Το Θέατρο της Αρχαιότητας Στ - Εαρινό Εξάμηνο

Το Θέατρο της Αρχαιότητας Στ - Εαρινό Εξάμηνο 2012-2013 Σημειώσεις για τις παραστάσεις Αρχαίου Δράματος από τον Κάρολο Κουν και το Θέατρο Τέχνης Πλάτων Μαυρομούστακος 1. Εισαγωγικά στοιχεία Η ενασχόληση του Καρόλου Κουν με το αρχαίο δράμα καταλαμβάνει 55 χρόνια αν θεωρήσουμε ως τεκμήριο αρχής την πρώτη σκηνοθεσία του το 1932 με τους Όρνιθες στο Κολλέγιο Αθηνών. Μέχρι το θάνατό του το 1987 ο Κουν ανέβασε 18 από τα κείμενα της αρχαίας ελληνικής δραματουργίας σε 25 διαφορετικά ανεβάσματα. Τους Όρνιθες δεν είναι το μοναδικό παράδειγμα, τους ανέβασε στο Κολλέγιο το 1932 και ξανά το 1939, στο Θέατρο Τέχνης το 1959 για να βελτιώσει την παράσταση το 1961 και να την εξελίξει στο πιο πρόσφατο ανέβασμα της το 1977. Αντίστοιχα περίπου ισχύουν για τον Πλούτο ή τον Οιδίποδα. Πρόκειται για μοναδική περίπτωση ανάμεσα στους πανευρωπαϊκής εμβέλειας σκηνοθέτες που ήταν ο Κάρολος Κουν και μοναδική περίπτωση για τα δεδομένα της ελληνικής ιστορίας του θεάτρου. Είναι ευρέως γνωστό ότι ο Κάρολος Κουν επικέντρωσε κυρίως στην προσέγγιση του Αριστοφάνη με το ανέβασμα 8 έργων, ακολουθούν με 6 έργα ο Αισχύλος (μεταξύ των οποίων η τριλογία της Ορέστειας) με 4 ο Ευριπίδης (σημειώνω πως ήδη ασχολήθηκε με τον Ευριπίδη από την εποχή του Κολεγίου Κύκλωπας) και μόλις 2 του Σοφοκλή (και τα δυο σε δύο διαφορετικά ανεβάσματα 1939-1982 Ηλέκτρα, 1969 1978 Οιδίπους Τύραννος). Νομίζω πως ακόμη και οι επιλογές αυτές θα μπορούσαν να γίνουν πιο αποκαλυπτικές για τον προβληματισμό του Κουν αν συσχετισθούν με άλλα στοιχεία όπως το έτος της παράστασης και η σύνθεση του θιάσου. Θα ήθελα να αναφερθώ και σε ορισμένα άλλα ποσοτικά στοιχεία. Στις παραστάσεις αυτές συμμετείχαν περί τους 500 ηθοποιούς (πολλοί από τους οποίους σε περισσότερες από μία παραγωγές). Ο Κουν συνεργάστηκε περίπου με 50 άλλους συντελεστές στις διάφορες παραγωγές. Η κριτική των παραστάσεων παρουσιάζει επίσης έναν εντυπωσιακό όγκο. Θεωρώ ότι μπορούμε να έχουμε μια τάξη του μεγέθους αν αναλογιστούμε ότι στην Ελλάδα

και στο εξωτερικό, μέχρι στιγμής για τους Όρνιθες εντοπίζονται περίπου 100, περί τις 60 για τους Πέρσες και περί τις 30 για την Ορέστεια. Τέλος για τη συμπλήρωση της στατιστικής αυτή θα ήθελα να συμπληρώσω ότι η συχνότητα των ανεβασμάτων αρχαίου ελληνικού δράματος από τον Καρόλου Κουν είναι επίσης ενδεικτική. Από την ίδρυση του Θεάτρου Τέχνης το 1942 μέχρι το 1975, σε 33 χρόνια, ανεβαίνουν 7 έργα σε 8 παραγωγές ενώ από το διάστημα αποδοχής του Θεάτρου Τέχνης στο φεστιβάλ Επιδαύρου, δηλαδή στα δέκα χρόνια 1976-1985 έχουμε 8 σκηνοθεσίες του Καρόλου Κουν με 8 κείμενα (της τριλογίας συμπεριλαμβανομένης) και δεν θα πρέπει να ξεχάσουμε ότι στο διάστημα αυτό παρουσιάζονται και δύο κωμωδίες από το Θέατρο Τέχνης σε σκηνοθεσίες του Γιώργου Λαζάνη. 2. Πολεμική και Απόψεις Σύμφωνα με τα παραπάνω, νομίζω ότι είναι ακόμη νωρίς για να διατυπωθεί μια συνολική τεκμηριωμένη άποψη για όλες τις πτυχές του έργου του Καρόλου Κουν στο αρχαίο δράμα, μπορούμε όμως να επιχειρήσουμε μια πρώτη προσέγγιση με στόχο να παρουσιαστούν κάποιες νύξεις σχετικά με το έργο του Καρόλου Κουν. Νομίζω ότι πριν από οτιδήποτε άλλο θα πρέπει να πλησιάσουμε το έργο του Καρόλου Κουν και μέσα από το σημαντικό ρόλο που παίζει για τη διαμόρφωση των θέσεων του η πολεμική που ακολουθεί τις παραστάσεις του ή ακόμη και η ειδική θέση του Θεάτρου Τέχνης στη θεατρική δραστηριότητα αφού για πολλά χρόνια αποτελεί τον μόνο εναλλακτικό πόλο στη θεατρική ζωή της Αθήνας και μάλιστα λειτουργεί σε ένα πλαίσιο αντιπαράθεσης προς το Εθνικό Θέατρο. Στο χώρο της προσέγγισης του αρχαίου ελληνικού δράματος η αντιπαράθεση αυτή ίσως να είναι εξαιρετικά καθοριστική αν αναλογιστούμε ορισμένες κεντρικές επιλογές του Κουν. Η από νωρίς προσέγγιση του Αριστοφανικού έργου από τον Καρόλου Κουν τον τοποθετεί σε μια ξεχωριστή θέση. Στον Κουν οφείλεται η αποκατάσταση του Αριστοφάνη (τον οποίο μέχρι τότε λυμαίνονται κυρίως θίασοι σε πρόχειρες κατά τεκμήριο ή και σε σκανδαλιστικού χαρακτήρα παραστάσεις). Ο Κουν ανεβάζει με σοβαρότητα από το 1932 για πρώτη φορά Όρνιθες στο Κολλέγιο και στο πρώτο επαγγελματικό θέατρο που ίδρυσε, τη Λαϊκή Σκηνή, Πλούτο το 1935. Εκείνος πρώτος τοποθετεί σε μια άλλη βάση την προσέγγιση του Αριστοφάνη και προηγείται μια εικοσαετία των ανεβασμάτων του Εθνικού Θεάτρου τα οποία οφείλονται στον Αλέξη Σολομό (από κάθε άποψη νομίζω: ο Σολομός επιβάλει την παράσταση των αριστοφανικών έργων στο Εθνικό Θέατρο το οποίο λόγω του συντηρητικού χαρακτήρα του δεν είναι έτοιμο να αποδεχτεί τον πολιτικά διφορούμενο και γλωσσικά ατίθασο λόγο του κωμωδιογράφου). Η επιμονή στον Αριστοφάνη νομίζω ότι σχετίζεται κάπως και με την γενικευμένη αντίθεση του Κουν στις ύφος τη λογική και τις επιλογές της κρατικής σκηνής. Αναφέρθηκε ήδη πως καθοριστικό στοιχείο για τη διαμόρφωση των απόψεών του αποτελεί η πολεμική. Θα πρέπει να σημειώσω εδώ πως οι Όρνιθες δεν είναι η μόνη παράσταση που προκαλεί μια έντονη σύγκρουση. Η παράσταση του Κύκλωπα το 1933-34 και η παράσταση του Πλούτου το 1936 στο Κολλέγιο Αθηνών προκάλεσαν μια έντονη συζήτηση στους χώρους του αλλά απασχόλησαν και τον ημερήσιο τύπο.

Στο πλαίσιο έντονων πάντα αντιδράσεων ο Κουν διατυπώνει νωρίς τις απόψεις του. Δειγματοληπτικά ξεχωρίζω ανάμεσα στα λίγα θεωρητικά του κείμενα: 1. "...ξεκινώντας απ' την αρχή, από τότε πού ιδρύθηκε η Λαϊκή Σκηνή, πριν από μια δεκαετία... εκείνα τα αισθητικά στοιχεία πού με συνεπήραν τότε συνδεότανε συγκεκριμένα με το ελληνικό "Λαϊκό", το κάπως σχηματοποιημένο του όπως φανερωνότανε στη ζωή, τη γνήσια χωριάτικη και νησιώτικη, στα δημοτικά μας τραγούδια και πιο πίσω, στις βυζαντινές αγιογραφίες και στα αρχαία αγγεία. Και τα έργα πού παίξαμε τότε Ερωφίλη, Άλκηστη, Πλούτος, Όρνιθες κτλ. ανταποκρινότανε τέλεια σ' αυτό το πνεύμα." 1 (1943) 2. «Οι μορφές πού πλάθει η σκέψη μας σήμερα και τα συναισθήματά μας, αναγκαστικά αντλούν σχήμα και χρώμα από τη ίδια φύση πού αγκάλιαζε και τούς αρχαίους προγόνους μας. Ο βοσκός, πριν ακόμη βγει ο ήλιος, τις ίδιες πέτρες και τα ίδια μονοπάτια θα ακολουθήσει για να οδηγήσει τα πρόβατά του στα βοσκοτόπια. Ο ψαράς στα ίδια βράχια θα χτυπήσει το χταπόδι. οι μικροπωλητές με τα κοφίνια τους θα ψάξουν το ίδιο για να βρούνε σκιά να προστατέψουν τα ζώα τους και το εμπόρευμα τους από τον καυτερό ήλιο τού μεσημεριού. Στο ελληνικό χωριό, στο ελληνικό νησί και γενικά στην ύπαιθρο, όπου δε έχει ακόμη εισχωρήσει ο μηχανικός πολιτισμός τού αιώνα μας και όπου ο άνθρωπος ζει και μοχθεί σε άμεση επαφή με τη φύση, οι ρυθμοί τής ζωής, τα σχήματα, ακόμη και οι ήχοι πρέπει να παρουσιάζουν καταπληκτική ομοιότητα με τούς ρυθμούς και τα σχήματα και τούς ήχους πού αποτύπωσε στην ιστορία η ζωή τής Αρχαίας Ελλάδας."» 2. (1957) 3. «Η εκλογή λαϊκών στοιχείων δεν είναι τόσο εύκολη. Γιατί πρέπει κανείς να βρει πράγματα πού παντρεύονται. όπως παντρεύεται η μπογιά το ξύλο κι όχι πράγματα αταίριαστα. Πρέπει να βρει καινούργια στοιχεία πού εναρμονίζονται με τα παλιά, πού να έχουν αισθητική, πλαστική η πνευματική ομοιότητα. Κι εδώ είναι η μεγάλη δυσκολία» 3. (1962) 1 Κάρολος ΚΟΥΝ: Η κοινωνική θέση καί η αισθητική γραµµή του Θεάτρου Τέχνης, Εκδ. Φίλων τού Θεάτρου Τέχνης, Αθήνα 1943, σελ 18-19. Τό ίδιο κείµενο στό Κάρολος Κούν Γιά τό Θέατρο, Ιθάκη, 1981, καί στό Κάνουµε Θέατρο γιά τήν Ψυχή µας, Σειρά "Σκέψη, Χρόνος καί Δηµιουργοί" (Διευθ.Θαν.Θ.Νιάρχος) Καστανιώτης,1987. 2 "Τό αρχαίο θέατρο" οµιλία στή Διεθνή Διάσκεψη Θεάτρου στό Ηρώδειο στίς 4.7.1957, δηλαδή τή χρονιά τ~ς παράστασης τού Πλούτου άπό τό Θέατρο Τέχνης. Αναδηµοσιεύεται στό Κάνουµε Θέατρο γιά τήν Ψυχή µας, ό.π. σελ.33-34. 3 " Οι Όρνιθες στό Θέατρο Εθνών" στό Κάνουµε Θέατρο...ό.π. σελ. 40-41.

Από τη συγκριτική ανάγνωση των διαφόρων αυτών κειμένων δημιουργείται η εντύπωση ότι η άποψη του Καρόλου Κουν διαμορφώνεται αρκετά νωρίς. Ίσως να πρέπει να θεωρήσουμε ότι διαμορφώνεται από την αρχή δηλαδή την περίοδο του Κολλεγίου και είναι νομίζω φανερό ότι κατά την ίδρυση του Θεάτρου Τέχνης είναι πια κατασταλαγμένη. Το Θέατρο Τέχνης θα αποτελέσει το χώρο όπου θα υλοποιήσει ένα πρόγραμμα προσέγγισης του οποίου ο σχεδιασμός έχει ολοκληρωθεί νωρίτερα. 3. Χάριν συμπεράσματος Είναι δύσκολο να συμπεριλάβουμε την πορεία του Κουν σε μερικές συμπερασματικές προτάσεις νομίζω ότι στη φάση αυτή αρκεί να περιοριστούμε σε κάποιες νύξεις. Η σύνδεση της προσέγγισης του αρχαίου δράματος με το ελληνικό τοπίο και τις ελληνικές λαϊκές εκφράσεις και συμπεριφορές που αποτελούν το χαρακτηριστικό στοιχείο των προβληματισμών του για την ελληνική υποκριτική διαφοροποιούν ριζικά το έργο του από όλες τις άλλες προσεγγίσεις οι οποίες συνδέουν την παράσταση του αρχαίου δράματος με τους όρους διαμόρφωσης της νεοελληνικής αντίληψής για την ιστορία και τη διαμόρφωση του νεοελληνικού κράτους. Η παραστασιογραφία του αρχαίου δράματος από τον Κάρολο Κουν αποτελεί νομίζω το σαφέστερο παράδειγμα (είναι σχεδόν υπόδειγμα) για την διαδικασία εδραίωσης της θέσης του σκηνοθέτη στην ελληνική θεατρική δραστηριότητα και τελικά της ανάρρησης του στην εξουσία του θεάτρου. Η αντιμετώπιση του αρχαίου ελληνικού ως θεατρικού κειμένου χωρίς τον διαχωρισμό μιας ειδικής (και μάλλον απόμακρης) θέσης που ενδεχομένως έχει στην ελληνική σκηνική πράξη οδήγησε τον Κουν στην εδραίωση μιας εύληπτης σκηνικής εικόνας. Η νέα χρήση των κειμένων και η ουσιαστική διεύρυνση του σώματος των παραστάσεων του αρχαίου ελληνικού δράματος με τα έργα του Αριστοφάνη συνέβαλε ουσιαστικά στο να παρακινηθούν όλο και περισσότεροι άνθρωποι του θεάτρου να τις παρακολουθούν με συστηματικότητα και να τις προσεγγίζουν τολμηρότερα. Οι παραστάσεις του Κουν συνέβαλαν πιο πολύ από οποιαδήποτε άλλη προσέγγιση του αρχαίου δράματος στη διεύρυνση του κοινού του, απελευθερώνοντας τα κείμενα από τον ιδεολογικό ρόλο που επιτελούν στο πλαίσιο της ελληνικής θεατρικής ζωής. Κάθε μια από τις παραστάσεις κωμωδίας του Καρόλου Κουν οροθετείται από την προσπάθεια να διερευνηθεί μία έκφραση που χαρακτηρίζει τη συνέχεια στην ιστορία της ελληνικής λαϊκής παράδοσης. Από το κομπολόι και το γραμμόφωνο με τις λαϊκές μελωδίες του Πλούτου (1957), στην αναζήτηση του νεοελληνικού λυρισμού των Ορνίθων (1959), ο μεγάλος δάσκαλος του ελληνικού θεάτρου στους Βατράχους (1966), θα στρέψει τον προβληματισμό του στην προσπάθεια προβολής ενός τελετουργικού στοιχείου που αντλεί την όψη του από τη σύνδεση της ανατολικής με τη δυτική παράδοση ολοκληρώνοντας έναν κύκλο προβληματισμού. Στη Λυσιστράτη (1969), που ακολουθεί ο άξονας του προβληματισμού μετατίθεται στη βαθύτερη διερεύνηση της λαϊκής τυπολογίας με αμεσότερες πολιτικές παραπομπές. Ένας νέος κύκλος ανοίγει το 1975, με την

παράσταση των Αχαρνέων: εδώ πια η δημιουργία κλίματος λαϊκού πανηγυριού συνδυάζεται με την κωδικοποίηση ενός σκηνικού παιγνίου που εμπλουτίζεται και με στοιχεία που προέρχονται από το ελληνικό θέατρο σκιών, τον Καραγκιόζη. Λίγο μετά στην Ειρήνη (1977), και τελικά στις Θεσμοφοριάζουσες (1985), οι διάφορες προσεγγίσεις θα οδηγήσουν στη σκηνική κυριαρχία ενός κλίματος ευωχίας που πια χαρακτηρίζει στη συνείδηση του σύγχρονου Έλληνα θεατή το σύνολο του αριστοφανικού έργου. Οι σημειώσεις που ετοιμάστηκαν για την ηλεκτρονική τάξη του μαθήματος Το Θέατρο της αρχαιότητας Στ περιλαμβάνουν τα βασικά στοιχεία του μαθήματος της 23ης Απριλίου 2013 όπου πραγματοποιήθηκε συνάντηση- συζήτηση με την Ρένη Πιττακή ηθοποιό του Θεάτρου Τέχνης και στενή συνεργάτιδα του Καρόλου Κουν. Προέρχονται από το παλαιότερο κείμενο του Πλ. Μαυρομούστακου «Η σκηνοθεσία του αρχαίου δράματος από τον Κάρολο Κουν», εισήγηση με προβολή διαφανειών στο Συμπόσιο Εργασίας Η ερμηνεία του αρχαίου ελληνικού δράματος στον 20ό αιώνα: Η ματιά του σκηνοθέτη, που διοργάνωσαν από κοινού το Κέντρο Έρευνας και Πρακτικών Εφαρμογών Αρχαίου Ελληνικού Δράματος «Δεσμοί» και το Θέατρο Τέχνης Κάρολος Κουν, Στοά του Βιβλίου, 22-24 Μαΐου 2000. Για τον Κάρολο Κουν εκτός από τις εκδόσεις που αναφέρονται σε υποσημείωση βλ. τη νεότερη έκδοση: Κάρολος Κουν. Οι Παραστάσεις Επιστημονική Επιμέλεια Εισαγωγή: Πλάτων Μαυρομούστακος Κατάλογος της έκθεσης «Κάρολος Κουν. Θέατρο Τέχνης», Έκδοση του Μουσείου Μπενάκη,, Αθήνα σελ. 490. Πρώτη έκδοση: Σεπτέμβριος 2008 - Δεύτερη έκδοση: Απρίλιος 2009