Η ΣΚΗΝΗ ΤΗΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗΣ Β στ

Η ΣΚΗΝΗ ΤΗΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗΣ Β στ. 441-472 Με την ανάκριση που ακολουθεί ο ποιητής επιδιώκει να καταδείξει το ήθος της ηρωίδας. Ο Κρέοντας θα ρωτήσει και θα ξαναρωτήσει και η Αντιγόνη θα απαντήσει ξανά και ξανά, τηρώντας μια στάση παρρησίας πέραν κάθε αμφιβολίας. Μόνη ανάμεσα σε όλους τους πολίτες εναντιώθηκε στην βασιλική διαταγή (θετό-ανθρώπινο δίκαιο) υπακούοντας στο ηθικό-θεϊκό δίκαιο που γι αυτήν είναι ανώτερο. Ο ηρωισμός 1 λοιπόν και όχι το θράσος 2 είναι το στοιχείο που την διαφοροποιεί από το πλήθος. στρέφεται στην Αντιγόνη σὲ δή, [καλῶ] σὲ τὴν νεύουσαν εἰς πέδον κάρα, 441 Η Αντιγόνη σκύβει το κεφάλι, επειδή είναι βυθισμένη στις σκέψεις της και όχι από αίσθημα ενοχής ή φόβο. Αγνοεί τον Κρέοντα όπως και τις διαταγές του. Τον περιφρονεί και πιθανόν να μη θέλει να τον βλέπει. Ο Κρέων μάλλον πιστεύει ότι η στάση της Αντιγόνης φανερώνει την ενοχή και το φόβο της. Η σιωπή στο θέατρο είναι δραματικό στοιχείο που διεγείρει την προσοχή του θεατή. φὴς ἢ καταρνεῖ μὴ δεδρακέναι τάδε 442 Η 1η ερώτηση της ανάκρισης διερευνά την ομολογία της πράξης. καὶ φημὶ δρᾶσαι κοὐκ (=καί......οὐκ] ἀπαρνοῦμαι τὸ μή [δρᾶσαι]. Η Αντιγόνη απαντά εμφατικά δύο επιλογές της έδωσε ο Κρέοντας (φὴς ἢ καταρνεῖ) και ενώ η θετική απάντηση (φημὶ) θα ήταν αρκετή, γιατί αποκλείει την άλλη, επιλέγει να απαντήσει και στην δεύτερη αρνητικά (οὐκ ἀπαρνοῦμαι). Εμφατική είναι μάλιστα και η σύνταξη με τα δύο καὶ. Η απάντηση λοιπόν της Αντιγόνης, όπως και όλα τα λόγια της απέναντι στον δικαστή Κρέοντα δεν είναι αμυντική, αλλά επιθετική. 1 ηρωισμός: συνειδητή εκδήλωση γενναιότητας και θάρρους που φτάνει μέχρι την αυτοθυσία: ο ήρωας και συναίσθηση του κινδύνου έχει και φοβάται, αποφασίζει όμως ελεύθερα να διακινδυνεύσει γιατί θεωρεί ότι αγωνίζεται για κάτι που είναι πιο σημαντικό από την ίδια του την υλική ύπαρξη. 2 θράσος: υπερβολική τόλμη, χωρίς συνείδηση ή υπολογισμό του κινδύνου που φτάνει στην αναίδεια και την αδιαντροπιά, στην έλλειψη οποιωνδήποτε αναστολών. 1

στρέφεται στον Φύλακα σὺ μὲν κομίζοις ἂν σεαυτὸν ᾖ θέλεις 444 ἔξω βαρείας αἰτίας ἐλεύθερον 445 αποχωρεί ο Φύλακας - ο Κρέοντας στρέφεται στην Αντιγόνη σὺ δ [ε] εἰπέ μοι μὴ μῆκος, ἀλλὰ συντόμως, 446 ᾔδησθα κηρυχθέντα μὴ πράσσειν τάδε; 447 Η 2η ερώτηση του Κρέοντα διερευνά τον βαθμό του δόλου και του καταλογισμού. ᾔδη τί δ [ε] οὐκ ἔμελλον [εἰδέναι]; ἐμφανῆ γὰρ ἦν. Πάλι η Αντιγόνη δεν απαντά μονολεκτικά, αλλά τόσο ξεκάθαρα ώστε να μην υπάρχει καμιά πιθανότητα για μειωμένο καταλογισμό. καὶ δῆτ [α] ἐτόλμας τούσδ [ε] ὑπερβαίνειν νόμους; 449 Ο Κρέοντας δεν κάνει την διάκριση ανάμεσα στον ηρωισμό και στο θράσος: κατηγορεί άμεσα στην Αντιγόνη για θρασεία συμπεριφορά, για πράξη παράτολμη και παράνομη, πράξη που θίγει καίρια το ίδιο το πολίτευμα. Αναγάγει την πράξη της σε πράξη προδοσίας απέναντι στην πόλη. Η αντίληψή του εκφράζει την ολοένα ενισχυόμενη ορθολογική αντίληψη του 5ου αιώνα για την κυριαρχική δύναμη του θετού δικαίου. Με τις ερωτήσεις του ο Κρέοντας επιδιώκει την δημόσια ομολογία της Αντιγόνης ενώπιον όλων. Θέλει να αποδείξει πόσο κακός είναι ο χαρακτήρας της, πόσο πολύ κινδυνεύει η πόλη από τέτοια άτομα. Μπορεί έτσι να στηρίξει και ηθικά τη θανατική της καταδίκη. Ίσως και να εύχεται να αγνοούσε η Αντιγόνη τη διαταγή του όχι για να μετριαστεί η ποινή της με το ελαφρυντικό της 2

άγνοιας (δεν υπάρχει τέτοια ένδειξη στο κείμενο), αλλά για να νιώσει την εξουσία του πιο ασφαλή. [βλ. & στ. 484-485 3, 532-533 4 ] (Ναι) οὐ γάρ τί μοι Ζεὺς ἦν ὁ κηρύξας τάδε, διότι με κανένα τρόπο μου ο Δίας δεν ήταν αυτός που- διέταξε αυτά εδώ 450 η Αντιγόνη, παραλείπει την κύρια πρόταση: ναι, τόλμησα... (σχήμα αποσιώπησης), γιατί έχει ήδη εμφατικά παραδεχθεί την πράξη της και δεν θεωρεί ότι παρέβη καμιά δίκαιη διαταγή. έμμεσα χλευάζει τη βασιλική απαγόρευση αφού δεν εκλαμβάνει την διαταγή ως διαταγή αλλά ως «αυτά εδώ», απροσδιόριστου χαρακτήρα. Στο Πρόλογο η Αντιγόνη είχε μνημονεύσει μία φορά τους θεούς όταν ισχυρίστηκε ότι τιμά όσα οι θεοί τιμούν (στ.74-77) ἐπεὶ πλείων χρόνος / ὃν δεῖ μ ἀρέσκειν τοῖς κάτω τῶν ἐνθάδε. / ἐκεῖ γὰρ αἰεὶ κείσομαι σοὶ δ, εἰ δοκεῖ, / τὰ τῶν θεῶν ἔντιμ ἀτιμάσασ ἔχε. Αυτή την φορά αρχίζει με τους θεούς και μάλιστα με τον ίδιο τον Δία. Ο Δίας και η Δίκη επιβλέπουν την τήρηση της ηθικής τάξης στον κόσμο και με τους νόμους τους απαιτούν την απόδοση των καθιερωμένων τιμών στους νεκρούς. Απέναντι στην απουσία εξουσίας της Ισμήνης δεν χρειάστηκε η επίκληση ανώτερων θεσμών - εκεί η κρίση ήταν για την αφοσίωση στην οικογένεια - απέναντι, όμως, στο πολιτειακό θεσμό που αντιπροσωπεύει ο Κρέοντας ο λόγος της Αντιγόνης γίνεται πολιτικός: ξεκάθαρα η σύγκρουση δικαίων και εξουσίας (θεϊκό-άγραφο-ηθικό-αρχέγονο δίκαιο έναντι ανθρώπινου-θετού-προϊόντος πολιτισμού δικαίου. οὐδ (έ) ἡ ξύνοικος τῶν κάτω θεῶν Δίκη ούτε η συγκάτοικος των κάτω κόσμου θεών Δίκη 451 τοιούσδ (έ) ἐν ἀνθρώποισιν ὥρισεν νόμους. τέτοιους ανάμεσα στους ανθρώπους όρισε νόμους. 452 Στους στίχους 453-454, 458-459 (και παρακάτω 470) πρέπει να προσέξουμε τα εξής: Η Αντιγόνη α) αξιολογεί τις διαταγές του Κρέοντα και β) χαρακτηρίζει τον ίδιο. Ο Σοφοκλής δεν παρουσιάζει τυχαία με αυτόν τον τρόπο το χαρακτήρα της ηρωίδας: γ) Η εντύπωση που σχηματίζει κανείς για την Αντιγόνη ακούγοντάς την να μιλά με αυτό τον τρόπο στον ανώτατο άρχοντα της πόλης - και η ποία θα δηλωθεί απερίφραστα από τον Χορό (μέσο θεατή) στους στ. 471-472 «Δηλοῖ τὸ γέννημ ὠμὸν ἐξ ὠμοῦ πατρὸς / τῆς παιδός εἴκειν δ οὐκ ἐπίσταται κακοῖς.» - εξυπηρετεί την δραματικότητα της κεντρικής σύγκρουσης των δύο προσώπων. α) ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΔΙΑΤΑΓΗΣ: Οι διαταγές του Κρέοντα - και, παρακάτω, κάθε ανθρώπου - δεν μπορεί να είναι ανώτερες από το θείο νόμο (451-452). Ο ίδιος χαρακτηρίζεται εγωιστής και ανόητος, αν πιστεύει ότι η πράξη της ήταν ανόητη (470). 3 Ἦ νῦν ἐγὼ μὲν οὐκ ἀνήρ, αὕτη δ ἀνήρ [= Αλήθεια τώρα εγώ δεν θα είμαι άντρας, αλλά αυτή θα είναι άντρας] 4 οὐδ ἐμάνθανον / τρέφων δύ ἄτα κἀπαναστάσεις θρόνων [= ούτε ήξερα ότι τρέφω στον κόρφο μου δύο συμφορές και επαναστάτριες εναντίον της εξουσίας μου] 3

β) ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΑΝΤΙΓΟΝΗΣ: Φαίνεται τολμηρή, σκληρή, πολύ θαρραλέα και ισχυρογνώμων. γ) ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΟΥ ΔΡΑΜΑΤΟΣ: Αντιγόνη και Κρέων υπερασπίζονται δυο διαφορετικές αξίες. Η μετωπική σύγκρουση μεταξύ τους δείχνει το πρακτικό αποτέλεσμα της ιδεολογικής και ηθικής σύγκρουσης (ανάμεσα σε γραπτούς και άγραφους νόμους) που είναι ήδη από την αρχή του δράματος δεδομένη. Στο σημείο αυτό κορυφώνεται η σύγκρουση και με την καταδίκη της Αντιγόνης σε θάνατο αποκτά έντονο δραματικό χαρακτήρα. Η παράτολμη στάση της, της περιφρόνησης των γραπτών νόμων, μπορεί να δημιουργήσει προς στιγμήν την εντύπωση ότι ο Κρέων έχει δίκιο κι αυτή άδικο. Ο Σοφοκλής με τη σύγκρουση των συναισθημάτων και των έντονων χαρακτήρων, θέλει να δείξει ότι η αλήθεια χάνεται από τα μάτια των θεατών, όπως έχει χαθεί και από τα μάτια του Κρέοντα. Και αυτός πιστεύει ότι έχει δίκιο. Το ότι η πρώτη εντύπωση είναι απατηλή θα αποκαλυφθεί λίγο αργότερα, όταν πλέον θα είναι πολύ αργά για τον Κρέοντα. Ο θεατής θα διαπιστώσει με δέος την τραγική του μοίρα. οὐδὲ σθένειν τοσοῦτον ᾠόμην τὰ σὰ ούτε ότι έχουν σθένος τόσο θεωρούσα τα δικά σου 453 κηρύγμαθ (α), ὥστ (ε) ἄγραπτα κἀσφαλῆ θεῶν κηρύγματα, ώστε τους άγραπτους και σταθερούς των θεών 454 νόμιμα δύνασθαι θνητὸν ὄνθ (α) ὑπερδραμεῖν. νόμους να έχουν την δύναμη θνητός ενώ-είσαι να ξεπεράσουν. 455 οὐ γάρ τι νῦν γε κἀχθές, ἀλλ (ά) ἀεί ποτε διότι με κανέναν (για) μόνο και (για) αλλά (από) πάντοτε τρόπο τώρα χθες, 456 ζῇ ταῦτα, κοὐδεὶς οἶδεν ἐξ ὅτου (ἐ) φάνη. υπάρχουν αυτοί, και κανείς δεν ξέρει από πότε εμφανίστηκαν. τούτων ἐγὼ οὐκ ἔμελλον, ἀνδρὸς οὐδενὸς αυτούς εγώ δεν επρόκειτο, ανδρός κανενός φρόνημα δείσασ (α), ἐν θεοῖσι τὴν δίκην τον τρόπο επειδή- μεταξύ των θεών την δίκαιη σκέψης φοβήθηκα, τιμωρία δώσειν θανουμένη γὰρ ἐξῄδη, τί δ (έ) οὔ; να υποστώ ότι θα πεθάνω διότι ήξερα καλά, πώς όχι; 458 459 460 4

Η πράξη της Αντιγόνης είναι συνειδητή και είναι αποτέλεσμα ελεύθερης επιλογής. Οι Αθηναίοι, κατά τον Περικλή, τολμούσαν να υπολογίζουν με ακρίβεια τις συνέπειες όσων επιχειρούσαν (Θουκ. 2,40,3). κεἰ μὴ σὺ προὐκήρυξας. εἰ δὲ τοῦ χρόνου και αν εσύ δεν είχε προβεί Αν όμως από τον (καθορισμένο ακόμη σε διαταγή. μου) χρόνο πρόσθεν θανοῦμαι, κέρδος αὔτ (ό) ἐγὼ λέγω. νωρίτερα πεθάνω, κέρδος αυτό εγώ (το) λέω. ὅστις γὰρ ἐν πολλοῖσιν ὡς ἐγὼ κακοῖς όποιος Διότι σε τόσες πολλές όπως εγώ συφορές 463 462 ζῇ, πῶς ὅδ (ε) οὐχὶ κατθανὼν κέρδος φέρει; ζει, πώς αυτός αν-πεθάνει κέρδος δεν (το) θεωρεί; Η Αντιγόνη κάνει μια φιλοσοφική θεώρηση της ζωής και του θανάτου σε σχέση με το χρέος, εκφράζοντας την ιδέα ότι ο φυσικός θάνατος δεν αποτελεί ηθική επιλογή, αλλά η δύναμη του ανθρώπου έναντι του θανάτου (γενναιότητα) αποδεικνύεται όταν αποφασίζει να τον αγνοήσει όχι από επιπολαιότητα ή επειδή δεν φοβάται, αλλά επειδή θεωρεί ότι αγωνίζεται για κάτι που υπεδράμει της φυσικής του ύπαρξης. οὕτως ἔμοιγε τοῦδε τοῦ μόρου τυχεῖν έτσι για μένα τουλ. αυτή την μοίρα να τύχω 465 παρ (ά) οὐδὲν ἄλγος ἀλλ (ά) ἄν, εἰ τὸν ἐξ ἐμῆς κανένα (δεν συνιστά) αλλά αν αυτόν προερχόμενο την δική πόνο που-... από μου μητρὸς θανόντ (α) ἄθαπτον ἠνσχόμην νέκυν, μητέρα...πέθανε ως άθαπτο ανεχόμουν κορμί 467 κείνοις ἂν ἤλγουν τοῖσδε δ (έ) οὐκ ἀλγύνομαι. με αυτά τυχόν θα ένοιωθα πόνο με αυτά τώρα δεν νοιώθω πόνο. Εμφατική είναι η σύνδεση του θανάτου με τον σωματικό πόνο. σοὶ δ (έ) εἰ δοκῶ νῦν μῶρα δρῶσα τυγχάνειν, Σε σένα πάλι αν δίνω την τώρα ανόητα να ότι εντύπωση έδρασα τυχαίνει 5

σχεδόν τι μώρῳ μωρίαν ὀφλισκάνω. σχεδόν κάπως σε ανόητο την ανοησία ανταποδίδω. 470 Ο ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ: Στο λόγο της η Αντιγόνη δεν προβάλλει ως κίνητρο της πράξης της την αδελφική αγάπη (όπως στον πρόλογο), αλλά την πίστη της στους νόμους των θεών. Η Αντιγόνη δεν απολογείται, δεν αναζητά δικαιολογίες και ελαφρυντικά, δε θέλει να συγκινήσει τον Κρέοντα, δεν την ενδιαφέρει καν η άποψή του. Γι αυτήν τα κίνητρά της είναι αυτονόητα και δεν έχουν να κάνουν μονάχα με την αδελφική αγάπη. Οι αξίες όμως, με τις οποίες θέλει να δικαιώσει δημόσια την πράξη της, θα έπρεπε να είναι το ίδιο ισχυρές ή και ισχυρότερες ακόμη από αυτές που αντιπροσωπεύει ο Κρέοντας. Οι νόμοι των θεών βρίσκονται πάνω από τους νόμους των ανθρώπων κι έτσι το δίκιο είναι με το μέρος της. Η αγάπη προς τον αδελφό της θα μπορούσε να θεωρηθεί ως μια καλή δικαιολογία για την «παράνομη» πράξη της και θα της έδινε, ίσως, πολλά ελαφρυντικά. Θα ήταν ένα ευγενές κίνητρο, αλλά τίποτε παραπάνω. Η υπακοή όμως στους νόμους των θεών είναι ανάγκη και όχι κίνητρο. Και σε μια αντιπαράθεση με τον Κρέοντα μόνο ο σεβασμός προς τους νόμους των θεών θα δικαίωνε πλήρως την παρακοή της απέναντι στην κοσμική του εξουσία. δηλοῖ τὸ γέννημ (α) ὠμὸν ἐξ ὠμοῦ πατρὸς Φαίνεται ο χαρακτήρας ωμός από ωμό πατέρα 471 τῆς παιδός. εἴκειν δ (έ) οὐκ ἐπίσταται κακοῖς. της κόρης. Να λοιπόν δεν γνωρίζει μπροστά στις υποχωρεί συμφορές. 472 Η ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ ΤΟΥ ΧΟΡΟΥ: Γενικά στο Β Επεισόδιο αυτή είναι η μοναδική παρέμβαση του Χορού. Στην ορχήστρα κυριαρχούν πλήρως οι δύο κύριοι χαρακτήρες, ενώ ο Χορός παραμένει μάρτυρας όσων διαδραματίζονται. Ο Χορός συστηματικά αποφεύγει να εμπλακεί σε μια τόσο δύσκολη υπόθεση (πρβλ: την εφεκτική του στάση είχαμε παρατηρήσει και στο Α Επεισόδιο, μετά την συνταγματική ρήση του Κρέοντα). Ωστόσο και οι δύο ενδιαφερόμενοι πολλές φορές τον προκαλούν να λάβει θέση και επιθυμούν να εξασφαλίσουν την υποστήριξή του: ας μην ξεχνάμε ότι στον έναν από τους τρεις ρόλους του ο Χορός αντιπροσωπεύει την κοινή γνώμη, η υποστήριξη της οποίας προς τον Κρέοντα ή την Αντιγόνη θα δρούσε επιβεβαιωτικά για το δίκιο του ενός ή της άλλης. Ωστόσο ο Χορός αρνείται να επιβεβαιώσει ρητά το δίκιο οποιουδήποτε από τους δύο ήρωες. Στο Α Επεισόδιο δεν προσφέρει την αμέριστη και ενθουσιώδη υποστήριξή του στην διαταγή του Κρέοντα αλλά υπεκφεύγει κάνοντας πως δεν καταλαβαίνει, ενώ εδώ δεν σχολιάζει την ουσία των επιχειρημάτων της Αντιγόνης αλλά εκφράζει την δυσαρέσκειά του για το σκληρό ύφος της. Η στάση αυτή του Χορού είναι πραγματική δοκιμασία και για τον Κρέοντα και για την Αντιγόνη, εξυπηρετεί, όμως, άρτια την σκηνοθεσία της δραματικής 6

σύγκρουσης: αν ο Χορός μιλούσε και έπαιρνε θέση, η σύγκρουση θα έχανε πολλή από την δραματική της ένταση. Ο θεατής πρέπει να κρατηθεί ακόμα σε κάποια αναμονή, προτού σχηματίσει τελική κρίση για τις πράξεις των προσώπων. Ειδικότερα το συγκεκριμένο δίστιχο της παρέμβασης του Χορού, και ο χαρακτηρισμός της Αντιγόνης ως «σκληρής», υποδαυλίζει το πάθος και την οργή του Κρέοντα, ενώ παράλληλα αποτελεί ένα ουσιαστικό σχόλιο για την στάση της ηρωίδας. Οι θεατές έχουν δει την Αντιγόνη στον Πρόλογο και ξέρουν ότι κάθε άλλο παρά σκληρή είναι, με την έννοια που δίνει εδώ ο Χορός - της κληρονομημένης, εκ φύσεως αναλγησίας, του πείσματος και του θράσους. Εξάλλου, λίγο παρακάτω ο ποιητής θα βάλει στο στόμα της ηρωίδας τον κορυφαίο στίχο της τραγωδίας, ως απάντηση στην παρατήρηση του Χορού (ΑΝΤ. Οὔτοι συνέχθειν, ἀλλὰ συμφιλεῖν ἔφυν στ.523). Προς το παρόν, όμως, ο ποιητής σαν να ακολουθεί έναν άλλο δρόμο, και όχι βέβαια τυχαία: σαν να προσπαθεί να επιτείνει όσο παίρνει το ψυχικό σθένος της ηρωίδας για την τελική ρήξη. Η Αντιγόνη σε όλο τον Β Επεισόδιο, στην σύγκρουσή της με τον Κρέοντα, πρέπει να είναι μόνη, χωρίς υποστηρικτές, για να δοκιμαστεί η πίστη της στην ευβουλία της. Εξάλλου η στάση του Χορού, που βιάζεται να κρίνει την Αντιγόνη από την επιφάνεια του λόγου της ως θρασεία, αντικατοπτρίζει ίσως και τα συναισθήματα κάποιων θεατών της Αθήνας του 5 ου αιώνα, που θεωρούν ότι η Αντιγόνη ευθέως αμφισβητεί και συλλήβδην απορρίπτει τους νόμους της πολιτείας - καύχημα της αθηναϊκής δημοκρατίας. Η Αντιγόνη, όμως, δεν κάνει κάτι τέτοιο, αλλά υποστηρίζει ότι το θετό δίκαιο πρέπει να έχει ερείσματα στο ηθικό δίκαιο, για να μην εκτρέπεται σε αυθαιρεσίες και να μην προκαλεί αντιδράσεις στην συνείδηση των πολιτών. Με το σχόλιο, λοιπόν, του Χορού ο Σοφοκλής μας δείχνει πώς η αλήθεια μερικές φορές συσκοτίζεται ακόμα και στα μάτια της κοινής γνώμης, όπως έχει χαθεί από τα μάτια του Κρέοντα. 7