(ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ) ΣΕ ΑΡΜΟΝΙΚΗ ΣΥΝΥΠΑΡΞΗ ΜΕ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Βοϊδομάτης, Άραχθος, Βίκος, Αώος, Ζαγορίτης, Βάρδας Ποτάμια Ποτάμια μικρά και μεγάλα που διασχίζουν με τις κοιλάδες τους την Ήπειρο. Δώρο της φύσης, πάντα εκεί Γονιμοποιούν και καταστρέφουν Προσελκύουν και απωθούν Ενώνουν και χωρίζουν Οι δυνάμεις που προκαλούν είναι ευεργετικές αλλά και επιζήμιες.
Ο άνθρωπος απαντώντας στην πρόκληση τους, ενεργοποιεί όλο το διανοητικό του δυναμικό, την εφευρετικότητα και τις οργανωτικές του ικανότητες. Τα τιθασεύει και ξεπερνά τους διαχωρισμούς που του επιβάλλουν. Μικρά ή μεγάλα, με απλά φτηνά μέσα ή πολυέξοδες ισχυρές κατασκευές, οι γέφυρες αποτυπώνουν την απαράμιλλη επινοητικότητα και δημιουργικότητα του ανθρώπινου μυαλού, την εξαιρετική δεξιοτεχνία των ανθρώπινων χεριών. Ενώνουν και συνδέουν. Είναι δρόμοι επικοινωνίας, παρουσίες καθησυχαστικές, ευεργετικές. Ο κόσμος φτιάχνουν εκκλησιές φτιάχνουν και μοναστήρια φτιάχνουν και πετρογέφυρα για να περνούν οι άνθρωποι. Γεφύρι του Πλακίδα ή Καλογερικό Λένε πως η ονομασία Ήπειρος προέρχεται από το αρχαίο «άπειρος». Ήπειρος, ά- πειρος χώρα. Για να τη περπατήσει κανείς ήθελε χρόνο πολύ και κόπο. Βουνά, χαράδρες, ποτάμια, φαράγγια, νερά έκλειναν το δρόμο. Όμως ο άνθρωπος εδώ πάνω πάντα ταξίδευε. 2
Χαράδρα του Βίκου Η μοίρα του, ήταν ν αλλάζει συνέχεια τόπο, για να βγάλει τον επιούσιο. Όταν λοιπόν οι Ηπειρώτες άρχισαν να ταξιδεύουν και να μεταφέρουν εμπορεύματα σε διάφορες χώρες της Ευρώπης, τα γεφύρια ήταν πλέον απαραίτητα. Την πρώτη ιδέα την πρόσφερε η φύση, το πεσμένο κούτσουρο ή ο πεσμένος κορμός ή ένας βράχος που ακουμπά στην όχθη και η ανάγκη διάβασης των ποταμών, οδήγησε στο χτίσιμο των γεφυριών. Στην αρχή έγιναν πρόχειρες ξύλινες κατασκευές και αργότερα μονότοξα, δίτοξα, πολύτοξα γεφύρια. Καμάρες από πέτρα, τοξοτά περίτεχνα αριστουργήματα απόλυτα εναρμονισμένα με το φυσικό περιβάλλον, αποτελούν κλειδιά επικοινωνιών για τα ταξίδια των Ηπειρωτών εμπόρων του 18ου και 19ου αιώνα την εποχή της Τουρκοκρατίας τότε που αναπτύσσονται οικονομικά. 3
Φτιαγμένα με περισσή δεξιοτεχνία από αριστοτέχνες Ηπειρώτες, μάστορες της πέτρας. Άλλοτε σε προεκτάσεις βράχων και βουνών, άλλοτε σε απότομες πλαγιές και δύσβατα μονοπάτια κι άλλοτε στις όχθες των ποταμών. Τα γεφύρια στέριωναν θρύλους και παραδόσεις. Ανθρώπων έργα, μοιάζουν ωστόσο σα να τα γέννησε η φύση, τόσο εναρμονισμένα με το ηπειρώτικο τοπίο. Γεφύρι του Καμπέρ Αγά Τα έργα των μαστόρων δεν προέρχονται από κανένα σχεδιαστήριο, αλλά χαράζονταν επί τόπου με μόνο μέτρο τον άνθρωπο και τις ανάγκες του. Και σαν μονάδα μέτρησης; Το μέγεθος της παλάμης τους. Σαν βασικό δομικό υλικό χρησιμοποιήθηκε η πέτρα, υλικό άφθονο στην περιοχή, που την έπαιρνε από το άμεσο φυσικό περιβάλλον, δουλεμένη με τέχνη. Η συνδετική ύλη αποτελούνταν από μίγμα τριμμένου κρεμμυδιού, ασβέστη, ελαφρόπετρας, χώματος, νερού και άχυρων. Για να ενισχυθεί η συνδετική ικανότητά του πρόσθεταν σ αυτό τρίχες από γιδόμαλλο και ασπράδια αυγών. Το μίγμα αυτό ονομαζόταν <κουρασάνι>. Η τοποθεσία, η σωστή επιλογή της θέσης στην οποία θα κτιζόταν το γεφύρι, αποτελούσε το πρώτο μέλημα των μαστόρων. Επιδίωκαν: 4
Α) σταθερό έδαφος θεμελίωσης (συνήθως βραχώδες και όχι χαλαρό και λασπώδες) ώστε κατά τη θεμελίωση να μη δημιουργούνται προβλήματα στη στερέωση της κατασκευής. Β) το στενότερο πέρασμα του ποταμού, δηλαδή το πλάτος της κοίτης του στο σημείο ζεύξης, έπρεπε να είναι το μικρότερο δυνατό, ώστε με λίγα τόξα να καθίσταται δυνατή η γεφύρωση, προκειμένου να αποφεύγονται οι μεγάλες δαπανηρές κατασκευές. Γ) το βάθος της κοίτης του ποταμού στο ίδιο σημείο έπρεπε να είναι το μικρότερο δυνατό για να διευκολύνονται οι εργασίες θεμελίωσης και ανέγερσης. Γεφύρι του Νούτσου ή Κόκκορου Όταν δεν υπήρχαν αυτές οι προϋποθέσεις, τότε αναγκαστικά κτιζόταν σε αμμώδες έδαφος όπως το γεφύρι της Άρτας που θεμελιώθηκε μετά από επανειλημμένες καταρρεύσεις. (Γκρεμιζόταν λόγω του εδάφους που ήταν αμμώδες, όχι σταθερό, με μεγάλο πλάτος. Έτσι επινόησαν την τεχνική των πολλών τόξων.) Το σχήμα τους και το μέγεθός τους προσδιορίζουν τη μοναδικότητά του κάθε γεφυριού και δείχνουν την αστείρευτη φαντασία των τεχνιτών της εποχής. Μετά την επιλογή θέσης ακολουθούσε η σχεδίαση της κατασκευής από τον πρωτομάστορα. 5
Γεφύρι του Βοϊδομάτη Πρώτα έστηναν τον ξυλότυπο. Η κατασκευή ξεκινούσε από τις δύο άκρες της καμάρας, τις γενέσεις του, με δύο συνεργεία που δούλευαν παράλληλα και ταυτόχρονα. Αντάμωναν στην κορυφή και εκεί σφήνωναν τον τελευταίο και κορυφαίο θολωτή, το λεγόμενο κλειδί. Το γεφύρι ακολουθεί καμπύλη γραμμή, πολλές φορές με έντονη ανηφορική κλίση και το οδόστρωμα είναι στρωμένο με καλντερίμι δηλ. πέτρες που σχηματίζουν λιθόστρωμα. Στα πλαϊνά του γεφυριού οι τεχνίτες τοποθετούσαν κάθετα πέτρες, χαμηλού ύψους που ονομάζονταν Αρκάδες και έπαιζαν κυρίως λόγο διακοσμητικό. Για να ελαφρύνει το βάρος του γεφυριού αφήνονταν στο κύριο σώμα τα ορθογώνια ανοίγματα σαν παράθυρα που λειτουργούσαν και σαν ανακουφιστικές οπές, επι- 6
τρέποντας τη διέλευση από μέσα τους μεγάλης ποσότητας νερού σε περίπτωση που ο ποταμός πλημμύριζε και η στάθμη του ανέβαινε επικίνδυνα μέχρι και την κορυφή του γεφυριού. Επίσης οι τεχνίτες κατασκεύαζαν στα βάθρα του γεφυριού (ιδίως στα μεσαία) προστατευτικές προεξοχές τριγωνικής κάτοψης και σφηνοειδούς μορφής. Αυτές οι προεξοχές κατεύθυναν τα νερά προς τα ανοίγματα κάτω από τις καμάρες. Ανοίγματα και προεξοχές. 7
Σε κάποια γεφύρια κρεμούσαν μια μικρή καμπάνα στο κέντρο του μεγάλου τόξου τους, που χτυπούσε προειδοποιητικά, ό- ταν φυσούσε δυνατός άνεμος ή όταν τα φουρτουνιασμένα νερά ανέβαιναν επικίνδυνα καθιστώντας τη διέλευση του γεφυριού δυσχερή. Γεφύρια της Ηπείρου Πρόγραμμα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Στο χώρο γύρω από τα γεφύρια, κτίζονταν διάφορα συνοδευτικά κτίρια, όπως νερόμυλοι, φυλάκια σε μορφή πύργου και χάνια που εξυπηρετούσαν τους περαστικούς. Κτίστηκαν από λαϊκούς, ανώνυμους αρχιτέκτονες. Η Ήπειρος είναι κοιτίδα των μαστόρων. Προέρχονται από την Κόνιτσα, τα Τζουμέρκα και τους Χουλιαράδες. Μαστοροχώρια όπως η Πυρσόγιαννη και η Βούρμπιανη (Κόνιτσα) γέννησαν λαϊκούς οικοδόμους, που οργανώθηκαν σε συντεχνίες (σινάφια) μπουλούκια (τούρκικα: Boluk = συντροφιά, λόχος). Οι χτίστες των πέτρινων γεφυριών ειδικά, ονομάζονται κιουπρουλήδες (τούρκικο: Kopru = γεφύρι). Το έργο τους πολύπλοκο. Έπρεπε πρώτα να κατανοήσουν αυτοί οι αγράμματοι άνθρωποι τις σχέσεις ανάμεσα στο φυσικό περιβάλλον και το έργο τους. «Για να χτίσεις γιοφύρι λέγανε οι παλιοί μάστοροι, (οι πετράδες) της Ηπείρου πρέπει να πιάνει το χέρι σου και η καρδιά σου». Επικεφαλής του μπουλουκιού, ο πρωτομάστορας, που είχε και την πλήρη ευθύνη. Το μπουλούκι περιελάμβανε και διάφορες ειδικότητες όπως : Πελεκάνο, Χτίστη, Νταμαρτζή, Ταβανατζή (μαραγκός), Ασβεστά, Σκαλιστή, Μπογιατζή, Τσιράκι (Λασποπαίδι). Την ομάδα συνόδευαν και ζώα (μουλάρια) για την μεταφορά υλικών (πέτρες από το νταμάρι). Ένα ιδιαίτερο στοιχείο των μαστόρων ήταν η μυστική, συνθηματική γλώσσα. Την χρησιμοποιούσαν μεταξύ τους από γενιά σε γενιά. Επειδή ήταν φτωχοί οι μάστοροι, και για να εξασφαλίσουν τα απαραίτητα για την οικογένεια, η τέχνη τους ήταν μέσο συντήρησης, επιβίωσης και έπρεπε να προστατευτεί, δηλ. να παραμείνει γνωστή μόνο ανάμεσα στην ομάδα, στην συντεχνία και για να μη μαθευτούν τα μυστικά σε πολλούς. Η μυστική επαγγελματική γλώσσα δικαιολογεί πολλές φορές και την εξειδίκευση ενός ολόκληρου χωριού στο επάγγελμα του μάστορα κτίστη. Άρα, η ανάγκη των μαστόρων να επικοινωνούν μυστικά μεταξύ τους, χωρίς να επιτρέπουν σε κάποιον 8
έξω από το σινάφι να διεισδύσει στα μυστικά της δουλειάς τους, οδήγησε στη δημιουργία συντεχνιακών διαλέκτων (τα κουδαρίτικα). Την απόφαση για να <στηθεί> ένα γεφύρι έπαιρνε ένα μεμονωμένο άτομο ή ένα ολόκληρο χωριό. Χρηματοδότες, λοιπόν ήταν πλούσιοι κάτοικοι, πρόκριτοι, μετανάστες, ηγούμενοι ενός μοναστηριού ή τούρκοι αξιωματούχοι. Σαν ηθικό αντάλλαγμα δινόταν το όνομά του. Κάποια έχουν και δύο ονόματα. Πάντως εκείνο που ξεχνιόταν ήταν το όνομα του πρωτομάστορα. Δε συνηθιζόταν να χαράζεται το όνομά του δίπλα στη χρονολογία ανέγερσης της κατασκευής που ήταν υποχρεωτική. Εγκαίνια γεφυριού Το χτίσιμο ενός γεφυριού ήταν δύσκολο έργο και συχνά πολλά γεφύρια καταστρέφονταν από τη δύναμη του νερού ή από κατασκευαστικά λάθη και τα έφτιαχναν από την αρχή. Αυτό γεννούσε τον φόβο και την αγωνία στους μαστόρους, απέναντι στο απρόοπτο και το άγνωστο. Η πίστη ότι υπάρχουν δαιμονικά στοιχεία και εχθρικοί δράκοι στο χτίσιμο, που ζητούσαν ικανοποίηση, έκαναν τους μαστόρους αλλά και τον υπόλοιπο κόσμο προληπτικούς. Χαρακτηριστικό είναι το πέτρινο γεφύρι της Άρτας που έχει τραγουδηθεί περισσότερο από κάθε άλλο. Σύμφωνα με τη λαϊκή μας παράδοση, το γεφύρι θα μπορούσε να στεριώσει μόνο αν ο πρωτομάστορας θυσίαζε τη γυναίκα του και κατεύναζε έτσι την οργή του στοιχειού. Οι κάτοικοι μέσα από δημοτικά τραγούδια εξύμνησαν τους τεχνίτες των γεφυριών Σαράντα πέντε μάστοροι κι εξήντα μαθητάδες γιοφύρι εθεμέλιωναν στης Άρτας το ποτάμι. Ολημερίς το χτίζανε, το βράδυ εγκρεμιζόταν. Μοιριολογούν οι μάστοροι και κλαιν οι μαθητάδες: 9
"Αλοίμονο στούς κόπους μας, κρίμα στις δούλεψές μας, ολημερίς να χτίζουμε το βράδυ να γκρεμιέται." Πουλάκι εδιάβη κι έκατσε αντίκρυ στό ποτάμι, δεν εκελάηδε σαν πουλί, μηδέ σαν χηλιδόνι, παρά εκελάηδε κι έλεγε ανθρωπινή λαλίτσα: "Αν δε στοιχειώσετε άνθρωπο, γιοφύρι δε στεριώνει, και μη στοιχειώσετε ορφανό, μη ξένο, μη διαβάτη, παρά του πρωτομάστορα την όμορφη γυναίκα, που έρχεται αργά τ' αποταχύ και πάρωρα το γιόμα." Τ' άκουσ' ο πρωτομάστορας και του θανάτου πέφτει. Πιάνει, μηνάει της λυγερής με το πουλί τ' αηδόνι: Αργά ντυθεί, αργά αλλαχτεί, αργά να πάει το γιόμα, αργά να πάει και να διαβεί της Άρτας το γιοφύρι. Και το πουλι παράκουσε κι αλλιώς επήγε κι είπε: "Γοργά ντύσου, γοργά άλλαξε, γοργά να πας το γιόμα, γοργά να πας και να διαβείς της Άρτας το γιοφύρι." Γεφύρι της Άρτας 10
Βρίσκεται σε απόσταση ενός χιλιομέτρου νότια της Άρτας. Είναι λιθόκτιστο και γεφυρώνει τον Άραχθο ποταμό. Αποτελείται από τέσσερα άνισα τόξα και πολλές ψευτοκαμάρες. Η αρχική κατασκευή του γεφυριού τοποθετείται στα χρόνια της κλασικής Αμβρακίας επί βασιλέως Πύρου Α. Υπολογίζεται ότι κτίστηκε το έτος 1602-1606 την περίοδο της τουρκοκρατίας στα συντρίμμια παλαιότερης γέφυρας. Χρηματοδοτήθηκε από τον Αρτινό παντοπώλη, τον Ιωάννη Θιακογιάννη ή Γυφτοφάγο. Κατά την περίοδο 1881-1912 αποτέλεσε το σύνορο ανάμεσα στην ελεύθερη Ελλάδα και την τουρκοκρατούμενη Ελλάδα. Έχει ολικό ύψος 142 μ. και πλάτος 3,75μ. Χρωστάει τη φήμη του στο ομώνυμο δημοτικό τραγούδι. Ποια είναι η τύχη των γεφυριών στην εποχή μας; Δράση: οι μαθητές του Γ1 ενημερώνουν τους άλλους μαθητές σχετικά με τα γεφύρια Σήμερα από τα 700 πέτρινα Ηπειρώτικα γεφύρια απομένουν ελάχιστα, και είναι σε καλή κατάσταση. Κι αυτό, γιατί όπως κάθε ανθρώπινο οικοδόμημα, χρειαζόταν συντήρηση για να αντέξουν περισσότερο στο διάβα του χρόνου. Έτσι από όταν άρχισαν να γίνονται αμαξωτοί δρόμοι και η ανάγκη χρήσης των γεφυριών συνεχώς μειωνόταν, δεν υπήρχε πια το ενδιαφέρον για τη συντήρησή τους, ώσπου πολλά απ αυτά άρχισαν να πέφτουν. Τα τελευταία χρόνια, όμως τα γεφύρια αυτά, χαρακτηρίστηκαν διατηρητέα μνημεία λαϊκής αρχιτεκτονικής και σπουδαία δείγματα της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να υπάρξει ενδιαφέρον και να δοθούν κονδύλια για την 11
συντήρησή τους από εξειδικευμένους τεχνίτες με τις υποδείξεις αρχιτεκτόνων και αρχαιολόγων και κατ αυτόν τον τρόπο να διατηρούνται όρθια και πανέμορφα γεφύρια πέτρινα, θεαματικά ανθρώπινα δημιουργήματα που κουβαλούν μαζί τους θρύλους και παραδόσεις που χάνονται στο βάθος του χρόνου. Στέκουν εκεί που βρίσκονται, όρθια και μπορεί να μην εξυπηρετούν ανάγκες, αλλά σίγουρα προσελκύουν το ενδιαφέρον όλων όσων επισκέπτονται την περιοχή, που τα θαυμάζουν για την εξαιρετική τέχνη, την ομορφιά και την ιστορία τους. Γεφύρι του Νούτσου ή Κόκκορου Αλλά ούτε αυτό από μόνο του φτάνει. Πρέπει να προστατευτούν από τη διάβρωση του χρόνου, να αναδειχθούν και να προβληθούν και ως τουριστικό προϊόν της χώρας μας και ως πολιτιστικό αρχιτεκτονικό επίτευγμα. Είναι όμως κι αυτά που «πληγωμένα» από το διάβα των αιώνων ζητούν τη δική μας συνδρομή για να συνεχίσουν το ταξίδι στο χρόνο. Τα γεφύρια, πέτρινα και απόλυτα εναρμονισμένα με το φυσικό περιβάλλον αποτελούν σημαντικό μέσο επικοινωνίας για τον εκάστοτε διαβάτη. Είδαμε λοιπόν η κατασκευή των γεφυριών ήταν ένα δύσκολο έργο. Έτσι κατά τη γνώμη πολλών η πολιτεία πρέπει να δείξει σεβασμό και να κηρύξει τα πέτρινα γεφύρια ως διατηρητέα μνημεία. Τα θαυμαστά αυτά περίτεχνα, πέτρινα γεφύρια που είδαμε, διαβήκαμε και θαυμάσαμε στέκουν πάντα εκεί, περιμένοντας να περάσουν απέναντι τους λιγοστούς διαβάτες και περαστικούς. Στέκουν για να μας θυμίζουν ότι σ όλες τις αναποδιές της ζωής πάντα βρίσκει κάποιος ένα γεφύρι για να τις ξεπεράσει. 12
Γεφύρι της Κόνιτσας Για να επιτευχθούν οι στόχοι του περιβαλλοντικού μας προγράμματος πραγματοποιήσαμε μια 4ημερη εκδρομή στην Άρτα και στα Ζαγοροχώρια, με στόχο τη βιωματική γνωριμία των πέτρινων γεφυριών και την αρμονική συνύπαρξη του ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον. Στη συνέχεια θα επιχειρήσουμε να σας ταξιδέψουμε στη γη των τοξοτών γεφυριών της Ηπείρου και να σας παρουσιάσουμε όσα επισκεφτήκαμε και τις δράσεις που επιχειρήσαμε. Ζαγοροχώρια Νομός Ιωαννίνων Το Ζαγόρι είναι περιοχή στο Ν. Ιωαννίνων, στη βορειοδυτική Ελλάδα. Στην περιοχή υπάρχουν 45 χωριά, τα αποκαλούμενα Ζαγοροχώρια, τα οποία είναι διάσπαρτα στους πρόποδες της Πίνδου. Ζαγόρι προέρχεται από τα Σλάβικα από την πρόθεση Ζα που σημαίνει «πίσω» και το ουσιαστικό gora που σημαίνει βουνό (Ζα-gori έλεγαν οι παλιοί και έδειχναν πίσω από το βουνό). 13
Το Ζαγόρι με τα επιβλητικά αρχοντικά, τα ιστορικά μοναστήρια και τα λιθόστρωτα δρομάκια, ξεχωρίζει για τη μοναδικότητά του. Τα χωριά του δεν αποτελούν παραφωνία στη γενικότερη αρχιτεκτονική του Ζαγορίου και χαρακτηρίζονται από τα πέτρινα σπίτια με τις πλακόστρωτες στέγες και τις γραφικές πλατείες. Κύριο στοιχείο της περιοχής είναι τα πολλά ποτάμια, μικρά ή μεγάλα, με τα πέτρινα τοξωτά γεφύρια που αντέχουν αγέρωχα στη φθορά του χρόνου και καλούν τον επισκέπτη να θαυμάσει την τέχνη των μαστόρων μιας άλλης εποχής. Οι μικρές ορεινές κοινότητες του Ζαγορίου έμαθαν να συμβιώνουν με τη σκληράδα αυτής της γης που στήριξε την ιστορική και πολιτιστική τους πορεία στο χρόνο. Τα χωριά απλώνουν τις πέτρινες γειτονιές τους, κρυμμένα μέσα στα δέντρα, στις άκρες των γκρεμών, στα ριζά των κορυφογραμμών. Καθένα με τη δική του ιστορία και προσωπικότητα. 14
Το Ζαγόρι χωρίζεται σε τρία γεωγραφικά τμήματα με ξεχωριστή ιστορία το καθένα: Στο ανατολικό, δυτικό και κεντρικό. Το χωριό Κήποι στο κεντρικό Ζαγόρι Μονοδένδρι πλατεία Κεντρικό Ζαγόρι 15
Αρίστη Δυτικό Ζαγόρι 16
Δραστηριότητες των μαθητών στα Ζαγοροχώρια 17
Δραστηριότητες των μαθητών στα Ζαγοροχώρια 18
Το γεφύρι του Καμπέρ-Αγά Γεφύρια της Ηπείρου Πρόγραμμα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Είναι ένα μονότοξο πέτρινο γεφύρι, στη συμβολή των ποταμών Βάρδα και Zαγορίτικου, κοντά στο χωριό Μηλιωτάδες, στην περιοχή του Ανατολικού Ζαγορίου. Έχει άνοιγμά τόξου περίπου 18 μέτρα και ύψος 5 μέτρα. Η ημερομηνία κατασκευής του δεν είναι γνωστή. Πήρε το όνομα του από τον Καμπέρ Αγά, Τούρκο διοικητή της πόλης των Ιωαννίνων, που χρηματοδότησε την κατασκευή του. Το παραδοσιακό αυτό γεφύρι είναι ιδιαίτερα γνωστό για την παράξενη μορφή του, η οποία λόγο του ύψους και του πλάτους της δεν βρίσκει πουθενά όμοιά της. 19
Το γεφύρι στον Βοϊδομάτη ποταμό Δραστηριότητα μαθητών στο Γεφύρι του Βοϊδομάτη 20
Το μονότοξο αυτό γεφύρι με τη μακρόστενη καμάρα χτίστηκε το 1853 και διατηρείται σε καλή κατάσταση μέχρι σήμερα. Βρίσκεται στο χωριό Κλειδωνιά, εκεί που τελειώνει η χαράδρα του Βίκου. Γεφυρώνει τον ποταμό Βοϊδομάτη, γεγονός που του έδωσε και τη δεύτερη ονομασία του. Στα παλιά χρόνια, οι κάτοικοι το χρησιμοποιούσαν για να μετακινηθούν από το Δυτικό Ζαγόρι στην Κόνιτσα. Το γεφύρι αυτό είναι φημισμένο όχι μόνο για την πανέμορφη φυσική του τοποθεσία και την απολαυστική θέα του Βοϊδομάτη που θα θαυμάσετε από την καμάρα του, αλλά και εξ αιτίας ενός αιματηρού επεισοδίου που έλαβε χώρα εκεί μεταξύ δύο οικογενειών για λόγους τιμής. Πολλοί είναι οι λόγοι για τους οποίους αξίζει να το επισκεφτείτε! Το αγέρωχο γεφύρι της Κόνιτσας Κοντά στην Κόνιτσα, στην έξοδο του Αώου ποταμού, βρίσκεται το μονότοξο λιθόκτιστο γεφύρι που είναι από τα μεγαλύτερα της Ελλάδος. Έχει ύψος 20 και μήκος 40 μέτρα. Χτίστηκε το 1870 από τον πρωτομάστορα Ζιώγια Φρόντζο από την Πυρσόγιαννη και με έξοδα του τραπεζίτη Ι. Λούλη από τα Κατσανοχώρια. Η κατασκευή του τελείωσε το 1871 και στοίχισε 120.000 γρόσια Τούρκικα. Προηγούμενες ξύλινες κατασκευές του 1823 και μετέπειτα, τις πήρε το ποτάμι. Αξιοσημείωτο είναι ότι ο αρχιμάστορας Ζιώγας Φρόντζος ήταν ένας αγράμματος λαϊκός τεχνίτης. 21
Το γεφύρι αυτό πράγματι είναι ένα χάρμα τέχνης και ομορφιάς, τέλειο στη γραμμή του, αντάξιο της μαστορικής παράδοσης της εποχής του. Το γεφύρι επισκευάστηκε το 1913 γιατί το κανονιοβόλησε ο Τζαβήτ πασάς που οπισθοχωρούσε. Το καμπανάκι που κρεμόταν κάτω από την καμάρα για να ειδοποιεί τους περαστικούς όταν φυσούσε δυνατός αέρας (έδινε σήμα κινδύνου), είχε χαθεί παλαιά και αντικαταστάθηκε το 1975. Κάτω δεξιά από το γεφύρι, ένα ωραίο μονοπάτι οδηγεί προς τη μονή Στομίου. Γέφυρα του Νούτσου ή Κόκκορη Το γεφύρι του Νούτσου (ή Κόκκορη όπως είναι επίσης γνωστό) με τη μοναδική καμάρα θα το συναντήσουμε στη διαδρομή για Τσεπέλοβο. Βρίσκεται στο κεντρικό Ζαγόρι, κοντά στο χωριό Κουκούλι, 39 χλμ. Από τα Γιάννενα, στο ποτάμι του Βοϊδομάτη. Ο Νούτσος Κοντοδήμος χρηματοδότησε την κατασκευή του γεφυριού το 1950, το οποίο πήρε το όνομα του ευεργέτη. Παλιότερα λεγόταν και «γιοφύρι του κυρ-αλέξη», επειδή ξαναεπισκευάστηκε από τον Αλέξη Νούτσο. Λέγεται και γεφύρι του Κόκκορη (ή Κόκκορου) γιατί, ο Κόκκορος από το Κουκούλι, που είχε μύλο εκεί, διέθεσε το 1910 χρήματα για την επισκευή του. Τελευταία, το γεφύρι επισκευάστηκε ξανά από την ένωση Ζαγορισίων. Δίπλα στο γεφύρι βρίσκεται η σπηλιά που κρύφτηκε ο λήσταρχος Νταβέλης με δύο άλλους ληστές. 22
Γέφυρα του Πλακίδα ή Καλογερικό Πρόκειται για ένα τρίτοξο γεφύρι που χτίστηκε το 1814 και βρίσκεται κοντά στα χωριά Κήποι και Κουκούλι του Κεντρικού Ζαγορίου. Είναι από τα λιγοστά τρίτοξα γεφύρια που υπάρχουν, πράγμα που του έχει δώσει την ιδιαίτερη φήμη του. Χαρακτηριστικά του γεφυριού αυτού είναι τα οδοντωτά του περβάζια και η αρμονική παράταξη των τριών τόξων του που το κάνουν να μοιάζει με κινούμενη κάμπια έτσι όπως στέκουν ομοιόμορφα. Αρχικά το γεφύρι ήταν ξύλινο, με χορηγία όμως του η- γούμενου του μοναστηρίου των Κήπων Σεραφείμ μετατράπηκε σε πέτρινο και πήρε έτσι και την ονομασία «καλογερικό». Κάποια στιγμή μετά το 1865 ονομάστηκε και «Γεφύρι του Πλακίδα» εξ αιτίας της επισκευής του από τον Αλέξη Πλακίδα, γεγονός που αναφέρεται και σε σχετική επιγραφή. Το γεφύρι εξυπηρετούσε τους κατοίκους των δύο χωριών στις μετακινήσεις και στις αγροτικές εργασίες τους και πρόκειται για ένα από τα πιο πολυφωτογραφισμένα γεφύρια του Ζαγορίου. Από το 1964 χαρακτηρίστηκε διατηρητέο ιστορικό μνημείο. 23
Γεφύρι του Πλακίδα ή Κολογερικό, η «κάμπια εν κινήσει» Δεν παραλείψαμε να επισκεφτούμε και να θαυμάσουμε το μαγευτικό φαράγγι του Βίκου. 24
Το φαράγγι του Βίκου, βρίσκεται 30 χιλ. βορειοδυτικά των Ιωαννίνων και είναι το βαθύτερο φαράγγι παγκοσμίως, σύμφωνα με το βιβλίο Guinness. Αποτελεί τον πυρήνα του Εθνικού Δρυμού Βίκου-Αώου, στην περιοχή του οποίου βρίσκει καταφύγιο μεγάλη ποικιλία σπάνιων ειδών χλωρίδας και πανίδας. Το φαράγγι έχει μήκος 20 χιλ. και σε πολλά σημεία του το βάθος ξεπερνάει τα 1.000 μέτρα. Ο παραπόταμος του Αώου, Βοϊδομάτης, που το διατρέχει, έχει νερό μόνο εποχιακά. Ο Βίκος δημιουργήθηκε μετά από έντονες γεωλογικές ανακατατάξεις κατά τη διάρκεια των γεωλογικών εποχών. Τα πρώτα ίχνη ανθρώπινης δραστηριότητας στην περιοχή έχουν εντοπισθεί από το 40.000 π.χ. Η χλωρίδα που συναντάται στη περιοχή του φαραγγιού είναι ιδιαίτερα μεγάλης ποικιλίας. Χαρακτηριστικά, μέχρι και τις αρχές του 20ου αιώνα τα βότανα του φαραγγιού χρησιμοποιούνταν από πρακτικούς γιατρούς, τους λεγόμενους «Βικογιατρούς» για θεραπευτικούς σκοπούς. Το φαράγγι του Βίκου αποτελεί δημοφιλής διαδρομή περιηγητών, η διάρκεια της περιήγησης για μία έμπειρη ομάδα δεν διαρκεί πάνω από 5 ώρες, προσφέροντας μοναδικές εικόνες. Από το χωριό Βραδέτο (θέση Μπελόη), όπως και από τη θέση Οξιά η θέα προς το φαράγγι είναι πανοραμική. Στην περιοχή του φαραγγιού απαγορεύεται αυστηρά οποιαδήποτε ανθρώπινη δραστηριότητα έχει σχέση με κτηνοτροφία και φυσικά η υλοτομία. 25
Αξιολόγηση Στόχοι και σκοποί του Περιβαλλοντικού Προγράμματος Οι μαθητές της Γ Γυμνασίου( Γ1) και οι υπεύθυνοι καθηγητές κ. Γιαννέλη ΠΕ07 και κ. Ρίζου ΠΕ15 επιλέξαμε αυτό το ενδιαφέρον θέμα, γιατί θέλαμε να μελετήσουμε τα πέτρινα παραδοσιακά γεφύρια της Ηπείρου και να κατανοήσουμε το μηχανισμό που χρησιμοποίησε ο προβιομηχανικός άνθρωπος για να διαμορφώσει και να εκμεταλλευτεί ήπια το φυσικό περιβάλλον. Στόχος αυτής της εκπαιδευτικής περιβαλλοντικής εκδρομής ήταν να γνωρίσουν οι μαθητές την αρχιτεκτονική, τη γεωγραφική θέση, την ιστορία και τους θρύλους των γεφυριών καθώς επίσης και την τεχνική των πρωτομαστόρων. Να κατανοήσουν την αδιάσπαστη σχέση ανθρώπου και φύσης και την αλληλεξάρτηση του φυσικού και πολιτισμικού περιβάλλοντος. Να αναρωτηθούν πώς κατάφεραν τότε οι μάστορες εκείνοι, μ εκείνα τα μέσα να δαμάσουν τη φύση και να κτίσουν αυτά τα αριστουργήματα τέχνης. Επίσης, βλέποντας το φυσικό τοπίο, διαπίστωσαν πόσο δύσκολη ήταν η ζωή των ανθρώπων πριν την κατασκευή αυτήν των γεφυριών. Σκοπός του προγράμματος ήταν να ευαισθητοποιηθούν τα παιδιά πάνω στο πρόβλημα της διαφύλαξης της πολιτισμικής κληρονομιάς, να έρθουν σε επαφή με την ορεινή φύση, με την χλωρίδα και πανίδα, να προβάλουν τις ιδιαιτερότητες της ορεινής Ελλάδας και να κάνουν προτάσεις για το μέλλον, προτείνοντας πρακτικές που προστατεύουν το περιβάλλον και δημιουργούν προοπτικές βιώσιμης ανάπτυξης. Δίνεται επίσης στους μαθητές μια επιπλέον ευκαιρία για κοινωνικοποίηση, μέσα από τη συνεργασία και την ομαδικότητα. Δόθηκε η δυνατότητα να παίξουν με τα νερά και τις πέτρες των ποταμών, να περιηγηθούν και να περπατήσουν στα πετρόκτιστα γεφύρια, ξεμουδιάζοντας από την καθιστική, σχολική ζωή της πόλης, μακριά από τη φασαρία και το καυσαέριο. 26
Τα πέτρινα αυτά μοναδικά αριστουργήματα που φτιαχτήκαν από επιδέξιους ντόπιους μάστορες, των οποίων η φήμη ξεπερνούσε τα όρια της τότε Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, έδωσαν στους μαθητές τη δυνατότητα μιας θεωρητικής και βιωματικής γνωριμίας με τη φύση και την κληρονομιά από την εποχή, τότε που την έλλειψη μέσων αναπλήρωνε η εμπειρία και το μεράκι. Τα θαυμαστά αυτά περίτεχνα, πέτρινα γεφύρια που είδαμε και θαυμάσαμε στέκουν πάντα εκεί, περιμένοντας να περάσουν απέναντι τους λιγοστούς διαβάτες και περαστικούς. Στέκουν για να μας θυμίζουν ότι σ όλες τις αναποδιές της ζωής πάντα βρίσκει κάποιος ένα γεφύρι για να τις ξεπεράσει. Κι όταν αποφασίσετε να ανακαλύψετε ταξιδεύοντας αυτόν τον κρυμμένο πλούτο, τότε να θυμάστε πως χρειάζεται να περπατήσετε πάνω στην πέτρινη ράχη των γεφυριών που θα συναντήσετε. Τους κάνει καλό, νιώθουν χρήσιμα και παίρνουν κι αυτά μια ανάσα. Όπως κι ε- σείς. Στην περιβαλλοντική ομάδα συμμετέχουν 26 μαθητές της Γ1 τάξης του 14 ου Γυμνασίου Θεσ/νίκης. 1. Ακουαρόνε Δέσποινα 2. Ακριτίδου Φένια 3. Αλταλίκης Γιάννης 4. Αποστολοπούλου Ελένη 5. Ασπρίδης Αντώνης 6. Βαλουμά Μαριάννα 7. Βασιλάκου Αργυρώ 8. Βασιλείου Χρυσοστομος 9. Βούκαλη κωνσταντίνα 10. Γιαννάκαρου Χριστίνα 11. Γιαντσελίδου Αναστασία 12. Γιώργη Κωνσταντίνος 13. Γκαμπέτα θεοδώρα 26. Κάκκα Πελαγία Υπεύθυνη καθηγήτρια: κ. Γιαννέλη Μαρία ΠΕ07 Συμμετοχή: κ. Ρίζου Βασιλική ΠΕ15 Κείμενα - Φωτογράφιση: κ. Γιαννέλη Μαρία 14. Δαλκαλίτσης Νικόλαος 15. Δαλκαλίτσης Σωτήρης 16. Δέδα Γεωργία 17. Διομής θοδωρής 18. Ευστρατίου Μαργαρίτα 19. Ζηβώνη Ειρήνη 20. Ζήκου Ανδρέας 21. Ζηλιαχωβινός Απόστολος 22. Ζώης Άγγελος 23. Ιμανιμίδης Χρήστος 24. Καγιοπούλου Ξένια 25. Καϊταρτζης Γεώργιος Δραστηριότητες στα πλαίσια του περιβαλλοντικού προγράμματος στην τάξη 27
Βιβλιογραφία Σταματοπούλου Χαρ. (1995). Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, Τόμος έκτος, Θεσσαλία - Ήπειρος, Ζαγόρι σελ. 229-268, εκδ. Μέλισσα. Αράπογλου Μιχ. (1981). Γεφύρια του Ζαγορίσιου χώρου. Δελτίο Κέντρου Ερευνών Ζαγορίου, 1. Μαμμόπουλος Α. (1973). Λαϊκή αρχιτεκτονική. Ηπειρώτες μάστοροι και γεφύρια. Α- θήνα. Μαντάς Σπ. (1985). Τα Ηπειρώτικα γεφύρια. Αθήνα. Μαντάς Σπ. (1997). Το γεφύρι και ο Ηπειρώτης. εκδ. Τεχνικές Εκδόσεις. Αθήνα. Μαντάς Σπ. (2007). Οι θησαυροί της Ελλάδας. Πέτρινα γεφύρια. εκδ. Τα Νέα. Μαντάς Σπ. (2005). Περί πετρογέφυρων... Γεφυριών ιστορίες. Πρακτικά Β Επιστημονικής συνάντησης ΚΕ.ΜΕ.ΠΕ.Γ. Αθήνα, Νοέμβριος 2004. Μουτσόπουλος Νικόλαος (1976). Κουδαραίοι, Μακεδόνες και Ηπειρώτες Μαΐστορες Παπακώστα -Συνίκη Νίτσα (2002). Πέτρινα Γεφύρια Μπεληγιάννη Εύη (2007). Αναζητώντας τα πέτρινα γεφύρια της Ελλάδας. εκδ. Λιβάνη. Αθήνα. Δημητράκης Αρ. (2002). Τα πέτρινα γεφύρια της Ελλάδας. εκδ. ΑΔΑΜ. Έξαρχος Γιώργος (2002). Το γεφύρι της Άρτας - Πουντέα ντι Άρτα. εκδ. Σκάλα Πετρονώτης Αρ. (2001). Πέτρινα γεφύρια στην Ελλάδα. στο "Φύση και έργα ανθρώπων", εκδ. Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Κόνιτσας, Κόνιτσα. σελ. 113-334. Διαδίκτυο http://www.apodimos.com/arthra/05/dec/hpeiros_ta_gefyria_ths_h PEIROY/index.htm http://vivllivad.voi.sch.gr/greek/foreis/schools/gymnasia/2o_gym_liv/2o_gym _liv_gefyria.pdf http://walking-greece.ana-mpa.gr/printarticle.php?id=2164 http://walking-greece.ana-mpa.gr/articleview2.php?id=1612 Το γεφύρι του Κοράκου: http://www.geocities.com/piges_artas/gefyria.html http://hellas.teipir.gr/thesis/vitsa/greek/bridge_g.htm http://about-ioannina.gr/zagori_gr/the_bridges.htm 28