ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΤΖΟΥΜΕΡΚΑΣ ΕΛΕΓΧΟΙ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΠΟΣΙΜΟΥ ΝΕΡΟΥ ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΠΡΑΚΤΙΚΗ ΚΑΙ ΣΤΟΧΟΙ ΒΕΛΤΙΩΣΗΣ 1. Ο στόχος του ελέγχου της ποιότητας του πόσιµου νερού. Πόσιµο νερό είναι κάθε νερό που χρησιµοποιείται γι αυτό το σκοπό, ανεξάρτητα του βαθµού επεξεργασίας που έχει προηγηθεί και εφόσον προορίζεται για κατανάλωση από ανθρώπινο πληθυσµό ή από επιχείρηση τροφίµων σε κάθε φάση παραγωγής προϊόντων που προορίζονται για κατανάλωση από τον άνθρωπο. Το νερό είναι κατάλληλο για πόση όταν είναι οργανοληπτικά αποδεκτό από τον καταναλωτή και δεν παρουσιάζει δυσµενείς επιπτώσεις στην υγεία του, µε την προϋπόθεση της κατάποσης δυο λίτρων ηµερησίως, για µέση ηλικία 70 ετών. Ο στόχος του ελέγχου της ποιότητας του πόσιµου νερού είναι η εκτέλεση σειράς προσδιορισµών των τιµών ειδικά επιλεγµένων παραµέτρων ποιότητας που αναφέρονται στις προδιαγραφές. Η σύγκριση τιµών που προσδιορίζονται µε τις τιµές των προδιαγραφών, οδηγεί στη διαπίστωση της καταλληλότητάς του για την κατανάλωση από ανθρώπους. 2. Η εξέλιξη των προδιαγραφών του πόσιµου νερού. Η πλέον βασική απαίτηση των καταναλωτών από τους φορείς ύδρευσης είναι η διανοµή υγιεινού πόσιµου νερού. Πρέπει ιδιαίτερα να σηµειωθεί ότι, από την ίδρυση των πρώτων φορέων ύδρευσης, αν και έχει επιτευχθεί τεράστια πρόοδος στη γνώση και την αντιµετώπιση των παραµέτρων που επηρεάζουν δυσµενώς την ποιότητα του πόσιµου νερού, το απόλυτα υγιεινό πόσιµο νερό των δικτύων, τοπικά και χρονικά, αποτελεί θεωρητική έννοια. Οι γνώσεις που έχουν συγκεντρωθεί, έχουν οδηγήσει στη σηµαντική βελτίωση των εγκαταστάσεων παραγωγής, των συστηµάτων αυτόµατου ελέγχου και των προδιαγραφών του πόσιµου νερού, µε την ενσωµάτωση πολλών νέων παραµέτρων, έτσι ώστε κάθε νερό που θεωρείται κατάλληλο να είναι πρακτικά υγιεινό. 1
Τα πρώτα στάδια της εξέλιξης των προδιαγραφών συνοψίζονται στον παρακάτω πίνακα : ΕΤΟΣ ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΘΕΣΜΟΘΕΤΟΥΜΕΝΟΙ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ 1914 ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΗΜ. ΥΓΕΙΑΣ Η.Π.Α. Αριθµός ετερότροφων µικροβίων (ΑΕΜ). Πυκνότητα κολοβακτηριοειδών (ΠΚ) 1925 ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΗΜ. ΥΓΕΙΑΣ Η.Π.Α. ΑΕΜ, ΠΚ, χλωριούχα, σίδηρος, µαγνήσιο, θειϊκά, χρώµα, οσµή, γεύση. 1946 ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΗΜ. ΥΓΕΙΑΣ Η.Π.Α. ΑΕΜ, ΠΚ, χλωριούχα, σίδηρος, χαλκός, µαγνήσιο, θειϊκά, χρώµα, οσµή, γεύση, θολότητα. 1963 ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΗΜ. ΥΓΕΙΑΣ Η.Π.Α. και ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΥΓΕΙΑΣ 1980 ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ Η.Π.Α. ΑΕΜ, ΠΚ, απορρυπαντικά, As, εκχύλισµα χλωροφορµίου, Cl, Cu, Cn, Fe,f, Pb, φαινόλες, Se, Ag, SO 4, Zn, Ba, Cd, Cr, ακτινοβολία Β, Sr 90, Ra 226. ΑΕΜ, ΠΚ, στρεπτόκοκκοι, απορρυπαντικά, χρώµα, Cl, Cu, διαβρωτικότητα, Fe, F, Mn, οσµή, γεύση, ph, SO 4, στερεό υπόλειµµα, Zn, Al, O, και P διχλωροβενζόλια, αιθυλοβενζόλιο, χλωροβενζόλιο, πενταχλωροφαινόλη, Ag, Τολουόλιο, Ξυλόλιο, As, Ba, Cd, Cr, F, Pb, Hg, NO 3, Se, Na, Endrin, Lindane, methoxychlor, toxaphene, 2,4D, 2,4,5TP silvex, τριαλοµεθάνια. 1980 ΕΟΚ Ο ΗΓΙΑ 80 778 ΑΕΜ, ΠΚ, στρεπτόκοκκοι, κλωστρίδια. Κατά τις λοιπές παραµέτρους όπως ανωτέρω µε εξαίρεση τις µεµονωµένες οργανικές ενώσεις, οι οποίες δεν περιλαµβάνονται. Τα στάδια εξέλιξης των προδιαγραφών οριοθετούνται από τις ηµεροµηνίες θεσµοθέτησης ανωτάτων επιτρεποµένων παραµετρικών τιµών για οµάδες παραµέτρων που έχουν δυσµενή επίπτωση στην υγεία. Επισηµαίνεται ότι η εξέλιξη των προδιαγραφών ακολουθεί την πρόοδο της αναλυτικής χηµείας και της µικροβιολογίας, καθώς επίσης και την εµπειρία που αποκτάται από τη µελέτη κάθε περιστατικού εκτεταµένης ρύπανσης ή µόλυνσης του νερού των δικτύων ύδρευσης. Συνολικά διακρίνονται οι ακόλουθες περίοδοι στην εξέλιξη των προδιαγραφών του πόσιµου νερού : 1900 1940 : περίοδος ανάπτυξης του ελέγχου των βακτηριολογικών και οργανοληπτικών χαρακτηριστικών του νερού. Η θεσµοθέτηση των προσδιορισµών των µικροβίων-δεικτών µόλυνσης υπήρξε απόλυτα επιτυχής. 1940 1980 : περίοδος ανάπτυξης του ελέγχου των ανόργανων χηµικών και ραδιοχηµικών χαρακτηριστικών του νερού. Η ανακάλυψη των οργανικών παραπροϊόντων απολύµανσης (τριαλοµεθανίων) το 1974 οδήγησε στον έλεγχο των οργανικών ενώσεων. 1980 2000 : περίοδος ανάπτυξης του ελέγχου των οργανικών χηµικών χαρακτηριστικών του νερού και του ελέγχου των παθογόνων µικροβίων που δεν είναι βακτήρια (πρωτόζωα, ιοί). Η επάρκεια των µικροβίων δεικτών αµφισβητείται. 2
3. Η οδηγία 80-778 της Ε.Ο.Κ. Η οδηγία αποτελεί σταθµό µεταξύ των κανονιστικών διατάξεων για την ποιότητα του πόσιµου νερού στην Ευρώπη. Περιλάµβανε 62 παραµέτρους. Θεωρείται προοδευτική στον µικροβιολογικό έλεγχο του νερού µε την ενσωµάτωση του προσδιορισµού των κλωστριδίων, αλλά δεν περιλαµβάνει ανώτατες επιτρεπτές παραµετρικές τιµές για συγκεκριµένες οργανικές ενώσεις τοξικολογικού ενδιαφέροντος. Οι οργανικές ενώσεις ταξινοµούνται σε οµάδες ανάλογα µε την χρήση τους από τον άνθρωπο (παρασιτοκτόνα) ή την οµάδα των ανθρώπινων δραστηριοτήτων που τις παράγει (καύση οργανικών ουσιών). Η ακολουθούµενη ταξινόµηση απλουστεύει την διατύπωση του νοµοθετήµατος, αλλά όχι την αναλυτική εργασία. Κάθε µια οµάδα ενώσεων έχει µια ανώτατη επιτρεπτή παραµετρική τιµή για το σύνολο των ενώσεων. Η οδηγία δεν περιλαµβάνει ραδιοχηµικές παραµετρικές τιµές. 4. Η έρευνα CRAWN για τις υδατογενείς επιδηµίες. Το 1986 δηµοσιεύτηκε για τις Η.Π.Α. µια συγκριτική µελέτη των περιστατικών επιδηµιών υδατογενών προελεύσεων. Η έρευνα έγινε για το διάστηµα 1920-1985 και απεκάλυψε σηµαντική αύξηση των επιδηµιών για το διάστηµα 1971-1980 (1966-1970 επιδηµίες 75, 1971-1975 επιδηµίες 124, 1976-1980 επιδηµίες 202). Στο διάστηµα 1971-1980 εξετάσθηκαν 111228 ασθενείς και διαπιστώθηκε ότι το 52% των περιπτώσεων ήταν µη ιογενείς γαστρεντερίτιδες και το 38% ήταν λοιµώξεις που οφείλονται στα πρωτόζωα Giardia lamblia και Cryptosporidium parvum. Παρά την πρόοδο που έχει µέχρι τότε συντελεστεί στην επεξεργασία και την απολύµανση του νερού, εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι πολλά από τα περιστατικά συνέβησαν σε νερό χλωριωµένο και χωρίς την παράλληλη έξαρση των θεσµοθετηµένων µικροβίων-δεικτών της µόλυνσης. Η συνέπεια του συµπεράσµατος της ανωτέρω έρευνας ήταν ότι υπήρξε αλµατώδης ανάπτυξη των τεχνικών εµπλουτισµού και ανίχνευσης των παθογόνων µικροβίων στο νερό που δεν είναι βακτήρια (γυάρδια, κρυπτοσπορίδιο). 5. Η οδηγία 98-83 της Ε.Ε. Η εφαρµογή της οδηγίας 80-778 οδήγησε στο συµπέρασµα ότι είναι διαδικασία δαπανηρή σε σηµείο που να εµποδίζεται η πραγµατοποίησή τους. Η πρόοδος στις µεθόδους και τον εξοπλισµό των εργαστηρίων, αλλά και οι ανάγκες για σαφείς πίνακες στους οποίους σε κάθε µια ένωση θα αντιστοιχεί µια παραµετρική τιµή, οδήγησε στη σύνταξη της οδηγίας 98-83. Η οδηγία θεσµοθετεί ένα σύστηµα παρακολούθησης µε φιλοσοφία όµοια µε εκείνη των µικροβίων-δεικτών µόλυνσης. Οι παράµετροι διακρίνονται σε δυο οµάδες : α) Στις παραµέτρους ελέγχου (Παράρτηµα Ι, µέρος Α και Β) και β) Στις ενδεικτικές παραµέτρους (Παράρτηµα Ι, µέρος Γ). 3
Οι ελεγκτικές παράµετροι εκτελούνται µε µικρότερη συχνότητα και αντιστοιχούν στις µικροβιολογικές παραµέτρους και σε ουσίες ή οµάδες ουσιών µε δυσµενή επίπτωση στην ανθρώπινη υγεία. Οι ενδεικτικές παράµετροι που αντιστοιχούν σε παραµέτρους γενικών χαρακτηριστικών του νερού είναι ανέξοδες, προσφέρονται για αυτοµατοποίηση και µπορεί να εκτελούνται µε µεγαλύτερη συχνότητα από λιγότερο εξοπλισµένα εργαστήρια. Κάθε αύξησή τους πρέπει να ερµηνεύεται ως ένδειξη για χειροτέρευση της ποιότητας του νερού και να οδηγεί στην εκτέλεση προσδιορισµών των παραµέτρων ελέγχου σε δείγµα που έχει ληφθεί µε αυτόµατο δειγµατολήπτη την στιγµή της έξαρσης κάποιας των ενδεικτικών παραµέτρων που προσδιορίζεται on line. Η οδηγία 83-98 είναι η πρώτη οδηγία της Ε.Ε. που περιλαµβάνει παραµετρικές τιµές : 6 για µεµονωµένες οργανικές ενώσεις, 2 για οµάδες οργανικών ενώσεων, 2 για οργανικά και ανόργανα παραπροϊόντα της απολύµανσης µε χλώριο, 13 για στοιχεία ή ανόργανα ιόντα, 2 για µικροβιολογικές παραµετρικές τιµές, 2 για ραδιοχηµικές παραµέτρους. 6. Το νοµοθέτηµα των Η.Π.Α. για το πόσιµο νερό ( Safe Drinking Water Act). Η ανακάλυψη το 1974 των πρώτων οργανικών παραπροϊόντων της χλωρίωσης (τριαλοµεθανίων) από τους Rook στην Ολλανδία και Bellar και Lichtenberg στις Η.Π.Α., οδήγησε στη σύνταξη του νέου νοµοθετήµατος για την ποιότητα του πόσιµου νερού (Safe Drinking Water Act). Η νεοσύστατη τότε Υπηρεσία Περιβάλλοντος των Η.Π.Α. (Environmental Protection Agency) επιφορτίστηκε µε τη σύνταξη και την ενηµέρωση των προδιαγραφών του πόσιµου νερού. Η τελευταία αναθεώρηση των προσδιορισµών της ΕΡΑ έγινε το 1994 και ο κατάλογος περιλαµβάνει παραµετρικές τιµές : 74 για µεµονωµένες οργανικές ενώσεις, 4 για παραπροϊόντα απολύµανσης, 3 για απολυµαντικά, 20 για ανόργανα ιόντα και στοιχεία, 9 για µικροβιολογικές παραµέτρους, 7 για ραδιοχηµικές παραµέτρους. Η σύνταξη του νοµοθετήµατος έγινε µε τρόπο ώστε οι οµάδες των τεχνολογικά συγγενών αποτελούν ένα ενιαίο σύνολο, το οποίο µαζί µε τη συχνότητα και τις λεπτοµέρειες δειγµατοληψίας, αποτελεί κανονισµό παρακολούθησης, που αφορά έναν από τους τοµείς της επεξεργασίας (Surface Water Treatment Rule, Groundwater Disinfect ion Rule, Disinfectant-Disinfect ion Byproduct Rule). 4
7. Οι µελλοντικοί τοµείς του ελέγχου. Η µελέτη των προηγούµενων παραγράφων και των συνηµµένων πινάκων, οδηγεί στο συµπέρασµα ότι πρέπει να µελετηθεί ακόµη η δυσµενής επίδραση στην ανθρώπινη υγεία των χηµικών ουσιών που ενδέχεται να ανιχνευθούν στο ανεπεξέργαστο και πόσιµο νερό. Επίσης, πρέπει να συνεχισθεί η έρευνα για την ανακάλυψη νέων θρεπτικών υλικών καλλιέργειας και εµπλουτισµού των µικροβίων στα δείγµατα, καθώς επίσης για την αύξηση της ευαισθησίας και της εκλεκτικότητας των µεθόδων που χρησιµοποιούνται στους µικροβιολογικούς προσδιορισµούς. Οι µελλοντικοί τοµείς του ελέγχου, θα συνεχίσουν να περιλαµβάνουν τις οργανικές ουσίες που ανευρίσκονται στο ανεπεξέργαστο νερό, είτε προέρχονται από την απολύµανση, ή από τα υλικά σε επαφή µε το πόσιµο νερό. Η ανίχνευση των παθογόνων µικροοργανισµών και η αποµάκρυνσή τους από τις διεργασίες του νερού θα αποτελέσουν επίσης ένα σηµαντικό αντικείµενο έρευνας, προκειµένου να θεσµοθετηθούν µέθοδοι απολύµανσης, ή και διήθησης, ικανοποιητικές από τεχνική και οικονοµική άποψη. 5