Εκκλησίες - Μοναστήρια

Εκκλησίες - Μοναστήρια Χριστιανικοί ναοί Στους τρεις πρώτους αιώνες του Χριστιανισμού, οι χριστιανοί λάτρευαν τον Θεό σε απλά κτίσματα, πολλά από τα οποία ήταν προηγουμένως ιδιωτικές κατοικίες. Μετά την αναγνώριση του Χριστιανισμού ως θρησκείας με το διάταγμα των Κωνσταντίνου και Μαξέντιου το 313, οι χριστιανικοί ναοί άρχισαν να αποκτούν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και έγιναν τα κέντρα της ζωής των χριστιανών. Οι πρώτοι ναοί ιδρύθηκαν από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο σε ιδιοκτησίες που ανήκαν στον αυτοκράτορα ή στο δημόσιο. Με την πάροδο του χρόνου, πολλά δημόσια κτίρια και ειδωλολατρικοί ναοί, που με διατάγματα είχαν απομείνει χωρίς πιστούς και φροντίδα, μετατράπηκαν σε χριστιανικούς χώρους λατρείας. Η αλλαγή αυτή βοήθησε στη συντήρηση και τη διατήρησή τους μέχρι σήμερα, καθώς η εγκατάλειψή τους θα προκαλούσε σίγουρα την ερείπωσή τους. Οι ναοί κτίζονταν συνήθως σε κεντρικά σημεία των πόλεων, κοντά σε κύριους δρόμους ή σε πλατείες. Αποτέλεσαν τους πυρήνες γύρω από τους οποίους οργανώνονταν οι συνοικίες και μάλιστα, στο τέλος της Βυζαντινής περιόδου, έδιναν και το όνομά τους σε αυτές, συνήθεια που συνεχίστηκε και αργότερα, μέχρι τις μέρες μας. Σε όλη τη διάρκεια της Ύστερης Αρχαιότητας, μόνον ο επίσκοπος λειτουργούσε σε όλους τους ναούς της πόλης. Κατά κανόνα ο όρθρος ή το πρώτο κομμάτι της θείας λειτουργίας τελούνταν σε μια εκκλησία και η υπόλοιπη λειτουργία συνεχιζόταν σε μιαν άλλη, ενώ σε όλη τη λιτανεία έψαλλαν στο δρόμο. Μόνον μετά από ειδική άδεια του επισκόπου μπορούσε άλλος ιερέας να λειτουργήσει, σε συγκεκριμένους ναούς, και για ειδικούς λόγους, όπως ήταν οι περιπτώσεις των ιδιωτικών ναών που είχαν κτιστεί από πλούσιους ιδιοκτήτες για τους ίδιους και τα μέλη των οικογενειών τους. Η άδεια αυτή ήταν απαραίτητη για να μην γίνονται συνάξεις αιρετικών. Δεν είναι τυχαίο ότι οι ναοί όπου όλοι μπορούσαν να εκκλησιαστούν ονομάζονταν καθολικοί ναοί. 1 από 6

Μοναστήρια Στις βυζαντινές πόλεις υπήρχαν, εκτός από εκκλησίες, και μοναστήρια. Παρόλο που ο μοναχισμός αντιπροσωπεύει την επιθυμία κάποιων ανθρώπων να αφιερώσουν τη ζωή τους στον Θεό και να απομακρυνθούν από την κοινωνική ζωή, μετά τον 6ο αιώνα τα μοναστήρια αρχίζουν να ιδρύονται μέσα στα τείχη των πόλεων και γίνονται κέντρα της πνευματικής ζωής τους με σημαντική οικονομική δύναμη. Κάθε μοναστήρι, ανδρικό ή γυναικείο, διοικούνταν από έναν ηγούμενο ή μια ηγουμένη, σύμφωνα με τυπικό που ρύθμιζε τους κανόνες της κοινής ζωής. Περιβάλλονταν εξωτερικά από ένα υψηλό τοίχο (περιβολότοιχο) και είχαν πολλά κτίσματα, ανάλογα με το μέγεθος, τον πλούτο και την προσφορά τους προς την πόλη. Ο κεντρικός ναός του, το κυριακόν, αποτελούσε σημείο αναφοράς για την οργάνωση της ζωής στο μοναστήρι. Τα υπόλοιπα κτίσματα συνήθως τοποθετούνταν γύρω από αυτό. Η τράπεζα (εστιατόριο), το μαγειρείο με τους φούρνους και τα κελλιά των μοναχών ήταν από τα πιο απαραίτητα κτίσματα. Εξίσου απαραίτητες ήταν οι αποθήκες των τροφίμων (δοχεία), οι χώροι φιλοξενίας (αρχονταρίκι) και τα λουτρά. Όσα μοναστήρια ήταν κέντρα προσκυνήματος, είχαν στοές και παρεκκλήσια για την παραμονή και τη φιλοξενία (εγκοίμηση) αρρώστων που περίμεναν να γίνουν καλά από τον θαυματουργό άγιο (ή αγία) στον οποίο ήταν αφιερωμένη η μονή. Άλλα κτίρια λειτουργούσαν ως νοσοκομεία που χρησιμοποιούνταν και από λαϊκούς ασθενείς, πτωχοκομεία, ορφανοτροφεία και σχολεία. Σε κάποιες περιπτώσεις, οι μονές κτίστηκαν σε σημαντικά σημεία της πόλης για τον καλύτερο έλεγχό τους για παράδειγμα, η μονή Βλατάδων της Θεσσαλονίκης φτιάχτηκε δίπλα στη μεγάλη υπόγεια κινστέρνα, όπου κατέληγε ένας από τους υδαταγωγούς που έφερνε νερό από τον Χορτιάτη. Σε άλλες περιπτώσεις, η θέση των μονών στις άκρες της πόλης και δίπλα στα τείχη, ενδεχομένως να ενίσχυε την άμυνα του οικισμού, όπως είναι οι περιπτώσεις των μονών Βροντοχίου και Περιβλέπτου στο Μυστρά. Τέλος, πολλά μοναστήρια είχαν αξιόλογες βιβλιοθήκες, ενώ ορισμένα ήταν σημαντικά κέντρα παραγωγής και αντιγραφής χειρόγραφων βιβλίων, όπως η μονή Στουδίου στη Κωνσταντινούπολη. Γλωσσάρι (1) Τυπικό (εκκλησιαστικό): εκκλησιαστικό Βιβλίο λειτουργικού περιεχομένου που περιλαμβάνει το σύνολο των οδηγιών και διατάξεων σχετικά με τον χρόνο και τον τρόπο σύμφωνα με τον οποίο θα πρέπει να τελούνται οι ακολουθίες της Εκκλησίας. Πληροφοριακά Κείμενα (5) Διάταγμα των Μεδιολάνων: Το διάταγμα της θέσπισης της ανεξιθρησκίας στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Υπεγράφη στα Μεδιόλανα, το σημερινό Μιλάνο, μεταξύ του Μεγάλου Κωνσταντίνου και του Λικίνιου, το 313 μ.χ. Με το διάταγμα νομιμοποιήθηκε η χριστιανική 2 από 6

Εκκλησία ως «επιτρεπόμενη θρησκεία». Παρόλο που το διάταγμα τέθηκε σε ισχύ από το 313, οι διωγμοί σταμάτησαν ολοκληρωτικά μόνο όταν ο Κωνσταντίνος έγινε μονοκράτορας το 324. Μέγας Κωνσταντίνος (περ. 272-337): Ρωμαίος αυτοκράτορας από το 324 έως το 337. Γεννήθηκε στη Ναϊσό περίπου το 272. Γονείς του ήταν ο Ρωμαίος Καίσαρας Κωνστάντιος Α Χλωρός και η Ελένη. Έλαβε στρατιωτική εκπαίδευση, λαμβάνοντας μέρος σε εκστρατείες στο πλευρό του πατέρα του, καταλαμβάνοντας τον βαθμό του τριβούνου, του διοικητή της αυτοκρατορική σωματοφυλακής. Μετά από σειρά διαμαχών, και αφού εξουδετέρωσε τους αντιπάλους του, ανήλθε στον θρόνο το 324. Ως μοναδικός αυτοκράτορας, ο Κωνσταντίνος αναδιάρθρωσε το διοικητικό και στρατιωτικό σύστημα, άλλαξε το νόμισμα και ίδρυσε την Κωνσταντινούπολη, την οποία και έκανε πρωτεύουσα της Αυτοκρατορίας (330). Όντας διορατικός, και αντιλαμβανόμενος την αυξανόμενη δύναμη της νέας θρησκείας, υποστήριξε διακριτικά το χριστιανισμό, ενώ υπέγραψε το Διάταγμα των Μεδιολάνων το 313, με το οποίο θεσπιζόταν η αρχή της ανεξιθρησκίας. Αναμείχθηκε επιπλέον και σε θρησκευτικές διαμάχες και συγκάλεσε την πρώτη Οικουμενική Σύνοδο της Νίκαιας, την πλέον καθοριστική για την εξέλιξη της Χριστιανικής Εκκλησίας. Με τις ενέργειές του αυτές, και κυρίως με την υποστήριξη των χριστιανών και τη μεταφορά της πρωτεύουσας στην Κωνσταντινούπολη, διαμόρφωσε στην ουσία την μετέπειτα πορεία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Το καθολικό της Μονής Βλατάδων: Η σταυροπηγιακή Μονή Βλατάδων βρίσκεται στο βόρειο άκρο του ιστορικού κέντρου της Θεσσαλονίκης, κοντά στην πύλη προς την ακρόπολη και νότια της οδού Ακροπόλεως. Η Μονή αρχικά ήταν αφιερωμένη στον Χριστό Παντοκράτορα, ενώ σήμερα στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος. Ανεγέρθηκε από τον Δωρόθεο Βλατή, μαθητή του Γρηγορίου Παλαμά, που διετέλεσε Μητροπολίτης της Θεσσαλονίκης (1351-1371) και είναι η μοναδική μονή στη Θεσσαλονίκη που λειτουργεί έκτοτε σχεδόν αδιάλειπτα, έως τις μέρες μας. Το καθολικό της μονής ήταν το κεντρικό της κτίσμα και αρχιτεκτονικά ανήκει σε μια παραλλαγή του τρουλαίου σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού με περίστωο. Ο τρούλος, αντί της συνήθους στήριξής του εξολοκλήρου σε πεσσούς, στηρίζεται στους τοίχους του ιερού και σε δύο πεσσούς στη δυτική πλευρά, ιδιαιτερότητα που πιθανότατα οφείλεται στην ενσωμάτωση οικοδομικών λειψάνων παλαιοτέρου κτίσματος. Εξωτερικά, η μορφή του βυζαντινού ναού γίνεται σήμερα αντιληπτή μόνο στην ανατολική όψη, καθώς κατοπινές μετατροπές έχουν αλλοιώσει σε σημαντικό βαθμό τις υπόλοιπες πλευρές. Στην όψη αυτή διακρίνεται ξεκάθαρα και η τοιχοποιία του κτιρίου: τρεις σειρές λίθων που εναλλάσσονται με κομμάτια πλίνθων. Πλινθόκτιστος είναι και ο οκταγωνικός τρούλος με πλίνθινους ημικίονες στα άκρα των πλευρών και έξι παράθυρα. Κατά την Οθωμανική περίοδο το περίστωο του ναού διευρύνθηκε προς Δύση και Βορρά, κατασκευάστηκε ενιαία στέγη, και αργότερα προστώο στη νότια πλευρά, πρόπυλο στη δυτική και περιμετρικό στηθαίο προστώου και προπύλου. Στο εσωτερικό του ναού και του νότιου παρεκκλησίου, που είναι αφιερωμένο στους αποστόλους Πέτρο και Παύλο, διατηρούνται τοιχογραφίες της περιόδου 1360-1380. Το εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού περιλαμβάνει τον Παντοκράτορα με αγγελικές δυνάμεις και ολόσωμους προφήτες στον τρούλο. Στα εσωράχια των τόξων διατηρούνται σκηνές από το Δωδεκάορτο και στους τοίχους άγιοι σε δύο ζώνες, κυρίως ασκητές και μοναχοί. Στη στοά σώζονται, χαμηλά στρατιωτικοί άγιοι και πάνω από αυτούς σκηνές από τα Θαύματα του Χριστού, ενώ οι παραστάσεις της Βάπτισης και των Τριών Παίδων εν καμίνω στις δύο μικρές κόγχες του νάρθηκα διατηρούνται αλώβητες από το σφυροκόπημα που δέχτηκαν οι υπόλοιπες τοιχογραφίες για την καλύτερη πρόσφυση του νέου κονιάματος. Στη χρονολόγηση των τοιχογραφιών μεταξύ των ετών 1360-1380 συμβάλει και η απεικόνιση του αγίου Γρηγορίου Παλαμά στον κυρίως ναό και 3 από 6

στο παρεκκλήσι, ο οποίος πέθανε το 1359. Η απεικόνισή του ανάμεσα στους γνωστούς θεολόγους της Εκκλησίας αποτελεί απόδειξη της σχέσης της μονής με το κίνημα του Ησυχασμού. Αξίζει να σημειωθεί ότι σε όλη τη διάρκεια της λειτουργίας του καθολικού, συμπεριλαμβανομένης και της σύντομης μετατροπής του σε τζαμί κατά την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας, υπέστη σημαντικές φθορές, οφειλόμενες κυρίως στην προβληματική συναρμογή των τοιχοποιιών με τα λείψανα προϋπάρχοντος κτίσματος, και πιο πρόσφατα, σε ισχυρή καταπόνηση από τους σεισμούς του 1978. Κατά την περίοδο 1980-1985 πραγματοποιήθηκε ολοκληρωμένο πρόγραμμα συντήρησης και αποκατάστασης, στη διάρκεια του οποίου αποκαλύφθηκαν σημαντικά στοιχεία για την ιστορική και οικοδομική εξέλιξη του κτίσματος, ενώ ταυτόχρονα αντιμετωπίστηκαν ολοκληρωμένα οι συσσωρευμένες βλάβες του. Τα κάστρα: Στην κορυφή ενός πρόβουνου του Ταϋγέτου, λίγα χιλιόμετρα ΒΔ της Λακεδαίμονος, όπως ονομαζόταν η Σπάρτη στα βυζαντινά χρόνια, το κάστρο του Μυστρά ή Μυζηθρά ιδρύθηκε το 1249 από τον Φράγκο πρίγκιπα Γουλιέλμο Β Βιλεαρδουίνο. Ο λόφος είναι φύσει οχυρός, γιατί από τα νότια και τα ΝΑ είναι εντελώς απροσπέλαστος, καθώς ο βράχος υψώνεται σχεδόν κάθετα σε δυσθεώρητο ύψος. Όμως, η θέα προς την κοιλάδα του Ευρώτα δεν εμποδίζεται από τίποτε προς το βορρά, την ανατολή και το νότο η θέση είναι εξαιρετικά καίρια για τον έλεγχο της περιοχής. Το όνομα του Μυστρά θα μπορούσε να προέρχεται από κάποιον γαιοκτήμονα της περιοχής που το επώνυμό του ή το επάγγελμά του ήταν Μυζηθράς. Οι Φράγκοι οικοδόμησαν ένα δυνατό κάστρο για τον αποτελεσματικό έλεγχο της νότιας Πελοποννήσου. Ωστόσο, για να λυθεί η αιχμαλωσία του Γουλιέλμου, μετά τη μάχη της Πελαγονίας το 1259, αναγκάστηκαν να παραχωρήσουν στους Βυζαντινούς τα κάστρα της Μονεμβασίας, της Μάνης και του Μυστρά το 1262. Στα αμέσως επόμενα χρόνια, η ασφάλεια που παρείχε ο λόφος προκάλεσε τη μετακίνηση των κατοίκων της Λακεδαίμονος και των γύρω οικισμών, την εγκατάστασή τους στην πλαγιά κάτω από το κάστρο και το κτίσιμο των οικιών τους με μαρμάρινο και άλλο οικοδομικό υλικό από τα ερείπια της αρχαίας Σπάρτης και τις παλιές ιδιοκτησίες τους. Παράλληλα, η επισκοπή Λακεδαίμονος μετέφερε εκεί την έδρα της το 1264, ενώ η στρατιωτική «κεφαλή» του Μοριά, ο ενιαύσιος στρατηγός, μόλις το 1289. Ο καθεδρικός ναός, αφιερωμένος στον άγιο Δημήτριο, κτίστηκε μέσα στο τελευταίο τρίτο του 13ου αιώνα, ίσως από τον μητροπολίτη Ευγένιο, και ανακαινίστηκε από τον Νικηφόρο Μοσχόπουλο, που ήλθε από την Κωνσταντινούπολη. Ιδιαίτερα σημαντικές προσωπικότητες θα πρέπει να ήταν ο Δανιήλ και ο πρωτοσύγκελος Παχώμιος, που ίδρυσαν τα δύο διαδοχικά καθολικά της μονής Βροντοχίου, τους Αγίους Θεοδώρους και το Αφενικό (πριν το 1296 και το 1310). Από το 1308 η «κεφαλή» έπαψε να έχει θητεία ενός χρόνου και έγινε μόνιμη διοίκηση. Το 1348 ο Μυστράς αναδείχθηκε σε πρωτεύουσα του Δεσποτάτου του Μορέως με πρώτο δεσπότη τον Μανουήλ Καντακουζηνό (1348-1380), δευτερότοκο γιο του αυτοκράτορα Ιωάννη Ҁ. Ο Μανουήλ έλαβε ως σύζυγό του την Ισαβέλλα, κόρη του βασιλέα της Μικρής Αρμενίας Γκυ ντε Λουζινιάν, τη γνωστή από τη μυθιστορηματική βιογραφία της, πριγκηπέσα Ιζαμπώ. Ο Μανουήλ γύρω στο 1350 ίδρυσε τη μονή του Ζωοδότου Χριστού, που έχει ταυτιστεί με την σημερινή εκκλησίας της Αγίας Σοφίας, ενώ η Ισαβέλλα φαίνεται ότι την ίδια περίοδο ίδρυσε την μονή της Περιβλέπτου. Tο 1383 την οικογένεια των Καντακουζηνών διαδέχθηκε στη διοίκηση του Μυστρά η οικογένεια των Παλαιολόγων που κατείχε το θρόνο της Κωνσταντινούπολης. Ο Θεόδωρος Α Παλαιολόγος, γιός του αυτοκράτορα Ιωάννη του Ε, ανέκοψε την αυτονομιστική διάθεση του τελευταίου Καντακουζηνού, του Δημητρίου. Η διοίκησή του στο Μυστρά βασίζονταν πάντα στις λεπτές ισορροπίες μεταξύ εχθρών και φίλων. Από την άλλη πλευρά, οι κάτοικοι της πόλης είχαν υψηλό φρόνημα και αφυπνισμένο αίσθημα εθνικής συνείδησης, προϊόν του 4 από 6

μακροχρόνιου πολέμου, αλλά και της αναγκαστικής συμβίωσης με Φράγκους, Βενετούς, Αλβανούς, που είχαν αρχίσει να έρχονται κατά κύματα στην Πελοπόννησο από το 13ο αιώνα, και Εβραίους, που είχαν εγκατασταθεί στην περιφέρεια της πόλης. Οι κάτοικοι αντέδρασαν σθεναρά όταν ο Θεόδωρος αντί χρηματικού ποσού παραχώρησε το Μυστρά στους Ιωαννίτες ιππότες το 1402, με αποτέλεσμα να ακυρωθεί η σύμβαση. Από την άλλη, οι διαμάχες με τους άρχοντες και τον πληθυσμό λόγω της φορολογίας και των λοιπών επιβαρύνσεων ήταν συνεχείς. Το 1423 οι Οθωμανοί λεηλάτησαν την Πελοπόννησο, αλλά το 1429, μετά από επιτυχίες του Θεόδωρου Β Παλαιολόγου και του Ιωάννη Η, του νέου αυτοκράτορα, ιδρύθηκε νέο Δεσποτάτο με έδρα τη Γλαρέντζα και το 1430 ένα τρίτο με έδρα τα Καλάβρυτα. Τότε, την εποχή αυτή του ύστατου θριάμβου, κτίζονται στο Μυστρά η Ευαγγελίστρια και η μονή της Παντάνασσας. Ωστόσο, από τους τρεις αδελφούς Παλαιολόγους, τον Θεόδωρο, τον Κωνσταντίνο και τον Θωμά, που διεκδικούσαν ο καθένας για λογαριασμό του την εξουσία στο Μοριά ή και στην Κωνσταντινούπολη, στο Μυστρά έμεινε ο Κωνσταντίνος μέχρι το 1449, όταν έφυγε για την Πόλη, χωρίς να στεφθεί πραγματικά, για να παραλάβει το θρόνο. Μετά το 1453, οι Οθωμανοί ουσιαστικά έπαιζαν τον πρώτο ρόλο στην Πελοπόννησο και ήταν ζήτημα χρόνου να κυριεύσουν και τους τελευταίους Βυζαντινούς θύλακες. Ο Δημήτριος Παλαιολόγος παρέδωσε το Μυστρά το 1460 στον Μωάμεθ Β μπροστά στην απειλή του πολυάριθμου στρατού του, ενώ ο Θωμάς από την Πάτρα έφυγε για την Ιταλία. Ο Μυστράς ήταν μια μεγάλη πόλη για την εποχή της και υπήρξε η καρδιά της Πελοποννήσου για σχεδόν δύο αιώνες. Στους στενούς δρόμους του περπάτησαν σημαντικές προσωπικότητες της εποχής, λαϊκοί και κληρικοί, που καθόρισαν όχι μόνον τη μοίρα της πόλης, αλλά ίσως και της Ευρώπης. Η προσωπικότητα του Γεώργιου Πλήθωνα Γεμιστού, φιλόσοφου με υψηλή κρατική θέση, είναι η πιο ονομαστή. Πράγματι, ο Πλήθων ήταν που, με την ευκαιρία της συνόδου για την ένωση των Εκκλησιών, επέδρασε έτσι ώστε να αναζωογονηθεί το ενδιαφέρον για την κλασική παιδεία στη Φλωρεντία. Το 1464, κατά την αποτυχημένη πολιορκία του Μυστρά από τους Βενετούς, ο άρχοντας Σιγισμούνδος Μαλατέστας κατάφερε να εισέλθει στην πόλη και φεύγοντας να πάρει μαζί του μοναδικό λάφυρο το λείψανο του Γεμιστού, που το απέθεσε μαζί με των άλλων σοφών της αυλής του στο Ρίμινι. Η πόλη : Η Κωνσταντινούπολη, η πρωτεύουσα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, χτίστηκε στη θέση της αρχαίας ελληνικής αποικίας: Βυζάντιο, στην τριγωνική χερσόνησο που σχηματίζεται μεταξύ του Κεράτιου κόλπου, του Βοσπόρου και της θάλασσας του Μαρμαρά σε μια εξαιρετική θέση που ήλεγχε εμπορικά τον δρόμο Αιγαίου-Ευξείνου Πόντου. Την ίδρυσε ο Μέγας Κωνσταντίνος το 330 μ.χ. με σκοπό να δημιουργήσει μια πόλη ισάξια της Ρώμης σε λαμπρότητα, πλούτο και δύναμη. Η πόλη αναπτύχθηκε πολύ γρήγορα αυτό προκάλεσε προβλήματα χώρου και υποδομών, οπότε ο Θεοδόσιος ο Α επέκτεινε την πόλη προς Δυσμάς, φτιάχνοντας καινούργια ισχυρά τείχη, τα οποία οχύρωσαν την πόλη μέχρι το τέλος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Η Κωνσταντινούπολη διαμορφώθηκε πολεοδομικά παρόμοια με τη Ρώμη. Ένας κεντρικός δρόμος, η Μέση οδός, συνέδεε το παλάτι με τη Χρυσή πύλη. Πάνω σε αυτόν τον δρόμο φτιάχτηκε ο Φόρος, μια κυκλική πλατεία με ένα άγαλμα του Κωνσταντίνου τοποθετημένο πάνω σε ένα κίονα. Στην πλατεία αυτή χωροθετήθηκαν και άλλα δημόσια κτίρια. Αργότερα ο Θεοδόσιος ο Α και ο Αρκάδιος δημιούργησαν κι άλλους Φόρους με τα δικά τους αγάλματα. Τον 6ο αιώνα ο Ιουστινιανός, μετά τη στάση του Νίκα, κόσμησε την Κωνσταντινούπολη με λαμπρά οικοδομήματα, ανάκτορα, λουτρά και δημόσια κτίρια.. Τότε κτίστηκε και ο ναός της Αγίας Σοφίας που αποτέλεσε σε όλη τη διάρκεια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας την έδρα του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Κατά τον 7ο και 8ο αιώνα η Κωνσταντινούπολη αντιμετώπισε μεγάλα προβλήματα που την αποσυντόνισαν: επιθέσεις από 5 από 6

τους Αβάρους (πολιορκία το 674) και τους Άραβες (επιθέσεις το 674 και το 717-718), φυσικές καταστροφές (μεγάλος καταστροφικός σεισμός το 740), και επιδημίες (πανώλη το 747). Μικρή οικοδομική δραστηριότητα αναπτύσσεται κατά τον 8ο και 9ο αιώνα, που περιλαμβάνει κυρίως ενίσχυση της οχύρωσης της πόλης. Mε την ανάκαμψη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, 9ο-11ο αιώνα, η Κωνσταντινούπολη κατέστη η πολυπληθέστερη πόλη του τότε χριστιανικού κόσμου, στην πλειοψηφία της Ελληνόφωνη, σε συνύπαρξη με πολλές άλλες εθνότητες, όπως: Εβραίους, Αρμένιους, Ρώσους, Ιταλούς έμπορους, Άραβες, καθώς και μισθοφόρους από τη δυτική Ευρώπη και τη Σκανδιναβία. Αυτήν την περίοδο χτίζονται πολλά δημόσια κτίρια, ιδιωτικά και εκκλησιαστικά, με έμφαση σε συστάσεις ιδρυμάτων κοινωφελούς σκοπού, όπως νοσοκομεία, γηροκομεία, ορφανοτροφεία και σχολεία. Μεγάλη ακμή γνωρίζει η ανώτερη εκπαίδευση, χάρη στη μέριμνα του κράτους αφενός, αλλά και την εμφάνιση σημαντικών λογίων αφετέρου. Η αναγέννηση αυτή συνεχίστηκε μέχρι τα μέσου του 11ου αιώνα, όταν άρχισαν τα οικονομικά προβλήματα λόγω κακής διαχείρισης, αλλά και λόγω δυσμενών εκβάσεων εξωτερικών επιχειρήσεων της αυτοκρατορίας. Η πρώτη διέλευση των Σταυροφόρων από την Κωνσταντινούπολη ήταν τελείως ανώδυνη, όμως στη Δ σταυροφορία, το 1204, οι Φράγκοι την κατέλαβαν και τη λεηλάτησαν, ενώ σφαγίασαν, αιχμαλώτισαν και εκδίωξαν τους κατοίκους της. Την ανακατέλαβε το 1261 ο Μιχαήλ Η Παλαιολόγος, ο οποίος ανοικοδόμησε τα περισσότερα μνημεία και τα τείχη, χωρίς όμως να καταφέρει να δώσει ξανά στην πόλη τη λάμψη και την αίγλη του παρελθόντος Αποδυναμωμένη η αυτοκρατορία δεν μπόρεσε να αναχαιτίσει την ορμή των Οθωμανών, με αποτέλεσμα να πέσει η Κωνσταντινούπολή στα χέρια τους το 1453. Με την Άλωση επήλθε οριστικά η κατάλυση της αυτοκρατορίας. Η πνευματική όμως παράδοση του Βυζαντίου παρέμεινε ακόμη αξιοσημείωτη, καθώς πολλοί λόγιοι εγκαταστάθηκαν στις κτήσεις των Βενετών στην Κρήτη και την Πελοπόννησο, αλλά και στα ίδια τα κράτη της Ευρώπης και μεταλαμπάδευσαν την Ελληνική παιδεία στη Δύση. Βιβλιογραφία (8) 1. Κιουσοπούλου Τ., Η ύστερη βυζαντινή πόλη, 1997 2. Mango, C., Βυζάντιο, η Αυτοκρατορία της Νέας Ρώμης, Μ.Ι.Ε.Τ, Αθήνα, 1990 3. Μπούρας Χ., Πολεοδομικά των μεσοβυζαντινών και υστεροβυζαντινών πόλεων, 1998 4. Ορλάνδος Α., Μοναστηριακή Αρχιτεκτονική, Αθήνα, 1958 5. Η ιστορία όχι μόνο δύο πόλεων σε Ψηφίδες του Βυζαντίου 6. Η Πολιτεία του Μυστρά, Υπουργείο Πολιτισμού, Αθήνα, 2001 7. Εικόνες πίστης...εικόνες εξουσίας...εικόνες δημιουργίας σε Ψηφίδες του Βυζαντίου 8. Η χριστιανική θρησκεία: ακρογωνιαίος λίθος στο βυζαντινό εποικοδόμημα σε Ψηφίδες του Βυζαντίου 6 από 6