Κεφάλαιο 3: Μεθοδολογικές επισημάνσεις. Ιστορικά και θεωρητικά επιχειρήματα ως τεκμηρίωση της διδασκαλίας του τοπιακού σχεδιασμού Σύνοψη Το κείμενο αυτού του διδακτικού βοηθήματος, συνολικά, επιχειρεί να εισαγάγει μια μεθοδολογία διδασκαλίας τοπιακού σχεδιασμού βασισμένη στη μεταφορά προτύπων, από τη συνθετική πρακτική του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού κτηρίων στη συνθετική πρακτική σχεδιασμού του τοπίου. Η πρόταση της μεθοδολογίας αυτής υποστηρίζεται από επιχειρήματα ιστορικά που αποδεικνύουν πως, κατά το παλαιότερο ή εγγύτερο σε εμάς ιστορικό παρελθόν, έχει υπάρξει ανάλογη μεταφορά παραδειγμάτων από την περιοχή του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού στην περιοχή του τοπιακού σχεδιασμού. Υποστηρίζεται επίσης η πρόταση από παραδείγματα άμεσης έμπρακτης εφαρμογής, σε επαγγελματικό συνθετικό όσο και σε διδακτικό συνθετικό πεδίο. Αλλά υποστηρίζεται τέλος, η προηγούμενη πρόταση, από σημαντικές θεωρητικές θέσεις οι οποίες αναφέρονται στη νοητική διεργασία του «σχηματισμού» ή της «σχηματοποίησης», όπως αυτές καταγράφονται στις περιοχές έρευνας της παλαιότερης φιλοσοφίας και της εγγύτερης σε εμάς Γενετικής Επιστημολογίας ή της Αναπτυξιακής Ψυχολογίας. Λέξεις Κλειδιά Μέθοδος, μεθοδολογία, τοπιακός σχεδιασμός, σχηματισμός, σχηματοποίηση. Προαπαιτούμενη γνώση Για τη συνοπτική αναφορά στη διδασκαλία του σχεδιασμού του τοπίου, με βάση τον κτηριακό σχεδιασμό, βλέπε το κείμενο «The non-verbal Expression of Building Design and its Teaching Importance for the relative Fields of Urban Design and Landscape Design» (Moraitis, 2013). Για τις ειδικότερες θεωρητικές αναφορές του «σχηματισμού» και «σχηματοποίησης», βλέπε αναλυτικότερα στο επόμενο 4 ο κεφάλαιο.
3.1. Ιστορικά επιχειρήματα στήριξης μιας μεθοδολογίας διδασκαλίας του τοπιακού σχεδιασμού Έχουμε ήδη αναφερθεί προηγούμενα στη μεθοδολογική προσέγγιση της προσπάθειας μας. Θα επιστρέψουμε όμως και θα αναφερθούμε σε αυτήν αναλυτικότερα, με στόχο να επιμείνουμε στο σημαντικότερο μάλλον, καταστατικό θέμα της παρουσίασής μας. Με τον όρο «μεθοδολογία», ισχυριστήκαμε και προηγούμενα, περιγράφουμε μια πορεία εξέτασης, μια «μέθοδο», μια «μετά οδό», δηλαδή μια ακολουθία παρουσίασης. Αλλά περιγράφουμε επίσης τον «λόγο», τη λογική τεκμηρίωση η οποία εξηγεί γιατί επιλέξαμε αυτήν την ακολουθία, ώστε η μέθοδος να αποβεί μεθοδολογία, ώστε να επιδείξει τις θεωρητικές προϋποθέσεις που δικαιολογούν αυτήν την πορεία ανάπτυξης, ώστε το συνολικό αποτέλεσμα να υπερβεί την απλή περιγραφή και να προσφέρει επίσης τα αποδεικτικά εχέγγυα των επιλογών της μεθόδου. Με βάση την προηγούμενη απαίτηση τεκμηρίωσης των όρων ανάπτυξής της, η παρουσίαση που ακολουθεί επιλέγει ως βασικούς όρους, για να υποστηρίξει την εισαγωγή σχεδιαστικών συνθετικών κανόνων από το πεδίο της αρχιτεκτονικής στο πεδίο του τοπιακού σχεδιασμού, μια σειρά από ιστορικά και θεωρητικά επιχειρήματα. Πρόκειται αφενός μεν για επιχειρήματα που αναφέρονται στην ιστορία του τοπιακού σχεδιασμού, κατά τη νεότερη περίοδο ανάπτυξης του Ευρωπαϊκού κύρια και Δυτικού, ευρύτερα πολιτισμού. Ώστε τα προτεινόμενα, ισχυριζόμαστε, δεν αποτελούν μια ανερμάτιστη ιστορικά πρόταση αλλά, τουναντίον, επιχειρούν να υπενθυμίσουν και να επεκτείνουν μια σειρά τοπιοτεχνικών, εφαρμοσμένων παραδειγμάτων που καλύπτουν ιστορική περίοδο έξη τουλάχιστον αιώνων. 16 3.2. Θεωρητική στήριξη της μεθοδολογικής πρότασης, με βάση τις φιλοσοφικές, ψυχολογικές και επιστημολογικές θέσεις του «σχηματισμού» και της «σχηματοποίησης» Αφετέρου όμως, η προσπάθεια που παρουσιάζεται επιχειρεί να συσχετιστεί με μια βασικότατη κατεύθυνση θεωρητική, αυτήν της θεωρίας του «σχηματισμού». Η αφετηρία της θεωρίας αυτής ανάγεται στον 18 ο αιώνα, αλλά η κεντρική για θέματα γνωσιολογίας σημασία της εξηγεί την επιρροή που ασκεί και σε χρόνους εγγύτερους, την επέκτασή της δηλαδή στο πλαίσιο τόσο της σύγχρονης φιλοσοφίας όσο και της «Γενετικής Επιστημολογίας» ή της «Αναπτυξιακής Ψυχολογίας». 17 Μεταβάλλει τότε τον χαρακτηρισμό της με διάθεση ενεργητικότερη, προκειμένου να περιγράψει «δράσεις» οργάνωσης μάλλον, παρά στατικά δομικάοργανωτικά αποτελέσματα και επιμένει στον όρο «σχηματοποίηση». Η προσπάθεια αυτή θεωρητικής υποστήριξης τολμά να καταφύγει στη συνηγορία παλαιότερων κορυφαίων στοχαστών, όπως του Immanuel Kant, αρχικού εισηγητή της θεωρίας του Σχηματισμού όσο και νεότερων, όπως του Jean Piaget, σημαντικότατου εκπρόσωπου της Γενετικής Επιστημολογίας, της Αναπτυξιακής Ψυχολογίας και του Στρουκτουραλισμού. Επιχειρεί έτσι, η παρουσίαση μας, να υποδείξει τον συσχετισμό των εκφραστικών τρόπων της τοπιοτεχνίας και κηποτεχνίας με το θεωρητικό πεδίο της ιστορικής περιόδου ωρίμανσής τους, σχολιάζοντας το παράδειγμα του πρώτου, παλαιότερου κορυφαίου Γερμανού διανοητή του 18 ου αιώνα ιδιαίτερα. Αλλά προσφεύγει επίσης σε θεωρητικές θέσεις, όπως αυτές του νεότερου 16 Τουλάχιστον αν δεν επεκταθούμε σε αυτήν μας την προσέγγιση σε παραδείγματα τοπιοτεχνικού και κηποτεχνικού σχεδιασμού, που εκτείνονται σε παλαιότερες ιστορικές περιόδους που αφορούν την Ανατολική Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, τον Αραβικό κόσμο, τους ανατολικούς τους προγόνους και, γιατί όχι τα Ελληνιστικά και αρχαία Ρωμαϊκά παραδείγματα. Ας μην ξεχνάμε άλλωστε πως και ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης, στο αμφισβητούμενο αλλά εξαιρετικά ενδιαφέρον έργο του για τον χώρο στην αρχαία Ελλάδα (Δοξιάδης, 1938, σ. 15 και Doxiadis, 1972), όπως και ο Vincent Scully, στο επίσης γνωστό The Earth, the Temple, and the Gods: Greek Sacred Architecture (Scully, 2013) μεταθέτουν το ενδιαφέρον σε περίοδο ακόμη παλιότερη. Για τη σημασία της τοπιακής αναφοράς στον πολεοδομικό σχεδιασμό της ελληνιστικής περιόδου βλέπε επίσης τη διδακτορική διατριβή της Φιλιώς Ηλιοπούλου, Σύγκριση των πόλεων Μεσσήνης και Μεγαλόπολης κατά την ελληνιστική περίοδο (2014). 17 Η ορολογία «Γενετική Επιστημολογία - Épistémologie génétique», εισάγεται από τον James Mark Baldwin, αλλά αποκτά ευρύτητα χρήσης από τον Jean Piaget, διευθυντή μεταξύ των άλλων του Centre International pour l'épistémologie Génétique της Γενεύης.. Η ορολογία αυτή επιχειρεί να συσχετίσει τις επιστημολογικές προσεγγίσεις με τη διερεύνηση των νοητικών διεργασιών και με τη γένεση και σταδιακή ανάπτυξη τους, κατά την σταδιακή οργάνωση των γνωσιακών προσεγγίσεων που ακολουθούν την ενηλικίωση του παιδιού. Σταδιακή οργάνωση που εξηγεί και την αναφορά στην ορολογία «Αναπτυξιακή Ψυχολογία - Psychologie du développement».
Ελβετού ψυχολόγου και επιστημολόγου οι οποίες διατείνονται πως μπορούν να εξηγήσουν οργανωτικές διαδικασίες, ανεξάρτητα από τα ιστορικά συμφραζόμενα, επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον τους στους νοητικούς μηχανισμούς που τις στηρίζουν. Η ολοκληρωμένη αποτίμηση βέβαια θα επεσήμανε πως τα δύο παραδείγματα, τόσο του Καντιανού σχηματισμού όσο και της σχηματοποίησης του Piaget, προσβλέπουν και τα δύο σε μια εξήγηση των νοητικών διεργασιών αφαιρετικής επεξεργασίας και ελέγχου της πραγματικότητας την οποία θεωρούν ότι ισχύει γενικά. Δεν μπορούν όμως να διαφύγουν από τον συνολικό προσδιορισμό της πολιτισμικής ατμόσφαιρας που τα περιβάλλει, προτείνοντας στατικότερη θεώρηση στην πρώτη παλαιότερη περίοδο, δυναμικότερη στη νεότερη δεύτερη. Η προηγούμενη θεωρητική υποστήριξη συμπληρώνεται, στο εύρος της παρουσίασης που ακολουθεί, από παραδείγματα εφαρμοσμένων ασκήσεων που αφορούν σχεδιαστικά-συνθετικά μαθήματα της Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, αντίστοιχα σε θεματολογία. Συμπληρώνεται επίσης από παραδείγματα που προέρχονται από διπλωματικές εργασίες σπουδαστών οι οποίες εκπονήθηκαν υπό την επίβλεψη του συγγραφέα και τέλος από πραγματικές μελέτες ή από ερευνητικά προγράμματα, με αντικείμενο τον τοπιακό σχεδιασμό. Ε.3.1. και Ε.3.2.: Παλαιότερες προσπάθειες οργάνωσης του τοπιακού και κηποτεχνικού σχεδιασμού, σε αντιστοιχία με κτηριακά αρχιτεκτονικά πρότυπα (σκαριφήματα του συγγραφέα). Στα σκαριφήματα αυτά περιγράφεται η συνθετική εφαρμογή της αρχής της «stanza», στην Αναγεννησιακή κηποτεχνία και τοπιοτεχνία. Ας σημειώσουμε πως ο όρος αντιστοιχεί τόσο στη λέξη «αίθουσα» όσο και στην περιγραφή της «στροφής», ενός αυτοτελούς δηλαδή τμήματος ενός ποιήματος. Στην περίπτωση των Αναγεννησιακών κήπων περιγράφει τη διαμόρφωση αυτοτελών περίκλειστων αιθουσών, στο εσωτερικό μεγαλύτερων τοπιοτεχνημένων εκτάσεων. Οι διαμορφώσεις αυτές μπορεί να ορίζονται είτε από «πράσινους» τοίχους πυκνής φυτικής μάζας, όπως στο παράδειγμα επάνω αριστερά, είτε με τη μορφή τειχισμένων ασκεπών χώρων οι οποίοι περιλαμβάνουν στο εσωτερικό τους κηποτεχνικές συνθέσεις σχετικά αυτοτελείς. Επάνω δεξιά, ανάλογος χώρος σκαμμένος μέσα στο φυσικό έδαφος που αντιστοιχεί σε πραγματικό παράδειγμα από τους κήπους της έπαυλης Gamberaia, στο Settignano της Τοσκάνης, σε μικρή σχετικά απόσταση από τη Φλωρεντία. Ολοκληρώνοντας αυτές τις κεντρικές μεθοδολογικές επισημάνσεις πρέπει να τονίσουμε πως η στήριξη στις δυο προηγούμενες περιοχές επιχειρημάτων και παραδειγμάτων ταυτόχρονα, δε δικαιολογείται από την απαίτηση πληρέστερης τεκμηρίωσης μόνο. Κατευθύνεται επίσης από τη βεβαιότητα ότι η πλησιέστερη σε εμάς προσέγγιση σχεδιασμού του τοπίου έχει, κατά κάποιον τρόπο, διαμορφωθεί από την ακολουθία παλαιότερων συνθετικών επιρροών που η ιστορική και θεωρητική μας άγνοια τις έχει καταστήσει λανθάνουσες. Η ανάλυσή τους και η ένταξή τους σε ένα ενιαίο πλαίσιο ερμηνείας, ικανό να εκταθεί ως τις ημέρες μας, καθορισμένο από τη βασική
θεωρητική υπόθεση της σχηματοποίησης των φυσικών τοπιακών στοιχείων και της δομικής συνθετικής τους επεξεργασίας με όρους ανάλογους προς αυτούς της κτηριακής σύνθεσης ή του αστικού σχεδιασμού, θα μετατρέψει ελπίζουμε, το λανθάνον δυναμικό των παλαιότερων αναφορών σε πρόδηλο. Θα αποδείξει επιπλέον τη συνάφειά τους με τις σύγχρονες συνθετικές απόπειρες που παρουσιάζουμε. Μια επιπλέον σημαντική επισήμανση πρέπει να υποδείξει και σε αυτό το σημείο, με έμφαση, το κεντρικό σημείο διδακτικής τακτικής το οποίο εισάγουμε. Τη χρησιμοποίηση δηλαδή της ήδη κατακτημένης συνθετικής εμπειρίας και της συνθετικής ποιότητας στην περιοχή του αρχιτεκτονικού και αστικού σχεδιασμού, ώστε να παράγει αποτελέσματα ανάλογου συνθετικού κύρους και στην περιοχή του σχεδιασμού του τοπίου. Αλλά αυτή η διδακτική τακτική την οποία εισάγουμε έχει ήδη αποτελέσει τρόπο σύναψης των εκφραστικών πρακτικών που μας αφορούν και κατά το ιστορικό παρελθόν, όπως αποδεικνύουν τόσο απώτερα όσο και πλησιέστερα σε εμάς παραδείγματα. Αυτή ακριβώς είναι η ιστορική, θεωρητική, σχεδιαστική-διδακτική, μεθοδολογική θέση η οποία μπορεί να συνοψίσει την πρότασή μας.
Κριτήρια αξιολόγησης Κριτήριο αξιολόγησης 3.1. Τι συνιστά το βασικό αντικείμενο αυτού του διδακτικού βοηθήματος; Με ποιο τρόπο η προσέγγισή του δε συνιστά μια πρακτικά συγκροτημένη προσέγγιση μόνο, αλλά αποτελεί, πολύ ειδικότερα, μια πρόταση σχεδιαστικής-συνθετικής μεθοδολογίας; Απάντηση Βασικό αντικείμενο αυτού του διδακτικού βοηθήματος αποτελεί η παρουσίαση μιας πρότασης διδασκαλίας τοπιακού σχεδιασμού, βασισμένης σε σχεδιαστικά-συνθετικά πρότυπα τα οποία προέρχονται από μια άλλη περιοχή του σχεδιασμού, την κτηριακή αρχιτεκτονική. Αλλά η πρόταση αυτή δε στηρίζεται μόνο σε παραδείγματα τα οποία αναφέρονται στην ιστορική εμπειρία των εφαρμογών της τοπιοτεχνίας και κηποτεχνίας και στη σχέση τους με παραδείγματα αρχιτεκτονικά ή σε παραδείγματα τα οποία προέρχονται από την άμεση επαγγελματική σχεδιαστική εμπειρία ή από την εμπειρία ακαδημαϊκών συνθετικών μαθημάτων. Στηρίζεται επιπλέον σε θεωρητικές θέσεις, σε μια θεωρητική πρόταση επεξήγησής της η οποία της επιτρέπει να περιγραφεί όχι μόνο ως «μέθοδος», ως πορεία δηλαδή προσέγγισης, αλλά ακριβέστερα ως «μεθοδολογία», ως μέθοδο ή πορεία προσέγγισης δηλαδή η οποία συνεπικουρείται από τη θεωρητική της τεκμηρίωση και αιτιολόγηση. Κριτήριο αξιολόγησης 3.2. Σχολιάζοντας συνολικά την προσπάθεια στήριξης της μεθοδολογίας που προτείνεται, ποια είναι τα στοιχεία στήριξης τα οποία θα της προσφερθούν; Απάντηση Όπως φαίνεται και από την απάντηση του προηγούμενου κριτήριου αξιολόγησης, η μεθοδολογία που προτείνεται στηρίζεται στην ιστορική τεκμηρίωση που προσφέρουν παραδείγματα τοπιακού σχεδιασμού, στην παρουσίαση παραδειγμάτων από τον επαγγελματικό σχεδιασμό ή από τη διδασκαλία ακαδημαϊκών μαθημάτων τοπιακού σχεδιασμού και από την προσφυγή σε θεωρητικές θέσεις που αφορούν τη θεωρία του «σχηματισμού» ή της «σχηματοποίησης». Ο πρώτος από τους όρους αυτούς παραπέμπει στην κριτική φιλοσοφία του Immanuel Kant από την οποία και χρησιμοποιείται, τόσο στην Κριτική του Καθαρού Λόγου όσο και στην Κριτική της Κριτικής Ικανότητας. Ο δεύτερος όρος αντιστοιχεί στην Αναπτυξιακή Ψυχολογική θεώρηση ή στη Γενετική Επιστημολογία του Jean Piaget.