ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ 4

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ 4

Γενική επιμέλεια έκδοσης: Αλέξανδρος Μαζαράκης Αινιάν Επιμέλεια κειμένων: Αλεξάνδρα Αλεξανδρίδου ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ (με αλφαβητική σειρά) Βαϊοπούλου Μαρία (Διευθύντρια ΛΔ ΕΠΚΑ), Βασιλάκη Μαρία (Καθ. Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Τέχνης, ΠΘ), Βικάτου Ολυμπία (Διευθύντρια ΛΣΤ ΕΠΚΑ), Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου Αργυρούλα (Διευθύντρια ΙΓ ΕΠΚΑ), Καλαμαρά Παρασκευή (Διευθύντρια ΙΑ ΕΠΚΑ και 23ης ΕΒΑ), Κουμούση Αναστασία (Διευθύντρια 22ης ΕΒΑ), Μαζαράκης Αινιάν Αλέξανδρος (Καθ. Κλασικής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Μαντζανά Κρυστάλλω (Διευθύντρια 19ης ΕΒΑ), Μπάτζιου-Ευσταθίου Ανθή (Διευθύντρια ΙΕ ΕΠΚΑ), Μουνδρέα-Αγραφιώτη Αντίκλεια (Αναπλ. Καθ. Προϊστορικής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Νικολάου Ελισάβετ (Διευθύντρια Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Θεσσαλικών Σπουδών), Ντάρλας Ανδρέας (Διευθυντής Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας- Σπηλαιολογίας Β. Ελλάδος), Παναγοπούλου-Καράμπελα Ελένη (Διευθύντρια Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Ν. Ελλάδος), Παπακωνσταντίνου Μαρία-Φωτεινή (Διευθύντρια ΙΔ ΕΠΚΑ και 24ης ΕΒΑ), Σίμωσι Αγγελική (Διευθύντρια Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων), Σδρόλια Σταυρούλα (Διευθύντρια 7ης ΕΒΑ, Χαραμή Αλεξάνδρα (Διευθύντρια Θ ΕΠΚΑ), Ψάλτη Αθανασία (Διευθύντρια Ι ΕΠΚΑ) ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ (με αλφαβητική σειρά) Αδρύμη-Σισμάνη Βασιλική (Επίτ. Διευθύντρια Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Θεσσαλικών Σπουδών), Αραβαντινός Βασίλειος (Επίτ. Διευθυντής Θ ΕΠΚΑ), Βαϊοπούλου Μαρία (Διευθύντρια ΛΔ ΕΠΚΑ), Βαραλής Ιωάννης (Επίκ. Καθ. Βυζαντινής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Βασιλάκη Μαρία (Καθ. Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Τέχνης, ΠΘ), Βικάτου Ολυμπία (Διευθύντρια ΛΣΤ ΕΠΚΑ), Γάτση-Σταυροπούλου Μαρία (Επίτ. Διευθύντρια ΛΣΤ ΕΠΚΑ), Γερούση-Μπεντερμάχερ Ευγενία (Διευθύντρια Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Αρχαιοτήτων), Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου Αργυρούλα (Διευθύντρια ΙΓ ΕΠΚΑ), Κακαβάς Γεώργιος (Διευθυντής Νομισματικού Μουσείου), Καλαμαρά Παρασκευή (Διευθύντρια ΙΑ ΕΠΚΑ και 23η ΕΒΑ), Καραπασχαλίδου Αμαλία (Επίτ. Διευθύντρια ΙΑ ΕΠΚΑ), Κουμούση Αναστασία (Διευθύντρια 22ης ΕΒΑ), Κυπαρίσση-Αποστολίκα Νίνα (Επίτ. Διευθύντρια Εφορείας παλαιοανθρωπολογίας-σπηλαιολογίας Ν. Ελλάδος), Λεβέντη Ιφιγένεια (Επίκ. Καθ. Κλασικής Αρχαιολογίας με έμφαση στην Πλαστική και την Εικονογραφία, ΠΘ), Λώλος Γιάννης (Επίκ. Καθ. Αρχαίας Ιστορίας, ΠΘ), Μαζαράκης-Αινιάν Αλέξανδρος (Καθ. Κλασικής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Μαντζανά Κρυστάλλω (Διευθύντρια 19ης ΕΒΑ), Μπάτζιου-Ευσταθίου Ανθή (Διευθύντρια ΙΕ ΕΠΚΑ), Μουνδρέα-Αγραφιώτη Αντίκλεια (Αναπλ. Καθ. Προϊστορικής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Νικολάου Ελισάβετ (Διευθύντρια Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Θεσσαλικών Σπουδών), Ντάρλας Ανδρέας (Διευθυντής Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Β. Ελλάδος), Ντίνα Άσπα (Επίτ. Διευθύντρια 7ης ΕΒΑ), Παλαιοθόδωρος Δημήτρης (Επίκ. Καθ. Κλασικής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Παναγοπούλου-Καράμπελα Ελένη (Διευθύντρια Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Ν. Ελλάδος), Παπακωνσταντίνου Μαρία-Φωτεινή (Διευθύντρια ΙΔ ΕΠΚΑ και 24ης ΕΒΑ), Σδρόλια Σταυρούλα (Διευθύντρια 7ης ΕΒΑ), Σίμωσι Αγγελική (Διευθύντρια Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων), Σκορδά Δέσποινα (Επίτ. Διευθύντρια Ι ΕΠΚΑ), Τουρναβίτου Ιφιγένεια (Επίκ. Καθ. Προϊστορικής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Χαραμή Αλεξάνδρα (Διευθύντρια Θ ΕΠΚΑ), Ψάλτη Αθανασία (Διευθύντρια Ι ΕΠΚΑ), Χατζηαγγελάκης Λεωνίδας (Επίτιμος Διευθυντής ΛΔ ΕΠΚΑ) Εκτύπωση: ΙΔΕΑ & ΤΥΠΟΣ Φίλιππος Σπ. Λένης Εργαστήριο Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Υπουργείο Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων Ο τόμος τυπώθηκε με δαπάνες του Υπουργείου Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων και του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Οι περισσότερες ανακοινώσεις ανασκαφών ή αντικειμένων έχουν προκαταρκτικό χαρακτήρα και για οποιαδήποτε αναδημοσίευσή τους χρειάζεται η άδεια του συγγραφέα. ISBN SET: 978-618-82035-0-1 ISBN ΤΟΜΟΣ I: 978-618-82035-1-8 ISSN: 1790-7039

υπουργειο πολιτισμου, ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ θεσσαλιασ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ 4 2012 Πρακτικά επιστημονικής συνάντησης Βόλος 15.3-18.3.2012 Τόμος Ι: Θεσσαλία ΒΟΛΟΣ 2015

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΤΟΜΟΣ I. ΘΕΣΣΑΛΙΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ ΚΛΑΣΙΚΑ Lera, Petrika Οικονομίδης, Σταύρος Παπαγιάννης, Άρης Τσώνος, Άκης, Βαλκανικές γεωγραφικές αντιστοιχίες: ενδεικτικές σχέσεις μεταξύ της ΝΑ Αλβανίας και της Θεσσαλίας μέσα από τη νεολιθική κεραμική............................................................... 17-28 Νάζου, Μαργαρίτα, Οι Νεολιθικές «σέσουλες» από τη Θεσσαλία και τη Στερεά Ελλάδα. Τυπολογία, γεωγραφική διάδοση και απόπειρα ερμηνείας τους....................................... 29-36 Ροντήρη, Βάσω, Ξεδιπλώνοντας το κουβάρι της Προϊστορίας: Τεχνολογικές προσεγγίσεις στην κεραμική της Μέσης Νεολιθικής από τη Θεσσαλία......................................... 37-46 Μαθιουδάκη, Ηρώ, Τύποι δίχρωμης κεραμεικής από τη Στερεά Ελλάδα και τη Θεσσαλία της Μέσης και πρώιμης Ύστερης Εποχής του Χαλκού............................................... 47-56 Βουζαξάκης, Κωνσταντίνος, Οδοιπορικό στο Νότιο Πήλιο. Οι έρευνες, οι αρχαιότητες, οι προοπτικές................................................................................ 57-66 Κιάκου, Αθανασία, Η οικιστική οργάνωση των προϊστορικών θέσεων στην πεδιάδα του Αλμυρού. Χωρικές αναλύσεις και ιδιαιτερότητες.................................................. 67-74 Alram-Stern, Eva, Visviki Magoula Velestino: The so-called Megaron Reconsidered............. 75-84 Dürauer, Caroline, Visviki Magoula near Velestino. Trenches A and B........................... 85-94 Τσιούκα Φωτεινή Αγνουσιώτης Δημήτρης, Το νεκροταφείο της Βουλοκαλύβας στην περιοχή της αρχαίας Άλου στα τέλη της Μέσης Εποχή του Χαλκού και στις αρχές της Ύστερης Εποχής του Χάλκου............................................................................ 95-104 Κουλίδου, Σοφία, «Πηγή Αρτέμιδος» Πιερίας: Ορθογώνιες κατασκευές σε ταφικές και οικιστικές συνάφειες κατά την Ύστερη Εποχή Χάλκου................................................ 105-112 Αλματζή, Καλλιόπη Αγνουσιώτης, Δημήτρης, Τάφοι της Μέσης Εποχής Χαλκού στη θέση «Ομβριά» νοτιοδυτικά της λίμνης Κάρλας. Η Μέση Εποχή Χαλκού στην περιοχή της Λίμνης Κάρλας...... 113-122 Ρουσιώτη, Δήμητρα, Όψεις της μυκηναϊκής λατρείας στη Μαγνησία............................ 123-134 Μπάτζιου-Ευσταθίου, Ανθή, Η τελική φάση κατοίκησης του Μυκηναϊκού οικισμού στα Πευκάκια.. 135-144 Σκαφιδά, Ευαγγελία - Καρναβά, Άρτεμις - Olivier, Jean-Pierre - Rehren, Thilo- Ασδεράκη- Τζουμερκιώτη, Ελένη - Βαξεβανόπουλος, Μάρκος Μανιάτης, Ιωάννης - Τσαρτσίδου, Γεωργία Γεωργίου, Ιάκωβος Τσιγάρα, Μαρία, Ο οικισμός της Ύστερης Εποχής Χαλκού στο «Κάστρο-Παλαιά» Βόλου: Από τις ανασκαφικές έρευνες του Δ. Θεοχάρη στα νέα ευρήματα της πρόσφατης διεπιστημονικής έρευνας................................................... 145-157 Τουφεξής, Γεώργιος Μπάτζιου-Ευσταθίου, Ανθή Παπαντώνης, Θωμάς Εξάρχου, Ουρανία, Aνασκαφή Μυκηναϊκών τάφων στο Μακρυχώρι......................................... 159-168 Αηδονά, Ελίνα Κοντοπούλου, Δέσποινα Τουφεξής, Γεώργιος Τσεργά, Κλεονίκη Παπανικολάου, Ελένη, Αρχαιομαγνητική μελέτη καμένων δομών από το Νεολιθικό οικισμό Βασίλη (Ν. Λάρισας)........................................................................... 169-176 Βαϊοπούλου, Μαρία, «Ράχες» Μασχολουρίου»: Οικισμός της μεταβατικής περιόδου από την Μέση Εποχή Χαλκού III στην Ύστερη Εποχή Χαλκού. Μία πρώτη παρουσίαση.................... 177-186 7

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Μαλακασιώτη, Ζωή Βήτος, Γεώργιος Πανάγου, Μαρία, Τύμβοι με καύσεις νέκρων στον αγρό Δ. Δεσποτόπουλου στη θέση Βουλοκαλύβα Πλατάνου Αλμυρού (Ν. Μαγνησίας)............. 187-200 Οrfanou, Vana, Divine Bronze: Investigating Early Iron Age copper-based production in Thessaly.. 201-207 Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, Αργυρούλα, Φεραϊκή προσωπογραφία. Δεδομένα μιας πρώτης καταγραφής................................................................................ 209-214 Καραπάνου, Σοφία, Ευρήματα της ρωμαϊκής περιόδου στην περιοχή των Φαρσάλων............. 215-222 Aston, Emma, Welcome, visitors : religious inclusivity in a Pharsalian cave-cult.................. 223-227 Καραγιαννόπουλος, Χρήστος Χατζηαγγελάκης, Λεωνίδας, Λατρευτική εγκατάσταση αρχαϊκών και κλασικών χρόνων στην αρχαία Θεσσαλιώτιδα........................................ 229-236 Παλαιοθόδωρος, Δημήτρης, Tρια αδημοσίευτα αγγεία στο Αθανασάκειο Μουσείο Βόλου από την Νότια Ιταλία και τη Βορειοδυτική Ελλάδα.............................................. 237-244 Haagsma, Margriet J. Karapanou, Sophia Surtees, Laura, Greek-Canadian fieldwork at Kastro Kallithea 2006-2011.................................................................. 245-256 Τουφεξής, Γεώργιος Παπαντώνης, Θωμάς Βήτος, Γεώργιος, Ανασκαφή στο νεκροταφείο του αρχαίου Ομολίου στο πλαίσιο της κατασκευής της Ν.Ε.Ο Αθηνών-Θεσσαλονίκης.............. 257-264 Τουφεξής, Γεώργιος Μπάτζιου-Ευσταθίου, Ανθή Εξάρχου, Ουρανία Παπαντώνης, Θωμάς Βήτος, Γεώργιος Παπανικολάου, Ελένη Κριτσίλα, Αγορή, Ανασκαφική έρευνα στην Κοιλάδα των Τεμπών στο πλαίσιο της κατασκευής της Νέας Εθνικής Οδού Αθηνών-Θεσσαλονίκης (ΠΑΘΕ) κατά τα έτη 2010-2012....................................................... 265-274 Χατζηαγγελάκης, Λεωνίδας Αθανασίου, Δημήτρης, Ανάπτυξη του πολεοδομικού ιστού της αρχαίας Τρίκκης.......................................................................... 275-282 Κραβαρίτου, Σοφία, Κοινόν και αυτοκράτωρ θεός στην Ανατολική Θεσσαλία..................... 283-291 Decourt, Jean-Claude Tziafalias Athanasios, Cultes de Pythion : Deux notes.................. 293-301 Tziafalias, Athanasios Karagounis, Dimitris Bouchon, Richard Damerzin, Laurence Helly, Bruno, Larissa, Balbus Minor et la Domus Augusta. Le théatre de la cité au miroir de la politique diplomatique................................................................... 303-310 Ασδεράκη-Τζουμερκιώτη, Ελένη Διονυσίου, Μάνος Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, Αργυρούλα Αραχωβίτη, Πολυξένη, Μέσα στις πτυχές του παρελθόντος.............................. 311-320 Βαξεβανόπουλος, Μάρκος Μέλφος, Βασίλης Σκαφιδά, Ευαγγελία Καρναβά, Άρτεμις, Διαχρονική χρήση του Τραβερτίνη ως οικοδομικού υλικού στη θέση «Κάστρο Παλαια» Βόλου.. 321-330 Σταμέλου, Ευαγγελία, Σέσκλο: Ένα νεολιθικό χωριό υποδέχεται τα παιδιά....................... 331-336 Καλογιάννη, Αιμιλία, Δέντρα θεών και ανθρώπων, σταγόνες νερού και μάγισσες συναντιούνται στο μουσείο............................................................................. 337-342 Χατζηαγγελάκης, Λεωνίδας Π. Αλεξίου, Νεκταρία Κραχτοπούλου, Αθανασία, Η δημιουργία της έκθεσης, η λειτουργία και οι εκπαιδευτικές δράσεις του Αρχαιολογικού Μουσείου Καρδίτσας... 343-350 ΒΟΡΕΙΕΣ ΣΠΟΡΑΔΕΣ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ ΚΛΑΣΙΚΑ Μαζαράκης Αινιάν, Αλέξανδρος Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, Αργυρούλα, Επιφανειακές έρευνες στην Κεφάλα Σκιάθου (2009-2011).................................................... 351-364 Aλεξανδρίδου, Αλεξάνδρα, H πρώιμη κεραμεική από την επιφανειακή έρευνα στη θέση Κεφάλα Σκιάθου............................................................................ 365-374 Χρυσοπούλου, Ελένη, Ταφικό σύνολο κλασικής εποχής από τη θέση «Κεφάλα» Σκιάθου.......... 375-381 8

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ Μαντζανά, Κρυσταλλία, Το έργο της 19 ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων (2009-2011)........ 383-392 Ντίνα, Ασπασία, Κάστρο Παλαιών. Νέα ευρήματα στο πλαίσιο του έργου «Συντήρηση και αποκατάσταση Κάστρου Παλαιών Δήμου Βόλου, Ν. Μαγνησίας».................................. 393-402 Καλογερούδης, Γεώργιος Ι., Η οχυρωματική αρχιτεκτονική των κάστρων Τρικάλων και Φαναρίου και η σημασία τους μέσω της ανάδειξής τους για την ευρύτερη περιοχή της Δ. Θεσσαλίας..... 403-410 Γιαλούρη, Άννα, Από την Αρχαία στη Βυζαντινή Λάρισα...................................... 411-418 Σδρόλια, Σταυρούλα, Ανασκαφή βυζαντινού ναού με περίστωο και νεκροταφείο στα Τέμπη........ 419-424 Σταντζούρης, Πασχάλης, Τάφοι παλαιοχριστιανικής εποχής στην περιοχή του ανατολικού νεκροταφείου των Φθιωτίδων Θηβών - Νέας Αγχιάλου.......................................... 425-432 Κουγιουμτζόγλου, Σπύρος, Βυζαντινή και μεταβυζαντινή κεραμική από την πόλη των Τρικάλων... 433-438 Αναστασιάδου, Αρχοντούλα, Έρευνες και σωστικές ανασκαφές στο Λεφόκαστρο Πηλίου......... 439-446 Χατζηγιάννης, Μιχαήλ Δ. Ανδρούδης, Πασχάλης, Ο Ναός του Αγίου Αθανασίου στη Μακρινίτσα Πηλίου. Ιστορία και αρχιτεκτονική..................................................... 447-456 Ανδρούδης, Πασχάλης, Βυζαντινά γλυπτά από το καθολικό της μονής του Αγίου Λαυρεντίου στο Πήλιο.............................................................................. 457-468 Γουλούλης Σταύρος Ξυνογαλά Γεωργία, Λυκοστόμιον των Τεμπών. Αναζήτηση και εντοπισμός ενός βυζαντινού οικισμού............................................................. 469-480 Λυτάρη, Φανή, Εικονογραφικές παρατηρήσεις στον κύκλο του Ακάθιστου Ύμνου στο ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στην Καλαμπάκα (1573).......................................... 481-486 Τριβυζά Ελένη-Στυλιανή, Παρατηρήσεις στην πρώτη φάση της ζωγραφικής του Αγίου Γεωργίου (Γεωργούλη) Δομένικου................................................................. 487-496 Τσιουρής Ιωάννης, Παρατηρήσεις στη ζωγραφική του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου Ραψάνης (1546)............................................................................. 497-508 Μαντζανά, Κρυσταλλία, Ο τοιχογραφικός διάκοσμος του καθολικού Ι.Μ. Κοιμήσεως Θεοτόκου (Σταγιάδων), στις Σταγιάδες Καλαμπάκας.............................................. 509-518 Παπαναστασούλη, Γραμμάτω-Χρυσοβαλάντω, Το τέμπλο του ναού του Αγίου Γεωργίου στα Αμπελάκια Θεσσαλίας.................................................................... 519-526 Μπαλογιάννη, Ουρανία Α., Το ξυλόγλυπτο τέμπλο του Ι.Ν. Αγίας Τριάδος Δέσης................ 527-532 Τσόδουλος, Κωνσταντίνος Χ., Ανέκδοτα πατριαρχικά σιγγίλια από την Ιερά Μονή Δουσίκου. Το πατριαρχικό Σιγγίλιο του οικουμενικού πατριάρχη Γερμανού Δ (1842-1845 και 1852-1853)...... 533-538 Νάνου, Μαρία, «Χάρτινες εικόνες» και σχέδια εργασίας από τη συλλογή χαρακτικών και σχεδίων του Λαογραφικού Κέντρου Κίτσου Μακρή (Βιβλιοθήκη και Κέντρο Πληροφόρησης Πανεπιστημίου Θεσσαλίας)......................................................................... 539-550 Τσιλιμίγκας, Χρήστος Βλαχάβα, Δήμητρα Φαραζούμη, Σοφία, Αποκαταστάσεις κάστρων Δυτικής Θεσσαλίας: α) Βυζαντινό κάστρο Τρικάλων β) Βυζαντινού κάστρο Φαναρίου............ 551-558 Γκέκας, Αιμιλιανός, Η συντήρηση τριών ξυλόγλυπτων σταυρών της Ιεράς Μονής Βαρλαάμ........ 559-564 Μπονόβας, Νίκος Μ., Γράμμα του πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Καλλινίκου Ε (Δεκέμβριος 1805).. 565-572 Λαφαζάνη, Στυλιανή Τράντος, Κωνσταντίνος, Στερέωση αντικατάσταση φθαρμένων λίθων και λιθαναγλύφων, κατασκευή βοηθητικών κτιρίων και διαμόρφωση περιβάλλοντος χώρου, Ι.Ν. Τιμίου Σταυρού Δολιανών Κρανιάς στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ................................. 573-578 Μαντζανά, Κρυσταλλία Κουγιουμτζόγλου, Σπύρος Ντέρης, Απόστολος, Το «έγκλειστο» δίδυμο οθωμανικό λουτρό του Οσμάν Σαχ στο συγκρότημα των πρώην ποινικών φυλακών Τρικάλων... 579-586 9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Μακρή-Σκοτινιώτη, Θάλεια, Απακατάσταση λιθόκτιστης οικίας στην οδό Νικ. Πλαστήρα 20 στο Βόλο (πρώην οικία Χατζησταματίου) και μετατροπή της σε κτίριο γραφείων του Υπουργείου Πολιτισμού & Αθλητισμού............................................................ 587-596 Σταϊκόπουλος, Γιάννης Π., Αγριά Βόλου: ο χώρος, ο χρόνος, οι άνθρωποι. Θεματικές ενότητες για τη δημιουργία ενός μουσείου πόλεως.................................................. 597-604 Βραχυγραφίες, Συντομογραφίες περιοδικών και σειρών...................................... 605-608 ΤΟΜΟΣ IΙ. Στερεα ελλαδα ΑΙΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ ΚΛΑΣΙΚΑ Σαράντη, Φωτεινή, Ευρήματα στον άξονα της «Ιονίας Οδού»: τμήμα Αντίρριο-Χάλκεια........... 621-632 Βικάτου, Ολυμπία, Καλυδώνα-Αλίκυρνα-Πλευρώνα-Στάμνα: οι τελευταίες έρευνες στο πλαίσιο κατασκευής της «Ιονίας» και της «Παραιονίας» Οδού....................................... 633-640 Τσώνος, Άκης, Πολιτιστικές σχέσεις και αλληλεπιδράσεις της Δυτικής Στερεάς Ελλάδας με τα Βαλκάνια κατά την Εποχή του Χαλκού..................................................... 641-656 Χαμηλάκη, Κατερίνα, Παλαιοχριστιανική και Βυζαντινή κεραμική από συγκρότημα με λουτρικές εγκαταστάσεις στο Κρυονέρι Αιτωλοακαρνανίας. Πρώτες Παρατηρήσεις.................... 657-668 ΕΥΒΟΙΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ ΚΛΑΣΙΚΑ Μαυρίδης, Φάνης, Τα σπήλαια ως χώροι ανθρώπινης δράσης: μια απόπειρα διερεύνησης της σημασίας τους στο ευρύτερο πολιτισμικό περιβάλλον των τελευταίων φάσεων της νεολιθικής περιόδου... 669-680 Krapf, Tobias, Ερέτρια και Αμάρυνθος: δυο γειτονικοί αλλά διαφορετικοί οικισμοί της Μέσης Εποχής Χαλκού στην Εύβοια.......................................................... 681-696 Χιδίρογλου, Μαρία, Συμβολή στην μελέτη της κεραμικής αρχαϊκών χρόνων από την Εύβοια. Συνοπτική παρουσίαση της έρευνας........................................................ 697-708 ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ Ντάφη, Ευαγγελία X. Σκαρτσή, Στεφανία Σ., Βυζαντινή κεραμική από τις ανασκαφές στις εγκαταστάσεις του ατμοηλεκτρικού σταθμού (ΑΗΣ) της ΔΕΗ Αλιβερίου στην Εύβοια.............. 709-718 Κατσάλη, Ευρυδίκη Δ., Συμβολή στη μελέτη της αρχιτεκτονικής του ναού του Αγίου Δημητρίου στα Χάνια Αυλωναρίου.................................................................. 719-728 Κατσελάκη, Ανδρομάχη, Οι τοιχογραφίες του Αγίου Δημητρίου στα Χάνια Αυλωναρίου. Παρατηρήσεις στο εικονογραφικό πρόγραμμα.................................................... 729-740 Κωσταρέλλη, Αλεξάνδρα, Η εικόνα της Παναγιάς Παραβουνιώτισσας στην Ερέτρια Ευβοίας...... 741-750 ΒΟΙΩΤΙΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ ΚΛΑΣΙΚΑ Κυριαζή, Όλγα Φάππας, Ιωάννης, Νέες θέσεις του τέλους της Νεολιθικής περιόδου στην κοιλάδα του βοιωτικού Κηφισού.............................................................. 751-764 10

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Ψαράκη, Κυριακή, Νεώτερα στοιχεία για την κατοίκηση στην κοιλάδα της Χαιρώνειας την 3 η χιλιετία π.χ. Η εγκατάσταση στο Λατούφι Μαυρονερίου...................................... 765-774 Χαραμή, Αλεξάνδρα, Στοιχεία τοπογραφικά για το αρχαίο Δήλιον μέσα από παλαιότερες και πρόσφατες αρχαιολογικές έρευνες........................................................ 775-782 Bitely, Emily Daly, Kevin Jacob, Rob Larson, Stephanie, Geophysical Explorations on and near the Ismenion Hill, Thebes, Greece, 2011................................................ 783-792 Germani, Marco, Dal teatro greco al teatro romano: il caso di Orchomenos in Beozia, osservazioni preliminari......................................................................... 793-802 ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ Πάλλης, Γιώργος, Η διάδοση της τεχνοτροπίας των γλυπτών του λεγόμενου «θηβαϊκού εργαστηρίου» (β μισό 9 ου αι.). Μερικές παρατηρήσεις............................................. 803-810 Παπαγεωργίου, Ειρήνη, Εργασίες αποκατάστασης Ι.Ν. Αγίου Γεωργίου στο Ακραίφνιο Βοιωτίας..... 811-816 ΦΩΚΙΔΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ ΚΛΑΣΙΚΑ Ζάχου, Ελένη Ψιμόγιαννου, Κατερίνα, Η δημιουργία τόπων στο λόφο του Προσκυνά: η απεικόνιση της ανθρώπινης δράσης στο χώρο και στο χρόνο...................................... 817-828 Κουνούκλας, Πέτρος, Ο Κύνος στην Υστεροελλαδική ΙΙΙΓ Μέση και Νεώτερη περίοδο............ 829-839 Δακορώνια, Φανουρία, Κεραμική τεχνολογία στον Κύνο...................................... 841-848 Δημάκη, Σοφία Παπαγεωργίου, Μαρία, Σύνολο Μυκηναϊκών επικασσιτερωμένων αγγείων από το Καλαπόδι Λοκρίδας.................................................................. 849-858 Ραπτόπουλος, Σωτήρης Γ. Πιλάλας, Ιωάννης, Πύργοι και αμυντικό δίκτυο στη Δυτική Λοκρίδα των Ελληνιστικών χρόνων............................................................ 859-866 Ψάλτη, Αθανασία, Διαμορφώνοντας το μέλλον του παρελθόντος: Το έργο της Ι ΕΠΚΑ κατά τα έτη 2010-2012.......................................................................... 867-876 Παρτίδα, Έλενα Κ., Η διαδοχή πολιτικών δυνάμεων στους Δελφούς και η επιρροή τους στην αρχιτεκτονική διαμόρφωση του ιερατικού τοπίου.............................................. 877-882 ΛΟΚΡΙΔΑ-ΦΘΙΩΤΙΔΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ ΚΛΑΣΙΚΑ Domínguez, Adolfo J., Εastern Locris between Thessaly and Phocis............................. 883-892 Συρίδης, Γεώργιος Αηδονά, Ελένη Βουβαλίδης, Κωνσταντίνος Παπακωνσταντίνου, Μαρία- Φωτεινή Πεχλιβανίδου, Σοφία Κουτσοκέρα, Νικολέττα, Ιζηματογενείς καταγραφές ανθρωπογενών και φυσικών διεργασιών στον προϊστορικό οικισμό της Αγίας Παρασκευής Λαμίας..... 893-899 Papakonstantinou, Maria-Foteini Penttinen, Arto, The Makrakomi Archaeological Landscapes Project (MALP). Introduction to the programme and its aims............................. 901-910 Τσόκας, Γρηγόρης Ν. Σταμπολίδης, Αλέξανδρος Βαργεμέζης, Γεώργιος Τσούρλος, Παναγιώτης Ι. Παπακωνσταντίνου, Μαρία-Φωτεινή Κουτσοκέρα, Νικολέττα, Γεωφυσική διασκόπηση και συνακόλουθη σύντομη ανασκαφική έρευνα στη θέση «Πλατάνια» Αγίας Παρασκευής Λαμίας..... 911-918 Αγγελίδης, Πάνος Λουκά, Μαρία-Παρασκευή Σεπετζόγλου, Νίκος, Η συντήρηση και αποκατάσταση της τοιχογραφίας «Πομπή των Γυναικών» από το Παλαιό Καδμείο της Θήβας......... 919-927 11

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Aravantinos, Vassilis Fappas, Ioannis Kyriazi, Olga Luglio, Giampaolo Pisani, Marcella, No greater marvel revisited: use and reuse of the Mycenaean tholos tomb at Orchomenos.... 929-941 Κουρούνη, Ευτυχία, Λιβαδειά. Νέα ανασκαφικά δεδομένα από το νεκροταφείο των ιστορικών χρόνων................................................................................ 943-948 Ντάσιος, Φώτης, Το ιερό της Δήμητρας και Κόρης Ερώχου στο Πολύδροσο Φωκίδας............. 949-958 Τσαρούχα, Ανθούλα, Διαδρομές πολιτισμού σε ένα μνημείο της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς, τους Δελφούς.................................................................. 959-968 Κυπαρίσση-Αποστολίκα, Νίνα Χαμηλάκης, Γιάννης, Αρχαιολογική και εθνογραφική έρευνα στη θέση Κουτρουλού Μαγούλα Φθιώτιδας 2009-2012....................................... 969-978 Παπαδόπουλος, Κωνσταντίνος Κυπαρίσση-Αποστολίκα, Νίνα Χαμηλάκης, Γιάννης, Ψηφιακή σάρωση, φωτογραμμετρία και ψηφιακές (ανα)παραστάσεις: αρχαιολογική τεκμηρίωση και ερμηνεία σε τρείς διαστάσεις. Η περίπτωση της Κουτρουλού Μαγούλας...................... 979-988 Παπακωνσταντίνου, Μαρία-Φωτεινή Krapf, Tobias Κουτσοκέρα, Νικολέττα Γκοτσίνας, Άγγελος Καραθάνου, Αγγελική Βουβαλίδης, Κωνσταντίνος Συρίδης Γεώργιος, Αγία Παρασκευή Λαμίας, θέση «Πλατάνια». Το πολιτισμικό και φυσικό περιβάλλον ενός οικισμού στη δελταϊκή πεδιάδα του Σπερχειού κατά τη Μέση Εποχή του Χαλκού......................... 989-998 Καράντζαλη, Έφη, Η Μεσοελλαδική αψιδωτή οικία στο Φραντζή της Λαμίας.................... 999-1014 Σιψή, Mαρία, Μια νέα μορφή οικίας για τα δεδομένα των αρχαίων Φαλάρων του τέλους του 4ου αι. π.χ... 1015-1024 Βραχυγραφίες, Συντομογραφίες περιοδικών και σειρών...................................... 1025-1028 12

ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ ΤΡΑΒΕΡΤΙΝΗ ΩΣ ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ ΣΤΗ ΘΕΣΗ «ΚΑΣΤΡΟ ΠΑΛΑΙΑ» ΒΟΛΟΥ * Μάρκος Βαξεβανόπουλος, Βασίλης Μέλφος, Ευαγγελία Σκαφιδά, Άρτεμις Καρναβά ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο λόφος στη θέση «Κάστρο Παλαιά», στο εσωτερικό του πολεοδομικού συγκροτήματος του Βόλου, αποτελεί ένα ανθρωπογενές γεωμορφολογικό έξαρμα με υψόμετρο 12 μ. (ASL) δημιουργημένο από την αδιάκοπη κατοίκησή του από τους προϊστορικούς χρόνους μέχρι σήμερα. Αποτελεί τόπο κοινωνικής μνήμης, συγκροτώντας τον ιστορικό πυρήνα της σύγχρονης πόλης του Βόλου, καθώς επάνω του και γύρω από αυτόν ξεδιπλώθηκε ο αστικός ιστός από το 19ο αιώνα 1. Από τις αρχές του 20ου αιώνα έχουν πραγματοποιηθεί πολλές ανασκαφικές έρευνες σε διάφορα σημεία του αρχαίου οικισμού πάνω στο λόφο μέχρι και βάθος 12 μ. και στην πεδινή περιοχή στα βόρεια και δυτικά του λόφου, όπου εκτείνεται το νεκροταφείο του αρχαίου οικισμού. Γενικά οι ιδιότητες των ανθρακικών ιζημάτων και ειδικά των ασβεστιτικών συγκριμμάτων για οικοδομική χρήση είναι γνωστές από την αρχαιότητα. Από τον 7ο και κυρίως τον 6ο αιώνα π.χ. ο λίθος (μάρμαρο, ασβεστόλιθος, πωρόλιθος) αντικαθιστά το ξύλο και την ωμόπλινθο στην κατασκευή των ναών και άλλων δημόσιων κτηρίων στον ελληνικό χώρο 2. Η εμπειρική ονομασία «πωρόλιθος» προέρχεται από το αρχαίο ρήμα «πωρόω», που σημαίνει απολιθώνω, σκληραίνω και περιγράφει ακριβώς τη διαδικασία σχηματισμού των τραβερτινών. Χρησιμοποιείται όμως ευρέως για να περιγράψει και άλλα πετρώματα που ομοιάζουν στην όψη με τον τραβερτίνη λόγω της ίδιας μακροσκοπικής εικόνας που παρουσιάζουν. Ως πωρόλιθος αναφέρονται εκτός του τραβερτίνη, ο ωολιθικός ασβεστόλιθος, ο ψαμμίτης, διάφορα λατυποπαγή, ο «κογχυλιάτης» λίθος, καθώς και άλλα πετρώματα τα οποία είναι αρκετά διαδεδομένα υλικά ως αρχιτεκτονικά στοιχεία αρχαίων κτηρίων. Πάνω από 20 θέσεις αρχαίας λατόμησης πωρόλιθου καταγράφονται βιβλιογραφικά στον ελληνικό χώρο 3. Πολλές περιπτώσεις χρήσης τραβερτίνη και γενικά πωρόλιθου έχουν μελετηθεί ενδελεχώς, όπως και η πιθανή προέλευσή τους 4. Η λέξη «τραβερτίνης» προέρχεται από το όνομα της Ρωμαϊκής πόλης «Tiburtinus», 26 χλμ. ανατολικά της Ρώμης (σημερινό Tivoli), από όπου εξορυσσόταν η γνωστή πέτρα «lapis travertinus» στις αποθέσεις της θερμής πηγής Bagni di Tivoli, όπως αναφέρουν ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, ο Βιτρούβιος και ο Στάτιος 5. Ο όρος «τραβερτίνης» με τη γενική του έννοια περιλαμβάνει όλες τις ανθρακικές αποθέσεις, που δημιουργούνται πλησίον ή σε πηγές, ποταμούς, λίμνες, σπήλαια. Αποτελεί ουσιαστικά την επιφανειακή απόθεση χημικού ιζήματος από υπέρκορο σε ανθρακικό ασβέστιο γλυκό νερό. Στην Ελλάδα συναντάται κυρίως σε σημεία εκφόρτισης θερμών ή ψυχρών καρστικών πηγών, όπου επικάθεται σε προγενέστερα πετρώματα ή γύρω από φυτικά μέρη, κυρίως φύλλα και κλαδιά. Οι τραβερτινικές αποθέσεις υποδιαιρούνται ατύπως σε τρεις κατηγορίες, τους τραβερτίνες, ως αποθέσεις σε θερμές πηγές, τους μαργαϊκούς ασβεστόλιθους γνωστoύς ως τού- * Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε το Ινστιτούτο Αιγιακής Προϊστορίας (INSTAP) για τη χρηματοδότηση της παρούσας μελέτης. 1. Skafida Karnava Olivier 2012. 2. Ορλάνδος 1958. 3. Κουκουβού 2010. 4. Petrelli Perugini Moroni Poli 2010, 885-900. Κουκουβού 2010. Μέλφος 2011. 5. Pentecost 2005. 321

ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ ΤΡΑΒΕΡΤΙΝΗ ΩΣ ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ φα (tufa), ως αποθέσεις πηγών νερού χαμηλής θερμοκρασίας και τα σπηλαιοθέματα, ως αποθέσεις στο εσωτερικό σπηλαίων και εγκοίλων σε χαμηλές έως υψηλές θερμοκρασίες 6. Στην παρούσα εργασία μελετούνται τα δομικά υλικά από τραβερτίνη που εντοπίστηκαν στα διάφορα ανθρωπογενή στρώματα στο λόφο Κάστρο-Παλαιά του Βόλου. Χρησιμοποιείται ο γενικός όρος «τραβερτίνης» για να περιγράψει τις δευτερογενείς επίγειες αποθέσεις ανθρακικού ασβεστίου. Αποτελούν συμπαγείς, συγκριμματικής φύσης, αποθέσεις υπό μορφή κυρίως του ορυκτού ασβεστίτης και δευτερευόντως του ορυκτού αραγωνίτης. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Στο πλαίσιο της παρούσας έρευνας αρχικά καταγράφηκε και χαρτογραφήθηκε η χρήση του τραβερτίνη και γενικά του πωρόλιθου στα αρχιτεκτονικά στοιχεία του οικισμού πάνω στο λόφο. Η καταγραφή και χαρτογράφηση των υλικών έγινε σε αποτυπώσεις κλίμακας 1:25. Στη συνέχεια αναζητήθηκαν οι πιθανές πηγές προέλευσης των τραβερτινικών υλικών στην ευρύτερη περιοχή της υδρολογικής λεκάνης του Βόλου. Πραγματοποιήθηκε δειγματοληψία τόσο στα δομικά στοιχεία του λόφου (εικ. 1), όσο και στις πιθανές πηγές. Συνολικά ελήφθησαν 15 δείγματα, 7 από αρχιτεκτονικά στοιχεία, 5 από υλικά των σημερινών χειμάρρων του Βόλου και 3 από μία τραβερτινική απόθεση που βρέθηκε στη Μακρινίτσα Πηλίου. Η δειγματοληψία βασίστηκε στη μακροσκοπική επιλογή των τεμαχών με χαρακτηριστικά τραβερτίνη και γενικά πωρόλιθου. Από τα δείγματα αυτά κατασκευάστηκαν λεπτές τομές για μικροσκοπική παρατήρηση, ενώ στη συνέχεια υποβλήθηκαν επιλεκτικά σε ακτινογραφική εξέταση με τη βοήθεια περιθλασίμετρου ακτίνων Χ (XRD) τύπου Philips στον Τομέα Ορυκτολογίας, Πετρολογίας, Κοιτασματολογίας του Τμήματος Γεωλογίας του Α.Π.Θ. Η ακτινοβολία που χρησιμοποιήθηκε για τις ακτίνες Χ ήταν CuKa με φίλτρο Ni, η ταχύτητα ανίχνευσης (scanning speed) 1 2θ/min και ο ρυθμός των μετρήσεων (count rate) 103/sec. Η μελέτη των ακτίνων Χ έγινε για το εύρος 2θ μεταξύ 3 και 63 για κάθε δείγμα. Η μικροσκοπική μελέτη πραγματοποιήθηκε με τη χρήση μικροσκοπίου διερχόμενου φωτός τύπου Leitz Laborlux 11 POL S του Τομέα Ορυκτολογίας, Πετρολογίας, Κοιτασματολογίας του Τμήματος Γεωλογίας του Α.Π.Θ. Τέλος, πραγματοποιήθηκε ισοτοπική ανάλυση σε επιλεγμένα δείγματα στα ισότοπα δ 18 Ο και δ 13 C. Η ανάλυση των δειγμάτων έγινε στο εργαστήριο σταθερών ισοτόπων του Τμήματος Γεωλογίας του Royal Holloway Πανεπιστημίου του Λονδίνου. ΤΡΑΒΕΡΤΙΝΙΚΟ ΥΛΙΚΟ ΣΤΗ ΘΕΣΗ «ΚΑΣΤΡΟ-ΠΑΛΑΙΑ» ΒΟΛΟΥ Η παλαιότερη χρήση τραβερτίνη ως οικοδομικού υλικού στο μυκηναϊκό οικισμό στο λόφο του Κάστρου των Παλαιών καταγράφεται στις αρχιτεκτονικές δομές του κτιριακού συγκροτήματος της Ύστερης Εποχής του Χαλκού που ανέσκαψε ο Δ.Ρ. Θεοχάρης από το 1956 έως το 1961 στην Τάφρο ΙΙΙ, και το οποίο ερμήνευσε ως το «Ανάκτορο της Ιωλκού» 7. Η χρήση είναι περιορισμένη και η επιλογή του υλικού τυχαία. Τα κυριότερα πετρώματα που χρησιμοποιήθηκαν ως δομικά υλικά ήταν τα μάρμαρα και οι σχιστόλιθοι. Τα τεμάχη με τα οποία κατασκευάστηκαν τα οικοδομικά στοιχεία των κτηρίων με βάση το βαθμό επιπλάτυνσης και το δείκτη στρογγυλότητας και σφαιρικότητας, προήρθαν πιθανόν από τον παρακείμενο του λόφου χείμαρρο, σε άμεση γειτνίαση με την ακτή, αφού στη μάζα τους παρατηρούνται οπές από Lithophaga lithophaga και άλλα προσκολλημένα δίθυρα που εντοπίζονται σε παράκτια περιβάλλοντα. Οι τραβερτινικές παιπάλες που καταγράφηκαν έχουν χρώμα υπόλευκο έως καστανό και διάμετρο που ποικίλει από 48 εκ. στους ογκόλιθους (boulders) μέχρι 15 εκ. στις μικρότερες παιπάλες (cobbles). Δεν παρατηρήθηκαν μικρότερα τεμάχη με διάμετρο κροκάλας (διάμετρος 4 έως 64 εκ.). Η τοποθέτησή τους ακολουθεί τους γενικούς κανόνες δόμησης με πέτρα και λεπτόκοκκο συνδετικό υλικό (εικ. 2). Η μικροσκοπική μελέτη τους έδειξε χαρακτηριστικές μορφές ανάπτυξης μικροκρυσταλλικού ασβεστίτη (εικ. 4). Η ορυκτολογική τους σύσταση, όπως φαίνεται στη μικροσκοπική παρατήρηση και απο- 6. Pentecost 1995. Ford Pedley 1996. 7. Θεοχάρης 1956, 1957, 1961. 322

Μάρκος Βαξεβανόπουλος, Βασίλης Μέλφος, Ευαγγελία Σκαφιδά, Άρτεμις Καρναβά δεικνύεται από τα ακτινογραφήματα XRD χαρακτηρίζεται από την παρουσία κυρίως του ασβεστίτη και σε μικρό ποσοστό χαλαζία. Η χρήση τεμαχών τραβερτινικού υλικού παρατηρείται επίσης στους τοίχους κτιρίων του οικισμού των Γεωμετρικών χρόνων στην Τάφρο ΙΙΙ του ανασκαφών του Θεοχάρη, αλλά και στο υπερκείμενο τείχος των Βυζαντινών χρόνων. Τέλος, δείγμα ελήφθη από τμήμα τριγλύφου-μετόπης αρχαϊκών χρόνων, πολύ πιθανόν από το ναό της Αρτέμιδος Ιωλκίας, σε δεύτερη χρήση, ενσωματωμένο σε τοιχοδομή του λουτρικού συγκροτήματος ρωμαϊκών χρόνων, στη βορειοανατολική περιοχή του λόφου «Κάστρο Παλαιά» 8. Η μακροσκοπική εικόνα του παρουσιάζει χαρακτηριστικά πωρόλιθου λευκού-υπόλευκου χρώματος, με έντονη την παρουσία απολιθωμένων διθύρων. Ανάλογος τύπος πωρόλιθου (κογχυλιάτης λίθος) έχει χρησιμοποιηθεί στον ελληνικό χώρο στην κατασκευή του ναού του Διός στην αρχαία Ολυμπία, στο ναό της Αθηνάς στην Αλιφείρα και στο ναό της Λιμνάτιδος Αρτέμιδος 9. Η μικροσκοπική μελέτη έδειξε ότι πρόκειται για νηριτικό ασβεστόλιθο αποτελούμενο από μικροκρυσταλλικό ασβεστίτη και απολιθώματα μαλακίων, κυρίως διθύρων. Η χρήση του πωρόλιθου καταγράφεται σε αρχιτεκτονικά μέλη (κίονες, επιστύλια) ναού δωρικού ρυθμού, σε ανασκαφικές έρευνες στη θέση της σύγχρονης εκκλησίας των Αγίων Θεοδώρων, τα οποία έχουν αποδοθεί από τον ανασκαφέα Α. Αρβανιτόπουλο και άλλους ερευνητές στο ναό της Αρτέμιδος Ιωλκίας 10. Ο αρχαϊκός ναός, τμήματα του οποίου έχουν χρησιμοποιηθεί στην κατασκευή του παλαιοχριστιανικού τείχους, αποτελείται κυρίως από πωρολιθικό υλικό που παρουσιάζει δύο διαφορετικές μακροσκοπικές υφές. Η μία εμφανίζεται σε μεγάλο σχετικά σπόνδυλο με διάμετρο 92 εκ. και ύψος 53 εκ., ενώ η άλλη εμφανίζεται σε κίονα πεσμένο δίπλα στον σπόνδυλο με ύψος 94 εκ. και διάμετρο περίπου 46 εκ. (εικ. 4). Ανάλογη υφή παρουσιάζουν 5 σπόνδυλοι στο πίσω μέρος του ναού των Αγίων Θεοδώρων με μέσο ύψος 60 εκ. και διάμετρο 57 εκ., όπως και ένα επιστύλιο στη διασταύρωση των οδών Μ. Γρηγορίου και Δοϊράνης. Στον ίδιο χώρο παρατηρείται επίσης κρηπίδα ναού και κίονες από μάρμαρο. Η μικροσκοπική μελέτη των δομικών λίθων από πωρόλιθο επιβεβαίωσε την παρουσία δύο διαφορετικών υλικών, που μακροσκοπικά παρουσιάζουν σχετικά όμοια εικόνα και είναι δυνατό να χαρακτηριστούν ως πωρόλιθοι. Ο μεγάλος σπόνδυλος αποτελείται από τραβερτίνη με όμοια χαρακτηριστικά με το υλικό των τραβερτινικών τεμαχών από τα Μυκηναϊκά αρχιτεκτονικά στοιχεία. Ο πεσμένος κίονας όμως καθώς και οι σπόνδυλοι στο πίσω μέρος του ναού των Αγίων Θεοδώρων και το επιστύλιο αποτελούνται από ωολιθικό ασβεστόλιθο υπόλευκου έως καστανού χρώματος. Στη μάζα του ασβεστόλιθου παρατηρούνται θραύσματα ή και ολόκληρα θαλάσσια απολιθώματα (μαλάκια). Ο ωολιθικός ασβεστόλιθος αποτελείται από ασβεστίτη και μικρά σφαιρικά σωματίδια συγκεντρικής ανάπτυξης (ωόλιθοι) από ασβεστιτικό μικριτικό υλικό γύρω από κλαστικούς κόκκους, κυρίως ασβεστίτη και λιγότερο χαλαζία (εικ. 5). Οι ωόλιθοι έχουν σχήμα σφαιρικό έως ωοειδές και η διάμετρός τους κυμαίνεται από 200 έως 500 μm. Η παρουσία χαλαζία φαίνεται και στα ακτινογραφήματα XRD (εικ. 6). Τα προαναφερθέντα αρχιτεκτονικά μέλη τόσο του ναού, όσο και των αρχιτεκτονικών καταλοίπων της Εποχής Χαλκού χρησιμοποιούνται σε δεύτερη χρήση μεταγενέστερα για την κατασκευή του παλαιοχριστιανικού, βυζαντινού και μεταβυζαντινού τείχους. Στα νότια της Τάφρου ΙΙΙ στη διασταύρωση των οδών Λαχανά και Σουλίου παρατηρούνται σπόνδυλοι από επίσης πωρολιθικό υλικό σε δεύτερη χρήση στη βάση του Παλαιοχριστιανικού τείχους 11. Το υλικό κατασκευής τους είναι ο ωολιθικός ασβεστόλιθος. Το πωρολιθικό αυτό αρχαίο αρχιτεκτονικό υλικό (τραβερτίνης και ωολιθικός ασβεστόλιθος) χρησιμοποιείται ανάμεσα στα άλλα υλικά (μάρμαρα, σχιστόλιθοι) για τις οικοδομικές ανάγκες στο λόφο και συναντάται στην τοιχοποιία των περισσότερων οικιών του 20 ου αιώνα (εικ. 7). 8. Σκαφιδά 2012, 367. 9. Ορλάνδος 1958. 10. Αρβανιτόπουλος 1908, 221, 1909, 158, 1910, 60, 170-171, 1928, 90-91. Γιαννόπουλος 1931. Stahlin 1924, 137. Κραβαρίτου 2011, 117. 11. Α. Ντίνα 1990, ΑΔ 45, Χρονικά, Β1, 231-235. 323

ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ ΤΡΑΒΕΡΤΙΝΗ ΩΣ ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ ΠΗΓΕΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ ΤΟΥ ΤΡΑΒΕΡΤΙΝΗ Σε αναζήτηση πηγών τραβερτίνη, έγινε έρευνα σε μεγάλο μέρος του ρου των χειμάρρων της λεκάνης του Βόλου. Τα περισσότερα ευρήματα σημειώνονται στην κοίτη του σημερινού χειμάρρου Κραυσίδωνα, ενώ μία λατύπα τραβερτίνη καταγράφηκε στην κοίτη του χειμάρρου Ξηριά. Στο χείμαρρο Άναυρο δεν εντοπίστηκε τραβερτίνης. Στο πλαίσιο αναζήτησης πηγών τραβερτίνη στα ανάντι του ρου του Κραυσίδωνα εντοπίστηκε τραβερτινική απόθεση μεγάλης σχετικά έκτασης κάτω από την πλατεία του χωριού Μακρινίτσα στο Πήλιο, περίπου 6 χλμ ΒΑ από το λόφο «Κάστρο - Παλαιά». Η απόθεση δημιουργείται στα κατάντι της καρστικής πηγής στην πλατεία της Μακρινίτσας, που χαρακτηρίζεται από μικρές παροχές χαμηλής θερμοκρασίας υδάτων. Η τραβερτινική απόθεση εκτείνεται σε έκταση περίπου 1000 μ 2 σε πρανές με έντονη κλίση και μέτωπο που εκτείνεται σε πλάτος 60 μ. Δυστυχώς τα σύγχρονα κτίσματα της Μακρινίτσας σε αυτήν την περιοχή δεν επιτρέπουν την καταγραφή ιχνών αρχαίας λατόμησης. Επίσης, η αδιάλειπτη λειτουργία της καρστικής πηγής πιθανότατα κάλυψε με τραβερτινικό υλικό οποιαδήποτε αρχαία λάξευση. Η υψομετρική διαφορά μεταξύ της πηγής και της κατώτερης απόθεσης τραβερτίνη είναι 33 μ. Η μικροσκοπική μελέτη υλικού από την τραβερτινική απόθεση της Μακρινίτσας κατέδειξε σαφείς ομοιότητες ανάπτυξης του μικροκρυσταλλικού ασβεστίτη με τα τεμάχη τραβερτινικού υλικού από τη θέση του λόφου «Κάστρο Παλαιά». Ορυκτολογικά αποτελείται από μικροκρυσταλλικό ασβετίτη και ίχνη χαλαζία. Αυτό επιβεβαιώνεται, τόσο από τη μικροσκοπική μελέτη, όσο και στα ακτινογραφήματα (XRD), όπου καταγράφεται κυρίως ο ασβεστίτης και μικρό ποσοστό χαλαζία. Η παρουσία χαλαζία μπορεί να εξηγηθεί από την άμεση γειτνίαση της περιοχής της καρστικής πηγής με σχιστολίθους. Επίσης, δεν παρατηρείται αραγωνίτης στις αποθέσεις λόγω της ψυχρότητας των υδάτων της πηγής. Τα δείγματα από την τραβερτινική απόθεση της Μακρινίτσας παρουσιάζουν ομοιότητες με τα ευρεθέντα τεμάχη στη σημερινή κοίτη του Κραυσίδωνα. Για την ισοτοπική ανάλυση δείγματα ελήφθησαν, τόσο από πιθανές πηγές στην ευρύτερη περιοχή του Βόλου, όσο και από αρχιτεκτονικά στοιχεία του λόφου «Κάστρο Παλαιά». Πραγματοποιήθηκε δειγματοληψία από την τραβερτινική απόθεση της Μακρινίτσας, από διάσπαρτα τεμάχη στην κοίτη των χειμάρρων Κραυσίδωνα και Ξηριά, καθώς και από οικοδομικά υλικά στην Τάφρο ΙΙΙ των ανασκαφών του Θεοχάρη και από τα αρχιτεκτονικά στοιχεία του αρχαίου ναού της Αρτέμιδος Ιωλκίας στην περιοχή του σημερινού ναού των Αγ. Θεοδώρων. Στο διάγραμα της εικόνας 8, τα Ισότοπα Ο και C δείχνουν δύο διαφορετικές ομαδοποιήσεις των δειγμάτων. Μία ομάδα συγκεντρώνει τα δείγματα τραβερτίνη, με δ18ο από -9.44 έως -7.19 και δ13c από -9.07 έως -10.81 και μία ομάδα με τα δείγματα ωολιθικού ασβεστόλιθου με δ18ο από -6.81 έως -7.19 και δ13c -5.17 έως -2.48. Στο ισοτοπικό διάγραμμα (εικ. 8) τα ισοτοπικά αποτελέσματα από τους κοντινότερους στην περιοχή του Βόλου ωολιθικούς ασβεστόλιθους της απόθεσης νοτιοδυτικά του Τυρνάβου, στη θέση Περαχώρα, 70 χλμ ΒΔ του Βόλου. Η συγκεκριμένη απόθεση παρουσιάζει εκτεταμένα σημάδια αρχαίας λατόμησης και το υλικό της έχει χρησιμοποιηθεί στο αρχαίο θέατρο της Λάρισας 12. Το υλικό από τα αρχαία λατομεία του Τυρνάβου παρουσιάζει ομοιότητες με τον ωολιθικό ασβεστόλιθο των αρχιτεκτονικών στοιχείων στο λόφο «Κάστρο-Παλαιά», τόσο στην ισοτοπική ομαδοποίηση, όσο και στα μικροσκοπικά και μακροσκοπικά χαρακτηριστικά. Τέλος το δείγμα PVL_1 που προέρχεται από το τέμαχος των Ρωμαϊκών λουτρών δεν παρουσιάζει κάποιες ομοιότητες τόσο στην ορυκτολογική του σύσταση όσο και στα ισότοπα Ο και C με κάποια γνωστή πηγή πωρόλιθου στη Θεσσαλία και άρα δεν μπορεί να ταυτιστεί η προέλευση αυτού του δομικού λίθου. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η χρήση του τραβερτίνη και γενικά του πωρολιθικού υλικού καταγράφεται στη θέση «Κάστρο Παλαιά» Βόλου από την Ύστερη Εποχή του Χαλκού μέχρι τη σύγχρονη εποχή. Από την Ύστερη Εποχή του Χαλκού ο τραβερτίνης χρησιμοποιείται περιορισμένα ως οικοδομικό υλικό στις αρχιτεκτονικές δομές του κτιριακού συγκροτήματος που ανέσκαψε ο Δ. Ρ. Θεοχάρης από το 1956 έως το 1961. Τραβερτινικό υλικό συναντάται επίσης περιορισμένα και στις υπερκείμενες οικοδομικές κατασκευές της Γεωμετρικής εποχής. Στη συ- 12. Μέλφος 2011. 324

Μάρκος Βαξεβανόπουλος, Βασίλης Μέλφος, Ευαγγελία Σκαφιδά, Άρτεμις Καρναβά νέχεια καταγράφεται η χρήση του τραβερτίνη σε αρχιτεκτονικά μέλη (κίονες, επιστύλια) ναού δωρικού ρυθμού, στη θέση της σύγχρονης εκκλησίας των Αγίων Θεοδώρων, τα οποία έχουν αποδοθεί από τον ανασκαφέα Α. Αρβανιτόπουλο και άλλους ερευνητές, στο ναό της Αρτέμιδος Ιωλκίας, Αρχαϊκής περιόδου.. Μέρος των δομικών στοιχείων του ναού αποτελούνται από ωολιθικό ασβεστόλιθο, με προέλευση από τα αρχαία λατομεία νοτιοδυτικά του Τυρνάβου και τραβερτίνη από την Μακρινίτσα. Τα τεμάχη τραβερτίνη στις παλαιότερες φάσεις (Εποχή Χαλκού έως Γεωμετρική εποχή) προέρχονται επίσης από την τραβερτινική απόθεση της Μακρινίτσας, όπως αποδεικνύεται ορυκτολογικά, ιστολογικά και ισοτοπικά. Από τη μελέτη των δειγμάτων του τραβερτινικού υλικού διαφαίνεται η διαχρονικότητα στη χρήση του ως οικοδομικού υλικού. Η δόμηση και η ανασύνθεση της ιστορικής ταυτότητας των κοινωνιών, που έζησαν και έδρασαν στην περιοχή του λόφου των Παλαιών, αλλά και στην ευρύτερη περιοχή του, αντικατοπτρίζεται, τόσο στη συνεχή χρήση του χώρου, όσο και στην επανάχρηση και στον επαναπροσδιορισμό αντικειμένων υλικού πολιτισμού προγενέστερου των Ρωμαϊκών χρόνων. 325

ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ ΤΡΑΒΕΡΤΙΝΗ ΩΣ ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ SUMMARY DIACHRONIC USE OF TRAVERTINE FOR BUILDING PURPOSES AT THE ARCHAEOLOGICAL SITE KASTRO - PALAIA IN VOLOS CITY Markos Vaxevanopoulos, Vasilios Melfos, Evaggelia Skafida, Artemis Karnava This paper focuses on the diachronic uses of travertine for building purposes at the archaeological site of Kastro - Palaia in Volos city (Thessaly, Greece). The term travertine refers to a rock type which constitutes a compact crystalline natural variety of calcium carbonate (CaCO3). This rock was identified as a building material in constructions at the Kastro - Palaia site, dated from the Late Bronze age until Late Antiquity and the Byzantine times. The aim of this study was to identify the provenance of travertine, which constitutes a complex archaeometric issue, due to the complicated geological and sedimentary processes involved during its formation. Therefore seven samples of travertine building material were collected and studied in terms of microscopy, X-ray diffractometry and stable isotopes of oxygen and carbon. The results were then compared with the potential sources of travertine at the broader area of the archeological site. We can sufficiently conclude that the travertine used at the most ancient buildings of the Kastro Palaia site comes from the Makrinitsa travertine occurrence, 6 km to the NE, on Pilion mountain. The poros stone from the Archaic temple of Artemis Iolkia is identical with the oolitic limestone from the ancient quarries of Tyrnavos, 70 km NW of Kastro - Palaia. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αρβανιτόπουλος Α., 1908. Ανασκαφαί παρά την Ιωλκόν, ΠΑΕ, 213-221. Αρβανιτόπουλος Α., 1909. Ανασκαφαί παρά την Ιωλκόν, ΠΑΕ, 155-162. Αρβανιτόπουλος Α., 1910. Ανασκαφαί και έρευναι εν Θεσσαλία, ΠΑΕ, 60-61, 168-172. Αρβανιτόπουλος Α., 1928. Γραπταί στήλαι Δημητριάδος - Παγασών, Αθήνα. Γιαννόπουλος Ν., 1931. Το φρούριον του Βόλου, ΕΕΒΣ Η, 110-133. Ford T.D. Pedley H.M., 1996. A review of tufa and travertine deposits of the world, Earth Science Review, 41, 117 175. Fouke B.W. Farmer J.D. Des Marais D.J. Pratt L. Sturchio N.C. Burns P.C. Discipulo M.K., 2000. Depositional facies and aqueous-solid geochemistry of travertine-depositing hot springs (Angel Terrace, Mammoth Hot Springs, Yellowstone National Park U.S.A.), Journal of Sedimentary Research 70, 565-585. Κουκουβού Α., 2010. ΛΙΘΟΝ ΛΑΤΟΜΕΙΝ: από τα λατομεία των Ασωμάτων Βεροίας στα οικοδομήματα των Μακεδόνων Βασιλέων. Μελέτη για την εξόρυξη πωρόλιθου στην αρχαιότητα, Θεσσαλονίκη. Θεοχάρης Δ.Ρ., 1956. Ανασκαφαί εν Ιωλκώ, ΠΑΕ, 119-130. Θεοχάρης Δ.Ρ., 1957. Ανασκαφαί εν Ιωλκώ, ΠΑΕ, 69. Θεοχάρης Δ.Ρ., 1961. Ανασκαφαί εν Ιωλκώ, ΠΑΕ, 45-54. Kravaritou S., 2011. Synoecism and religious interface in Demetrias (Thessaly), Kernos 24, 111-135. Μέλφος Β., 2011. Προσδιορισμός της πηγής προέλευσης των πρώτων υλών από επιλεγμένα δείγματα πωρόλιθου του Αρχαίου Θεάτρου Λάρισας (αδ. έκθεση προς την Επιστημονική Επιτροπή τους Αρχαίου Θεάτρου Λάρισας). Ορλάνδος Α., 1958. Τα υλικά δομής των αρχαίων Ελλήνων, τ. 2. Τα μέταλλα, το ελεφαντοστούν, τα κονιάματα και οι λίθοι, Αθήνα. Pentecost A., 1995. The quaternary travertine deposits of Europe and Asia Minor. Quaternaly Science Reviews 14, 1005-1028. Pentecost A., 2005. Travertine, Springer-Verlag, Berlin. 326

Μάρκος Βαξεβανόπουλος, Βασίλης Μέλφος, Ευαγγελία Σκαφιδά, Άρτεμις Καρναβά Petrelli Μ. Perugini D. Moroni B. Poli G., 2010. Determination of travertine provenance from ancient buildings using selforganizing maps and fuzzy logic, Applied Artificial Intelligence 17, 885-900. Skafida E. Karnava A. Olivier J.P., 2012. Two new Linear B tablets from the site of Kastro-Palaia in Volos, στο P. Carlier C. De Lamberterie M. Egetmeyer N. Guilleux F. Rougemont J. Zurbach (επιμ.), Études Mycéniennes 2010. Actes du XIIIe Colloque International sur les textes égéens, Sèvres, Nanterre, Paris, 20-23 Septembre 2010, Paris, 55-73. Σκαφιδά Ε., 2012. Το Κάστρο Παλαιά Βόλου κατά τους Ρωμαϊκούς χρόνους, ΑΕΘΣΕ 3, 365-372. Stählin F., 2002. Η Αρχαία Θεσσαλία, Θεσσαλονίκη. 327

ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ ΤΡΑΒΕΡΤΙΝΗ ΩΣ ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ Εικ. 1. Χάρτης των θέσεων δειγματοληψίας στο λόφο του Κάστρου Παλαιών Βόλου. Δείγμα από τραβερτινικό τέμαχος ελήφθη από τον παρακείμενο χείμαρρο του Κραυσίδωνα (θέση 5). Εικ. 2. Τραβερτινική παιπάλη του Τοίχου 8 δωμάτιο 1 του κτιριακού μυκηναϊκού συγκροτήματος, στο χώρο της Τάφρου ΙΙΙ των ανασκαφών Θεοχάρη συνδεδεμένη με λεπτόκοκκο υλικό με την υπερκείμενη πρασινοσχιστολιθική. Εικ. 3. Μικροσκοπική εικόνα της τραβερτινικής παιπάλης της εικόνας 2 με κάθετα Nicols. Μήκος φωτογραφίας 3mm. Εικ. 4. Άποψη από τις ανασκαφικές έρευνες στην περιοχή του σύγχρονου ναού των Αγίων Θεοδώρων. Με α) σημειώνεται σπόνδυλος κίονα και με β) ένας πεσμένος κίονας, ενώ ανάμεσά τους βρίσκεται μαρμάρινος κίονας. 328

Μάρκος Βαξεβανόπουλος, Βασίλης Μέλφος, Ευαγγελία Σκαφιδά, Άρτεμις Καρναβά Εικ. 5. Μικροσκοπική εικόνα δείγματος από τον ωολιθικό ασβεστόλιθο του κίονα της εικόνας 4 με κάθετα Nicols. Μήκος φωτογραφίας 3mm. Εικ. 6. Ορυκτολογική σύσταση δειγμάτων από ωολιθικό ασβεστόλιθο, όπως προκύπτει από την ακτινογραφική εξέταση. Κύριο ορυκτό είναι ο ασβεστίτης (calcite), ενώ δευτερευόντως παρατηρείται χαλαζίας (quartz). 329

ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ ΤΡΑΒΕΡΤΙΝΗ ΩΣ ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ Εικ. 7. Άποψη από σύγχρονη χρήση τραβερτινικού υλικού σε λιθόκτιστη οικία του 20ου αι. Εικ. 8. Διάγραμμα δ18ο και δ13c των δειγμάτων που ελήφθησαν από πωρολιθικά υλικά στο λόφο του «Κάστρου-Παλαιών» και από υλικά τραβερτίνη στην ευρύτερη περιοχή της λεκάνης του Βόλου και ωολιθικού ασβεστόλιθου. Επίσης, στο διάγραμμα παρουσιάζονται ισοτοπικά χαρακτηριστικά από τον ωολιθικό ασβεστόλιθο ΝΔ του Τυρνάβου (Μέλφος 2011). 330

βραχυγραφιεσ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΔΟΙ AN Aρχαιότερη Νεολιθική AN Aρχαιότερη Νεολιθική Γ Γεωμετρικός -ή, -ό ΜΓ Μέσος (ή-ο) Γεωμετρικός -ή, -ό ΠΓ Πρωτογεωμετρικός -ή, -ό ΠΕ Πρωτοελλαδική ΠΕΧ Πρώιμη Εποχή του Χαλκού ΜΕ Μεσοελλαδική ΜΕΧ Μέση Εποχή του Χαλκού ΜΝ Μέση Νεολιθική ΝΝ Νεότερη Νεολιθική ΤΝ Τελική Νεολιθική ΥΓ Ύστερος (-η, -ο) Γεωμετρικός (-ή, -ό) ΥΕ Υστεροελλαδική ΥΕΧ Ύστερη Εποχή του Χαλκού EH Early Helladic EIA Early Iron Age G Geometric LBA Late Bronze Age LH Late Helladic LG Late Geometric MBA Middle Bronze Age MH Middle Helladic SM Submycenaean SPG Sub-protogeometric ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ διάμ. διάμετρος εκ. εκατοστά μ. μέτρα μέγ. μέγιστος, -η, -ο μήκ. μήκος πάχ. πάχος πλ. πλάτος σωζ. σωζόμενος, -η, -ο τ.μ. τετραγωνικά μέτρα ύψ. ύψος χιλ. χιλιοστά χλμ. χιλιόμετρα cm. centimeter km. kilometer m. metre sq m. square metre ΛΟΙΠΕΣ ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ (αδ.) διδ. διατριβή (αδημοσίευτη) διδακτορική διατριβή αι. αιώνας αρ. αριθμός αρ. ευρ. αριθμός ευρετηρίου αρ. κατ. αριθμός καταλόγου Βλ. Βλέπε δηλ. δηλαδή ΕΑΜ Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο ΕΒΑ Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων εικ. εικόνα εκδ. εκδότης επιμ. επιμέλεια ΕΠΚΑ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων ΙΑΚΑ Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας ιδιαίτ. ιδιαίτερα κ.ά. και άλλοι, και άλλα κ.ε. και εξής λ. λήμμα λ.χ. λόγου χάριν μτφρ. μετάφραση μ.χ. μετά Χριστόν κεφ. κεφάλαιο ό.π. όπως παραπάνω παραπ. παραπάνω πάχ. πάχος περ. περίπου πίν. πίνακας πρβλ. παράβαλε π.χ. παραδείγματος χάριν π.χ προ Χριστού σελ. σελίδα σημ. σημείωση 605

βραχυγραφιεσ σχ. Σχέδιο ΤΑΠ Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων τ. τόμος υποσ. υποσημείωση YΠ.ΠΟ. Υπουργείο Πολιτισμού Αbb. Abbildung a.c. after Christ A.D. anno Domini av. J.-C. avant Jésus-Christ B.C. before Christ c. century ca. circa cf. confer col. column ed(s). éd(s). edited, editor(s), éditeur(s) esp. especially et al. et alii etc. et cetera fig. figure figs. figures ff. following G.I.S. Geographical Information Systems INSTAP Institute for Aegean Prehistory inv. inventory, inventaire n. note no.(s.) number(s), numéro(s) p. page pl. plate, planche Suppl. Supplement Taf. Tafel(n) Tav. Tavola vol. volume 606

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ ΚΑΙ ΣΕΙΡΩΝ AA: Archäologischer Anzeiger ΑΑΑ: Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών AAustr: Archaeologia Austriaca ΑΑΧ: Ανθρωπολογικά και Αρχαιολογικά Χρονικά ΑΒΜΕ: Αρχείον των Βυζαντινών Μνημείων της Ελλάδος ABV: Beazley J.D., 1956. Attic Black-Figure Vase Painters, Oxford. ACD: Acta Classica Universitatis Scientiarium Debreceniensis (Debrecen) ΑΔ: Αρχαιολογικόν Δελτίον ΑΕ: Αρχαιολογική Εφημερίς ΑΕΘΣΕ 1: Αρχαιολογικό έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας 1. Πρακτικά Επιστημονικής Συνάντησης, Βόλος 27.2-2.3.2003, Βόλος, 2006. ΑΕΘΣΕ 2: Αρχαιολογικό έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας 2. Πρακτικά Επιστημονικής Συνάντησης, Βόλος 16-19.3.2006, Βόλος, 2009. ΑΕΘΣΕ 3: Αρχαιολογικό έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας 3. Πρακτικά Επιστημονικής Συνάντησης, Βόλος 12-15.3.2009, Βόλος, 2012. ΑΕΜ: Αρχείο Ευβοϊκών Μελετών ΑΕΜΘ: Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη ΑΘΜ: Αρχείο Θεσσαλικών Μελετών Aegaeum: Aegaeum. Annales d archéologie égéenne de l Université de Liège AJA: American Journal of Archaeology AM: Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts, Athenische Abteilung Antiquity: Antiquity. Rivista di archeologia, architettura, urbanistica, delle origine al medioevo AntK: Antike Kunst AR: Archaeological Reports Αρχαία Θεσσαλία: Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου για την Αρχαία Θεσσαλία στη μνήμη του Δημήτρη Ρ. Θεοχάρη, Αθήνα, 1992. Αρχαιογνωσία: Αρχαιογνωσία. Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθήνας ASAtene: Annuario della Scuola Archeologica di Atene e delle Missioni Italiane in Oriente AW: Antike Welt. Zeitschrift für Archäologie und Kulturgeschichte BABesch: Bulletin antieke beschaving BAR: British Archaeological Reports BAR-IS: British Archaeological Reports International Series BEFAR: Bibliothèque des Écoles françaises d Athènes et de Rome BCH: Bulletin de Correspondance Hellénique BICS: Bulletin of the Institute of Classical Studies BJB: Bonner Jahrbücher des rheinischen Landesmuseumsin Bonn und des Vereins von Altertumsfreunden im Rheinlande BSA: The Annual of the British School at Athens Byzantion: Byzantion. Revue Internationale des etudes Byzantines ByzF: Byzantinische Forschungen. Internationale Zeitschrift für Byzantinistik ΒΖ: Byzantinische Zeitschrift CahArch: Cahiers archéologiques CAJ: Cambridge Archaeological Journal Chiron: Chiron. Kommission für Alte Geschichte und Epigraphik des Deutschen Archäologischen Instituts ClAnt: Classical Antiquity CFHB: Corpus Fontium Historiae Byzantinae CMS: Corpus der Minoischen und Mykenischen Siegel CPh: Classical Philology CQ: Classical Quarterly CR: Classical Review CRAI: Comptes rendus des séances de l Académie des inscriptions et belles lettres (Paris) CVA: Corpus vasorum antiquorum DOP: Dumbarton Oaks Papers ΔΧΑΕ: Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας EA: Epigraphica Anatolica ΕΕΒΜ: Επετηρίς της Εταιρείας Βοιωτικών Μελετών ΕΕΒΣ: Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών ΕΕΠΣΑΠΘ: Επιστημονική Επετηρίς της Πολυτεχνικής Σχολής, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης ΕΕΦΣΠΑ: Επιστημονική Επετηρίς Φιλοσοφικής. Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών Έργον: Το Έργον της Αρχαιολογικής Εταιρείας Έργο Εφορειών: 1η Επιστημονική Συνάντηση: Μάιος 1998: Βόλος. Το έργο των Εφορειών Αρχαιοτήτων και Νεωτέρων Μνημείων του ΥΠΠΟ στη Θεσσαλία και στην ευρύτερη περιοχή της (1990-1998), Βόλος 2000. 607