Β4.3 ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΠΟΥ ΔΙΑΜΟΡΦΩΝΟΥΝ ΤΗΝ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑ ΤΗΣ ΓΗΣ: ΕΝΔΟΓΕΝΕΙΣ ΚΑΙ ΕΞΩΓΕΝΕΙΣ Σε ποιες κατηγορίες διακρίνονται οι δυνάμεις που διαμορφώνουν την επιφάνεια της Γης; Οι δυνάμεις που διαμορφώνουν την επιφάνεια της Γης, διακρίνονται σε ενδογενείς και εξωγενείς. Α. Δ υ ν ά μ ε ι ς α π ό τ ο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό τ η ς Γ η ς (ε ν δ ο γ ε ν ε ί ς) Ποιες δυνάμεις λέγονται ενδογενείς, πού οφείλονται και ποια είναι τα αποτελέσματά τους στην επιφάνεια της Γης; Ενδογενείς λέγονται οι δυνάμεις που ξεκινούν από το εσωτερικό της Γης. Οφείλονται στις κινήσεις των λιθοσφαιρικών πλακών. Αποτελέσματα της δράσης των ενδογενών δυνάμεων είναι: η δημιουργία των ηπείρων, η δημιουργία των ωκεανών, οι κινήσεις των ηπείρων, Με αυτά έχουμε ασχοληθεί. η αλλαγή των ηπείρων με την πάροδο του χρόνου, οι σεισμοί, οι εκρήξεις των ηφαιστείων, η γένεση και η καταστροφή των βουνών, η δημιουργία νησιωτικών αλυσίδων, η δημιουργία θερμών κηλίδων, κ.α. Τι συμβαίνει όταν πλησιάζουν μεταξύ τους δύο πλάκες που έχουν ηπειρωτικό φλοιό; Οι πλάκες συγκρούονται μεταξύ τους. Στα πετρώματα που βρίσκονται στις περιοχές σύγκρουσης ασκούνται τεράστιες δυνάμεις. Έτσι: Ορισμένα πετρώματα ανυψώνονται και σχηματίζονται οροσειρές. Με αυτόν τον τρόπο σχηματίζονται π.χ. τα Ιμαλάια, από τη σύγκρουση της Ινδοαυστραλιανής πλάκας με την Ευρασιατική πλάκα. Παρατηρούνται ισχυροί σεισμοί. Από τα ανοίγματα μεταξύ των πετρωμάτων βγαίνει μάγμα (λάβα) και αέρια, δηλαδή δημιουργούνται ηφαίστεια στην ξηρά. Τι συμβαίνει όταν πλησιάζουν μεταξύ τους μια πλάκα που έχει ωκεάνιο φλοιό και μια πλάκα που έχει ηπειρωτικό φλοιό; Οι πλάκες συγκρούονται μεταξύ τους. Η πλάκα με τον ωκεάνιο φλοιό βυθίζεται κάτω από αυτή με τον ηπειρωτικό φλοιό, τήκεται και μετατρέπεται σε μάγμα, οπότε καταστρέφεται φλοιός. Στα πετρώματα που βρίσκονται στις περιοχές σύγκρουσης ασκούνται τεράστιες δυνάμεις. Έτσι: Ορισμένα πετρώματα ανυψώνονται και σχηματίζονται οροσειρές. Με αυτόν τον τρόπο σχηματίστηκαν π.χ. οι Άλπεις, με σύγκρουση της Αφρικανικής πλάκας με την Ευρασιατική. Παρατηρούνται ισχυροί σεισμοί. Από τα ανοίγματα μεταξύ των πετρωμάτων βγαίνει μάγμα (λάβα) και αέρια, δηλαδή δημιουργούνται ηφαίστεια στην ξηρά ή υποθαλάσσια. Από τα υποθαλάσσια ηφαίστεια μπορούν να δημιουργηθούν νησιά. Έτσι π.χ. σχηματίστηκαν τα νησιά που αποτελούν το ηφαιστειακό τόξο του Αιγαίου (Κως, Νίσυρος, Σαντορίνη, Μήλος, Μέθανα, Σουσάκι).
Τι συμβαίνει όταν πλησιάζουν μεταξύ τους στο μέσο των ωκεανών δύο πλάκες που έχουν ωκεάνιο φλοιό; Οι πλάκες συγκρούονται μεταξύ τους. Η μία πλάκα βυθίζεται κάτω από την άλλη, τήκεται και μετατρέπεται σε μάγμα, οπότε καταστρέφεται φλοιός. Από τα ανοίγματα μεταξύ των πετρωμάτων βγαίνει μάγμα (λάβα) και αέρια, και έτσι δημιουργείται αλυσίδα από υποθαλάσσια ηφαίστεια. Η λάβα πήζει και στερεοποιείται στον πυθμένα. Από τη συσσώρευση στερεοποιημένης λάβας δημιουργούνται υποθαλάσσια όρη. Όταν η στερεοποιημένη λάβα φτάνει στην επιφάνεια του ωκεανού δημιουργούνται ηφαιστειακά νησιά. Έτσι σχηματίζονται οι μεγάλες νησιωτικές αλυσίδες ή νησιωτικά τόξα. Με αυτόν τον τρόπο σχηματίστηκαν π.χ. τα νησιά του Σολομώντα στον Ειρηνικό ωκεανό. Παρατηρούνται ισχυροί σεισμοί που συχνά προκαλούν τεράστια κύματα που λέγονται τσουνάμι. Τι συμβαίνει όταν απομακρύνονται μεταξύ τους στο μέσο των ωκεανών δύο πλάκες που έχουν ωκεάνιο φλοιό; Καθώς οι πλάκες απομακρύνονται, δημιουργείται ρήγμα στο φλοιό της Γης. Από το ρήγμα βγαίνει μάγμα (λάβα) και αέρια, οπότε δημιουργείται μια αλυσίδα από υποθαλάσσια ηφαίστεια. Καθώς η λάβα πήζει: Σχηματίζεται ωκεάνιος φλοιός. Σχηματίζονται ανυψώσεις του βυθού σαν οροσειρές που λέγονται μεσοωκεάνιες ράχες, επειδή σχηματίζονται στο μέσο των ωκεανών. Σε μερικά σημεία των μεσοωκεάνιων ραχών, σχηματίζονται μεγαλύτερα υψώματα, δηλαδή υποθαλάσσια όρη. Όταν η στερεοποιημένη λάβα φτάνει στην επιφάνεια του ωκεανού, δημιουργούνται ηφαιστειακά νησιά. Έτσι σχηματίζεται π.χ. η Ιρλανδία, πάνω στη μεσοωκεάνια ράχη του Ατλαντικού, μεταξύ Ευρασιατικής και Βορειοαμερικανικής πλάκας. Παρατηρούνται ασθενείς ως μέτριοι σεισμοί. Τι συμβαίνει όταν δύο πλάκες κινούνται παράλληλα η μία με την άλλη; Παρατηρούνται ισχυροί σεισμοί. Τι συμβαίνει όταν μία στήλη μάγματος από το εσωτερικό της Γης ανεβαίνει μέχρι το μέσον μιας λιθοσφαιρικής πλάκας κάτω από ένα ωκεανό; Από τη στήλη μάγματος δημιουργείται υποθαλάσσιο ηφαίστειο. Η λάβα πήζει και στερεοποιείται στον πυθμένα. Από τη συσσώρευση στερεοποιημένης λάβας δημιουργείται υποθαλάσσιο όρος. Όταν η στερεοποιημένη λάβα φτάνει στην επιφάνεια του ωκεανού σχηματίζεται νησί. Καθώς η πλάκα κινείται αργά, η στήλη βρίσκει διέξοδο σε άλλο κοντινό σημείο, δημιουργώντας ένα ακόμη ηφαίστειο,ένα ακόμη υποθαλάσσιο όρος,ένα ακόμη νησί, κ.ο.κ. Με τον καιρό σχηματίζεται αλυσίδα από ηφαιστειακά νησιά στο μέσο της πλάκας, που λέγονταιθερμές κηλίδες. Τι είναι το «δαχτυλίδι της φωτιάς»; Το «δαχτυλίδι της φωτιάς» είναι μια αλυσίδα από ενεργά ηφαίστεια που βρίσκονται γύρω από τη λιθοσφαιρική πλάκα του Ειρηνικού. Τι λέγεται σεισμός; Σεισμός λέγεται η στιγμιαία δόνηση (τράνταγμα) του εδάφους.
Πώς γεννιούνται οι σεισμοί; Λόγω της κίνησης των λιθοσφαιρικών πλακών, για μεγάλα χρονικά διαστήματα συσσωρεύεται ενέργεια σε ορισμένες περιοχές της λιθόσφαιρας. Σαν αποτέλεσμα αυτού, κατά διαστήματα τα πετρώματα σπάνε κάμπτονται ή μετακινούνται, δημιουργούνται κύματα που φτάνουν στο έδαφος και το έδαφος στιγμιαία τραντάζεται, δηλαδή δημιουργείται σεισμός. Επίσης συχνά σεισμοί προηγούνται ή συνοδεύουν τις εκρήξεις των ηφαιστείων. Ποιες αλλαγές προκαλούν οι ισχυροί σεισμοί στην επιφάνεια του εδάφους; Οι ισχυροί σεισμοί προκαλούν ρωγμές στο έδαφος, κινήσεις πετρωμάτων και μεγάλων βράχων, κατολισθήσεις, κ.α. Ποια είναι τα δυσάρεστα αποτελέσματα των σεισμών για τους ανθρώπους; Οι σεισμοί προκαλούν απώλειες ανθρώπινων ζωών, και καταστροφές στα έργα των ανθρώπων. Σε ποιες περιοχές της Γης παρατηρούνται περισσότεροι σεισμοί και τα περισσότερα ηφαίστεια; (επανάληψη) Οι περισσότεροι σεισμοί και τα περισσότερα ηφαίστεια παρατηρούνται στις περιοχές που βρίσκονται κοντά στα όρια των λιθοσφαιρικών πλακών. Γιατί στη Χιλή στην Ιαπωνία και στην Ελλάδα παρατηρούνται πολλοί σεισμοί; Στη Χιλή παρατηρούνται πολλοί σεισμοί επειδή αυτή βρίσκεται κοντά στα όρια της Νοτιοαμερικανικής πλάκας με την πλάκα Νάζκα. Στην Ιαπωνία παρατηρούνται πολλοί σεισμοί επειδή αυτή βρίσκεται κοντά στα όρια της Ευρασιατικής πλάκας με την πλάκα του Ειρηνικού. Στην Ελλάδα παρατηρούνται πολλοί σεισμοί, επειδή αυτή βρίσκεται κοντά στα όρια της Ευρασιατικής πλάκας με την Αφρικανική πλάκα. Γιατί στην Αυστραλία και στη Ρωσία οι σεισμοί είναι σπάνιοι; Στην Αυστραλία οι σεισμοί είναι σπάνιοι, επειδή αυτή βρίσκεται στο μέσο της Ινδοαυστραλιανής πλάκας. Στη Ρωσία είναι σπάνιοι επειδή αυτή βρίσκεται στο μέσον της Ευρασιατικής πλάκας. Μερικές πυκνοκατοικημένες περιοχές της Γης που πλήττονται από σεισμούς: Ινδία, ανατολική Κίνα, Ιαπωνία, Ινδονησία, Μεξικό, κ.α. Μέτρα προστασίας από τους σεισμούς (συζήτηση, όχι απομνημόνευση) Πριν από το σεισμό Στερεώστε καλά στους τοίχους τα ράφια και τις βιβλιοθήκες.βιδώστε καλά στους τοίχους δεξαμενές καυσίμων και νερού καθώς και θερμοσίφωνες.τοποθετήστε τα βαριά αντικείμενα στα χαμηλότερα ράφια.απομακρύνετε τα βαριά αντικείμενα πάνω από κρεβάτια και καναπέδες.στερεώστε καλά τα φωτιστικά σώματα.προσδιορίστε καλά προφυλαγμένους χώρους σε κάθε δωμάτιο του σπιτιού:κάτω από ανθεκτικά γραφεία ή τραπέζια, μακριά από γυάλινες επιφάνειες και βιβλιοθήκες,μακριά από εξωτερικούς τοίχους.καθορίστε ασφαλείς χώρους έξω από το σπίτι:μακριά από κτίρια και δέντρα, τηλεφωνικά και ηλεκτρικά καλώδια.ελέγξτε τη σωστή λειτουργία του ηλεκτρικού δικτύου καθώς και των συνδέσεων του δικτύου φυσικού αερίου. Ενημερώστε όλα τα μέλη της οικογένειας για το πώς κλείνουν οι γενικοί διακόπτες (ηλεκτρικού, νερού, φυσικού αερίου).ενημερώστε όλα τα μέλη της οικογένειας για τα παραπάνω μέτρα.προμηθευτείτε φορητό ραδιόφωνο με μπαταρίες, φακό και βαλιτσάκι πρώτων βοηθειών.ενημερώστε, ειδικά τα παιδιά της οικογένειας, για τα τηλέφωνα έκτακτης ανάγκης (100, 166, 199 κ.τ.λ.).συμφωνείστε όλοι για ένα συγκεκριμένο τόπο συνάντησης μετά το σεισμό.
Κατά τη διάρκεια του σεισμού Σε εσωτερικούς χώρους: Παραμείνετε ψύχραιμοι. Καλυφθείτε κάτω από κάποιο ανθεκτικό έπιπλο και ταυτόχρονα προστατέψτε τα μάτια σας με το εσωτερικό τμήμα του χεριού σας. Εάν δεν υπάρχει κοντά σας κάποιο ανθεκτικό έπιπλο καθίστε στο πάτωμα με το πρόσωπό σας στραμμένο σε εσωτερικό τοίχο, μακριά από παράθυρα και έπιπλα που μπορούν να πέσουν πάνω σας. Εάν είστε στο κρεβάτι, μείνετε ακίνητοι και προστατέψτε το κεφάλι σας με ένα μαξιλάρι. Μην προσπαθείτε να απομακρυνθείτε από το σπίτι. Μην χρησιμοποιείτε τον ανελκυστήρα. Μην βγαίνετε στα μπαλκόνια. Εάν βρεθείτε σε ψηλό κτίριο, απομακρυνθείτε από τζάμια και εξωτερικούς τοίχους. Εάν βρεθείτε σε χώρο ψυχαγωγίας ή σε κάποιο κατάστημα ή εμπορικό κέντρο, διατηρήστε την ψυχραιμία σας και να αποφύγετε τον πανικό. Μείνετε μακριά από το πανικόβλητο πλήθος που κινείται άτακτα προς τις εξόδους. Αν είστε μέσα στο σχολείο: Καλυφθείτε γρήγορα κάτω από το θρανίο. Πέστε στα γόνατα και καλύψτε το κεφάλι σας με τα χέρια σας. Απομακρυνθείτε από τα παράθυρα. Παραμείνετε στη θέση σας μέχρι να σας δοθούν περισσότερες οδηγίες από τους καθηγητές σας. Σε εξωτερικούς χώρους: Απομακρυνθείτε από τα γειτονικά κτίρια καθώς και από τηλεφωνικά ή ηλεκτρικά καλώδια. Καλύψτε το κεφάλι σας με κάποια τσάντα ή χαρτοφύλακα που μπορεί να έχετε στη διάθεσή σας. Μείνετε σε ανοιχτό χώρο μέχρι να σταματήσει η δόνηση. Μέσα στο αυτοκίνητο: Καταφύγετε σε ανοιχτό χώρο και σταματήστε αμέσως το αυτοκίνητο. Μείνετε μέσα στο αυτοκίνητο μέχρι να σταματήσει η δόνηση. Αποφύγετε τις γέφυρες ή τις υπέργειες διαβάσεις. Μετά το σεισμό Μείνετε προετοιμασμένοι για τους μετασεισμούς. Ελέγξτε τον εαυτό σας και τους γύρω σας για πιθανούς τραυματισμούς. Μην μετακινείτε τους βαριά τραυματισμένους. Ακολουθείτε τις οδηγίες των αρχών και μην πιστεύετε τις ανυπόστατες φημολογίες. Χρησιμοποιείτε το τηλέφωνο μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις, γιατί προκαλείτε υπερφόρτωση του τηλεφωνικού δικτύου. Μην χρησιμοποιείτε άσκοπα το αυτοκίνητο, γιατί εμποδίζετε τα συνεργεία διάσωσης. Αποφύγετε την είσοδο στο σπίτι ειδικά εάν παρατηρείτε ζημιές ή αισθάνεστε τη μυρωδιά γκαζιού ή βλέπετε κομμένα καλώδια. Επειδή πολλές φορές μετά από σεισμό ακολουθεί τσουνάμι, μετά από έναν ισχυρό σεισμό και ιδίως αν παρατηρήσετε άνοδο ή κάθοδο της στάθμης του νερού απομακρυνθείτε από παραθαλάσσιες περιοχές ή περιοχές χαμηλού υψομέτρου που γειτνιάζουν με τη θάλασσα, και παραμείνετε μακριά από τις παραθαλάσσιες περιοχές μέχρι να ενημερωθείτε από την αρμόδια Υπηρεσία ότι δεν υπάρχει κίνδυνος. Β. Δ υ ν ά μ ε ι ς σ τ η ν ε π ι φ ά ν ε ι α τ η ς Γ η ς (ε ξ ω γ ε ν ε ί ς) Ποιες δυνάμεις λέγονται εξωγενείς, ποιες είναι αυτές και ποια είναι τα αποτελέσματά τους στην επιφάνεια της Γης; Εξωγενείς δυνάμεις λέγονται οι δυνάμεις που αναπτύσσονται πάνω στην επιφάνεια της Γης. Οι εξωγενείς δυνάμεις είναι ο άνεμος, το νερό και οι μεταβολές της θερμοκρασίας. Αυτές: θρυμματίζουν βράχια (αποσάθρωση) ξεγυμνώνουν και λειαίνουν επιφάνειες (διάβρωση) ανοίγουν στοές (διάβρωση, αποσάθρωση) μεταφέρουν υλικά από ένα μέρος σε άλλο, και αφήνουν υλικά σε άλλους τόπους (απόθεση) Με τη δράση των παραπάνω δυνάμεων αλλάζει το τοπίο στην επιφάνεια της Γης.
Ο κύκλος των πετρωμάτων ή γεωλογικός κύκλος Ο άνεμος, η βροχή, οι παγετώνες τα ποτάμια διαβρώνουν τα υλικά που αποτελούν τα πετρώματα. Τα ποτάμια μεταφέρουν τα υλικά που προέρχονται από τη διάβρωση των πετρωμάτων και τα αποθέτουν ως ιζήματα σε χαμηλότερες περιοχές (πεδιάδες, λίμνες, θάλασσες). Τα στρώματα των ιζημάτων που αποτέθηκαν και οι νεκροί οργανισμοί δημιουργούν τα ιζηματογενή πετρώματα, στα οποία περιέχονται και απολιθώματα των οργανισμών. Τέτοιο πέτρωμα είναι π.χ. ο ασβεστόλιθος. Λόγω της κίνησης των λιθοσφαιρικών πλακών τα ιζηματογενή πετρώματα βυθίζονται. Όταν βρεθούν σε συνθήκες υψηλής πίεσης και θερμοκρασίας, αλλάζουν σύσταση και δομή και γίνονται μεταμορφωμένα πετρώματα. Τέτοιο πέτρωμα είναι π.χ. το μάρμαρο, που είναι μεταμορφωμένος ασβεστόλιθος. Το μάγμα που περιέχει τα μεταμορφωμένα πετρώματα ωθείται προς τα πάνω από το εσωτερικό της Γης. Το μάγμα ψύχεται πάνω ή κοντά στην επιφάνεια της Γης, στερεοποιείται και σχηματίζει εκρηξιγενή πετρώματα. Τέτοιο πέτρωμα είναι π.χ. ο γρανίτης.