. Ο Αριστοτέλης επιδιώκει µια Οντολογία αληθή, δηλαδή οι µορφές πρέπει να υπάρχουν µέσα στα πράγµατα. Έτσι εξαρτά την Οντολογία του απο το πρῶτον κινοῦν θέτοντάς το ως πρώτη ἀρχή. Με τον τρόπο αυτό πετυχαίνει διπλά: από τη µια το πρῶτον κινοῦν ως καθαρή ενέργεια διερµηνεύει και διασφαλίζει την αξίωση ρεαλισµού του Αριστοτέλη 64, µε τη λογική ότι το ον ως µορφή υπάγεται στην πρώτη ἀρχή, συνεπώς είναι αληθινό, και εφόσον υπάρχει µέσα στα πράγµατα, αυτά αποκτούν αντικειµενικότητα (αλήθεια) και από την άλλη, συνδέοντας το ον (Οντολογία) µε το θείο (Θεολογία) καθιστά τη Μεταφυσική µια ενιαία επιστήµη. Η ουσία, όµως, της αριστοτελικής Μεταφυσικής έγκειται στο εξής: στο ότι αποτελεί την επιστήµη των γενικευµένων και περιεκτικών εννοιών, οι οποίες, καθώς αποτελούν αρχές για την κατανόηση οποιουδήποτε γνωστικού πεδίου, λειτουργούν ως συνδετικοί κρίκοι ανάµεσα στα ερευνητικά πεδία 65. Μια από αυτές τις έννοιες, και µάλιστα η σηµαντικότερη µε βάση την λειτουργικότητα της, είναι αυτή της οὐσίας. 66 64. Κρυµπελιέ, Μ.-Πελλεγκρέν, Π. (2011). Αριστοτέλης: O φιλόσοφος και οι Επιστήµες. (Ε.Περδικούρη, µεταφρ.). Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της Εστίας, σελ.428. 65. Άντον (Αντωνόπουλος), Τ.Π. (2001). Αριστοτέλης: Η Θεωρία της Εναντιότητας. (Ν.Σ.Μελισσίδης, µεταφρ.). Αθήνα: Α.Α.Λιβάνη. σελ.193. 66. Loux, M. (2003), ό.π., (σ.163-4): «Η πραγµατεία Μεταφυσική είναι το επίκεντρο για οποιαδήποτε απόπειρα του Αριστοτέλη να χαρακτηρίσει τις απόψεις του σχετικά µε αυτό που ονοµάζουµε µεταφυσικά θέµατα. Αλλά αυτό δεν είναι το µόνο κείµενο, όπου ο Αριστοτέλης ασχολείται µε τέτοια θέµατα. Δύο άλλες πραγµατείες ξεχωρίζουν, οι Κατηγορίες και η Φυσική Ι. Και οι δύο είναι πιθανώς νωρίτερες από την Μεταφυσική, και οι δύο παρέχουν το απαραίτητο υπόβαθρο για την κατανόηση της Μεταφυσικής. Κεντρική έννοια και στα τρία έργα είναι η ουσία. Στις Κατηγορίες, ο Αριστοτέλης εκφράζει την ανησυχία του για τον προσδιορισµό των πρωταρχικών ουσιών. Αυτές είναι τα βασικά οντολογικά στοιχεία, πράγµατα, έτσι ώστε κάθε στοιχείο-πράγµα να µην εξαρτά από κανένα άλλο την ύπαρξή του, αλλά ο, τι άλλο να εξαρτάται από αυτό. Ο Αριστοτέλης µας λέει ότι οι κύριες (αρχικές) ουσίες αποτελούν τα αντικείµενα της κατηγόρησης, αλλά οι ίδιες δεν στηρίζονται σε τίποτα άλλο, ενώ οι άλλες κατηγορίες, εκτός δηλαδή από την ουσία, δεν µπορούν να υπάρξουν χωρίς την ουσία. Οι πρωταρχικές ουσίες του Αριστοτέλη είναι οι µορφές, πράγµατα δηλαδή που ήταν να είναι (το τι ην ειναι). Αυτό που ήταν να είναι ως έκφραση και έννοια, όµως, προβληµατίζει και γενικά δεν γίνεται αποδεκτό. Ο Αριστοτέλης πρόκειται να υπερασπίσει την ύπαρξη των κατηγοριών ερµηνεύοντας την έννοια της ουσίας µέσα από τη θεωρία του για τη γένεση και τις αρχές στο Α βιβλίο των Φυσικών». 22

2.4 Γνωσιολογικές προϋποθέσεις στην Οντολογία Σκοπός της αριστοτελικής Οντολογίας δεν είναι να µελετήσει ιδιαίτερα γνωρίσµατα του κάθε όντος, της κάθε οὐσίας, αλλά αυτό που είναι κοινό σε όλες µαζί τις ουσίες, το καθολικό. Γι αυτό και η Οντολογία του Αριστοτέλη είναι επιστήµη του καθόλου 67 και όχι επιστήµη του επιµέρους. Μελετάει λοιπόν το ον ως ον. Ο ίδιος λέει χαρακτηριστικά: «Υπάρχει µια επιστηµονική γνώση που εξετάζει το ον ως ον και τις ιδιότητες που του ανήκουν καθ αυτό» 68 και «αναζητούµε τις αρχές των όντων και τις αιτίες των όντων ως όντων εννοείται» 69. Τί ἐστί ὄν ἤ τί ἦν εἶναι (τί είναι ον ή τί ήταν να είναι) είναι συνεπώς το ερώτηµα που πρέπει να απαντηθεί. Άρα το θέµα µας είναι η οὐσία του όντος και η ύπαρξη. Η διττή όµως σηµασία του ρήµατος εἶναι στην αρχαιότητα είναι η αιτία που το θέµα αντιµετωπίζεται µε δύο τρόπους. Στο δεύτερο βιβλίο των Αναλυτικών Υστέρων αρχίζει µε µια παρουσίαση των επιστηµονικών ζητηµάτων που είναι διαφωτιστική στον προβληµατισµό µας: «Τα αντικείµενα της έρευνας είναι τόσα όσα τα πράγµατα των οποίων έχουµε επιστηµονική γνώση. Αναζητούµε τέσσερα πράγµατα: το ότι κάτι είναι, το γιατί, την ύπαρξη<ενός πράγµατος>και αυτό που κάτι είναι. Όταν ερευνούµε εάν συµβαίνει αυτό ή το άλλο, θέτοντας έναν <ορισµένο>αριθµό<περιπτώσεων>, για παράδειγµα: Υφίσταται ο ήλιος έκλειψη ή όχι; Ερευνούµε το ότι. Απόδειξη γι αυτό είναι ότι σταµατάµε την έρευνά µας µόλις καταλήξουµε ότι υπάρχει έκλειψη, ενώ εάν γνωρίζουµε εξαρχής ότι υπάρχει έκλειψη, τότε δεν ερευνούµε αν υπάρχει. Τώρα, όταν γνωρίζουµε το ότι αναζητούµε το γιατί. Για παράδειγµα, γνωρίζοντας ότι υπάρχει έκλειψη, ή ότι η γη κινείται, ερευνούµε γιατί υπάρχει έκλειψη ή γιατί κινείται η γη. Έτσι συµβαίνει σε αυτές τις περιπτώσεις, αλλά υπάρχουν κάποια πράγµατα τα οποία ερευνούµε µε διαφορετικό τρόπο, για παράδειγµα, υπάρχει ο κένταυρος ή ένας θεός (εννοώ αν υπάρχει απλώς, όχι αν είναι λευκός ή όχι). Όταν γνωρίζουµε ότι είναι, τότε αναζητούµε το είναι: Για παράδειγµα τι είναι ένας θεός; Ή τι είναι ο άνθρωπος; Άρα τα 67. Politis, V. (2004). Metaphysics as the Science of Being Qua Being. Routledge philosophy guidebook to Aristotle and the Metaphysics (pp.90-94). London: Routledge (σ.91-92): «Η Μεταφυσική διακρίνεται από την πλήρη γενικότητα και την καθολικότητά της: ερευνά όλα τα οντα. Αλλά η Μεταφυσική όχι µόνο ερευνά όλα τα οντα, ερευνά όλα τα όντα µε έναν απολύτως γενικό τρόπο (καθόλου): Γιατι καµία από τις άλλες επιστήµες δεν µεταχειρίζεται µε έναν γενικό τρόπο (καθόλου) την ύπαρξη του όντος ως ον (1003a23-24). Αυτό, δηλαδή, που διακρίνει τη Μεταφυσική δεν είναι µόνο το αντικείµενό της, αλλά και ο τρόπος έρευνας της. Αυτό αποτελεί και το διακριτικό της γνώρισµα σε σχέση µε τις άλλες επιστήµες». 68. Μετά τα Φυσικά, Γ1, 1003a 21. 69. Ό.π., Ε1, 1025b 3. 23

πράγµατα που ερευνούµε και τα οποία, όταν τα βρούµε, συνιστούν γνώση, είναι αυτά και τόσα.» 70. Στην πρώτη περίπτωση το εἶναι έχει την έννοια του συµβαίνει και οδηγεί από το ότι στο διότι, γιατί δηλαδή συµβαίνει, ενώ στη δεύτερη περίπτωση το εἶναι έχει τη σηµασία του υπάρχει και οδηγεί στην ερώτηση «τι είναι αυτό που υπάρχει», δηλαδή σε ορισµό. Στην πρώτη περίπτωση δηλώνεται µια κατάσταση και για να τη γνωρίσουµε πρέπει να γνωρίσουµε τις αιτίες που αυτή συµβαίνει, ενώ στη δεύτερη περίπτωση δηλώνεται η ύπαρξη ενός όντος (καθαυτό) και για να το γνωρίσουµε πρέπει να το ορίσουµε. Για να γνωρίσουµε λοιπόν επιστηµονικά ένα όν, πρέπει να γνωρίσουµε τις αιτίες και τις πρώτες αρχές του και την οὐσία του (το είναι του). Το ον όµως κατά τον Αριστοτέλη λέγεται µε πολλούς τρόπους 71 : «ο ένας είναι ως κατά συµβεβηκός, ο άλλος ως αλήθεια, ενώ το µη ον παρουσιάζεται ως ψεύδος, και κοντά σ αυτά µέσα από τα είδη των κατηγοριών (όπως π.χ το τι, το ποιόν, το ποσόν, το που και ό,τι άλλο δηλώνουν οι κατηγορίες) ακόµη και ως δυνάµει και ἐνεργεία» 72. Τί όµως εννοεί ο Αριστοτέλης µε τους παραπάνω όρους που προσδίδει στο όν; Α) «Συµβεβηκός λέγεται αυτό που υπάρχει σε κάποιο υποκείµενο και είναι αληθινό να το πει κανείς, η ύπαρξή του όµως ούτε αναγκαιότητα ούτε συχνότητα παρουσιάζει 73». Είναι µια ιδιότητα που υπάρχει στο υποκείµενο, αλλά δεν υπάρχει λόγω αυτού του υποκειµένου ως αυτό και το αίτιό του είναι τυχαίο. Π.χ κάποιος πάει να φυτέψει ένα φυτό και βρίσκει θησαυρό. Η εύρεση θησαυρού είναι συµβεβηκός, γιατί το ένα δεν συνεπάγεται το άλλο (αίτιοαποτέλεσµα), δηλαδή όταν κάποιος πάει να φυτέψει δεν βρίσκει πάντα θησαυρό, είναι ένα τυχαίο γεγονός, ένα συµβεβηκός. Συνεπώς και το κατά συµβεβηκός ον οφείλει την ύπαρξή του 70. Αναλυτικά Ύστερα Ι1, 89b 23. 71. Makin, S. (2006). Aristotle Metaphysics: Book Θ. Oxford: Clarendon Press (σ.20-21): «Τα πράγµατα (όντα) λέγονται ότι είναι: 1. (1017a8-22): τυχαία (συµβεβηκότα). 2. (1017a22-30): όπως υποδεικνύονται από τις διαφορετικές κατηγορίες. 3. (1017a31-5): αληθή ή ψευδή. 4. (1017a35-1017b9): δυνάµει και ενεργεία. Η διάκριση του όντος καταλήγει και σε διάκριση της Μεταφυσικής (σε µια τετραπλή ταξινόµηση). Στο Ε1 ο Αριστοτέλης αναφέρει ότι η Μεταφυσική είναι µια δύσκολη έρευνα για τη φύση της πρώτης φιλοσοφίας, η οποία θα µελετήσει τι είναι το ον και τα χαρακτηριστικά που ανήκουν σ αυτό (Ε1, 1026a31-2). Η τετραπλή ταξινόµηση της Μεταφυσικής στο Δ7 επανεµφανίζεται κατά την έναρξη του Ε2 (Ε2, 1026a33-1026b2). Συνεπώς, έχουµε τέσσερις γραµµές έρευνας που αντιστοιχούν στην τετραπλή ταξινόµηση του όντος. Οι τέσσερις αυτές γραµµές θα πρέπει να επιδιωχθούν στα βιβλία E-Θ της Μεταφυσικής ως εξής: 1. Μεταφυσική Ε2-3: τυχαία οντα 2. Μεταφυσική Z-Η: κατηγορίες της ύπαρξης (µε έµφαση στην ουσία) 3. Μεταφυσική Ε4, Θ10: αλήθή και ψευδή όντα 4. Μεταφυσική Θ1-9: δυνάµει και ενεργεία όντα». 72. Μετά τα φυσικά, Ε, 1026α 33. 73. Ό.π., Δ, 1025α 30. 24