Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΗΣ ΠΑΡΑ ΟΣΗΣ ΣΤΗ ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΕΝΟΣ ΤΟΠΟΥ ΚΑΙ 0 ΤΡΟΠΟΣ ΣΥΛΛΟΓΗΣ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ Της Γιαννακοπούλου Κατερίνας, Γραµµατέας Ε.Π.Ε.Α. Η συλλογή λαογραφικού υλικού αποτελεί µια προσπάθεια να γνωρίσουµε τον τόπο µας, την Τοπική Ιστορία, να έρθουµε σε επαφή µε το λαϊκό πολιτισµό δηλαδή τον τρόπο ζωής και τις συνήθειες του λαού, µέχρι περίπου τα µέσα του 20 ου αιώνα, πρώτου κυριαρχήσει ο βιοµηχανικός τρόπος ζωής και η αστικοποίηση καθώς επίσης και να συµβάλλουµε στη διάσωση τους. Θα δούµε µε άλλο µάτι τον τόπο µας και τους ανθρώπους του και θα δηµιουργήσουµε στενότερο σύνδεσµο µεταξύ µας, ιδιαίτερα µε τους ηλικιωµένους που θα αποτελέσουν την κυριότερη πηγή πληροφοριών, διότι αυτοί οι άνθρωποι διαθέτουν ένα πολύτιµο απόσταγµα πείρας και σοφίας. Έτσι σιγά σιγά θα καλλιεργηθεί και η διάθεση για την αξιοποίηση και διαφύλαξη της ιδιαίτερης πολιτιστικής κληρονοµιάς. Γίνεται πολύς λόγος για την πατριδογνωσία και την προγονοπληξία. Κάποιοι λένε ότι πρέπει όλοι µας να προσπαθούµε να γίνουµε θεµατοφύλακες της παράδοσης µας. Κάποιοι άλλοι υποστηρίζουν ότι η µελέτη του παρελθόντος µας κρατάει δεµένους σε ανυπόστατες πλέον µορφές ζωής και εµποδίζει την πρόοδο. Κάπου στη µέση βρίσκεται η αλήθεια, η χρυσή τοµή. Έχουν δίκιο εκείνοι που λένε ότι πρέπει να κάνουµε στη ζωή µας δύο βήµατα µπροστά και ένα πίσω. Αν δε γνωρίζουµε ποιοι είµαστε, αν δεν είµαστε σίγουροι για τον εαυτό µας δε µπορούµε να προχωρήσουµε µπροστά. Είµαστε σαν ένα οικοδόµηµα που αν έχει σαθρά θεµέλια θα γκρεµιστεί. Έτσι λοιπόν γνωρίζουµε την ιστορία µας και τις παραδόσεις µας και προχωράµε µπροστά. Εξάλλου αυτό που µας καθορίζει σα λαό και µας κάνει ξεχωριστούς είναι τα περασµένα, αυτά που ζήσαµε και που δεν είναι λίγα. Γιατί έχουµε έναν από τους πλουσιότερους πολιτισµούς του κόσµου. Αρχαίοι φιλόσοφοι, γενναίοι Έλληνες πολεµιστές, επιστήµονες, και µια ιστορία που κρατάει χιλιάδες χρόνια τώρα και που είναι κρίµα να την αγνοήσουµε, να την πετάξουµε. Κι όσο εµείς θα προσπαθούµε να γνωρίσουµε καλύτερα την παράδοση µας και να την αξιοποιήσουµε αυτό θα λειτουργήσει ανταποδοτικά και εις όφελος µας. Γιατί το απλό και το αυθεντικό που επικρατούσε κάποτε αποδεικνύεται ολοένα και περισσότερα στις µέρες µας ότι είναι ευεργετικό τόσο για εµάς τους ίδιους όσο και για τον ταλαιπωρηµένο πλέον πλανήτη µας. Έχουν διεισδύσει τόσο πολύ στη ζωή µας τα χηµικά, τα καρκινογόνα, το πλαστικό φαγητό, τα καυσαέρια. Χιλιάδες πράγµατα που δεν υπήρχαν παλιότερα έχουν κάνει τη ζωή µας πιο εύκολη, λιγότερα κοπιαστική αλλά την υγεία µας και την ισορροπία του πλανήτη αναµφίβολα πιο εύθραυστη. Τα κατάλοιπα της προόδου είναι αυξηµένα κρούσµατα κάθε χρόνο καρδιαγγειακών επεισοδίων, καρκίνων, εγκεφαλικών σε όλο και νεαρότερες ηλικίες και έναν εξαντληµένο πλανήτη. Μπορεί λοιπόν αν αναβιωθεί η παράδοση ενός τόπου όχι µε φολκλορικό τρόπο, δηλαδή µε αναπαραστάσεις παλαιότερων µορφών ζωής ως ένα θέαµα, αλλά µε ουσιαστικό, τότε να έχουµε πολλά οφέλη στη ζωή µας.
Τα παραδείγµατα είναι πολλά. Μέσα από έρευνες έχει τεκµηριωθεί η συµβολή της λεγόµενης Μεσογειακής ιατροφής στην πρόληψη καρδιαγγειακών και άλλων νοσηµάτων γιατί βασίζεται σε τροφές αγνές χωρίς συντηρητικά, λιπάσµατα, φυτοφάρµακα, πρόσθετα κ.α., τροφές λιγότερα επεξεργασµένες, τροφές που παράγονται κυρίως στη λεκάνη της Μεσογείου, όπως το ελαιόλαδο και έχουν πολύτιµα θρεπτικά συστατικά. Σήµερα έχουµε ξεφύγει από αυτό το διατροφικό πρότυπο γι αυτό και κατακτούµε σα χώρα πρωτιά στην παχυσαρκία. Σκεφτείτε λοιπόν πόσο καλό θα έκανε στη ζωή µας αν υιοθετούσαµε ένα παραδοσιακό τρόπο διατροφής. Και δεν είναι µόνο αυτό. Έχετε όλοι υπόψη σας τα παραδείγµατα των γυναικείων αγροτουριστικών συνεταιρισµών. Αφενός µε τη δηµιουργία τους δίνεται µια λύση στον Έλληνα καταναλωτή που θέλει να αγοράσει κάτι υγιεινό για να τραφεί. Αφετέρου είναι και ένας τρόπος για εισροή εισοδήµατος σε µια τοπική κοινωνία, απόκτηση οικονοµικής ανεξαρτησίας των γυναικών και γενικότερα βιώσιµη ανάπτυξη. Έτσι λοιπόν επιτυγχάνεται η διατήρηση της παράδοσης ταυτόχρονα µε την βελτίωση της ποιότητας ζωής µας και της ανάπτυξης ενός τόπου. Και αν προχωρήσουµε παραπέρα θα δούµε ότι οι βιολογικές καλλιέργειες, αυτές δηλαδή που γίνονται µε τον παραδοσιακό τρόπο χωρίς τη χρήση χηµικών λιπασµάτων και φυτοφαρµάκων, αφήνουν και τη γη να αναπνεύσει. Αυτό θα συµβεί και µε τη χρήση οικολογικών προϊόντων που αφορούν τον καθαρισµό του σπιτιού. Σήµερα σε ελάχιστα ράφια των super Market θα βρούµε τέτοια προϊόντα όµως αυτό δε µας εµποδίζει να τα παρασκευάσουµε µόνοι µας. Να αντιγράψουµε δηλαδή συνταγές των γιαγιάδων µας µε ξύδι, σόδα κ.ά. γιατί άλλωστε ας το παραδεχτούµε ότι ήταν και καλύτερες νοικοκυρές από εµάς µε τα απλά µέσα που διέθεταν. Τα παραδείγµατα στη βιώσιµη ανάπτυξη ενός τόπου από την αξιοποίηση της παράδοσης είναι πολλά περισσότερα. Η δηµιουργία αγροτουριστικών καταλυµάτων συνδυάζει τη διατήρηση του παραδοσιακού τοπίου και του παραδοσιακού τρόπου ζωής (καθώς οι φιλοξενούµενοι έχουν την ευκαιρία να συµµετάσχουν σε αγροτικές κ.λ.π. εργασίες) µε την εισροή χρήµατος και άρα την οικονοµική ευηµερία της περιοχής. Το ίδιο συµβαίνει και µε τα διάφορα µουσεία (λαϊκής τέχνης, παραδοσιακών επαγγελµάτων κ.ά) ή τους αρχαιολογικούς χώρους καθώς και τα πάσης φύσεως έντυπα και οπτικοακουστικό υλικό που αφορούν το λαϊκό πολιτισµό. Ιδιαίτερη µνεία πρέπει δε να γίνει και στα λαϊκά δρώµενα όπως είναι τα πανυγήρια, οι πολιτιστικές εκδηλώσεις, οι γιορτές αγροτουρισµού που συµβάλουν κι αυτά µε τη σειρά τους στη σύνδεση µε το παρελθόν και στην ενίσχυση και ανάδειξη ενός τόπου. Είµαστε µια χώρα µικρή σε έκταση αλλά µεγάλη σε πολιτισµό. Είµαστε µια χώρα που δώσαµε και εξακολουθούµε να δίνουµε τα φώτα µας στους άλλους λαούς. Είµαστε η µικρή αυτή χώρα µε τον Πλάτωνα, τον Ιπποκράτη, τον Όµηρο, τον Κολοκοτρώνη, τον Καποδίστρια, την Ελένη Γλύκατζη Αρβελέρ, τον Άρη Πατρινό. Είµαστε ένα κράµα καλά φυλαγµένης παράδοσης και πολλά υποσχόµενης προόδου.
ΠΩΣ ΝΑ ΜΑΖΕΨΕΙΣ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ Πηγή: Ελληνικός Λαϊκός Πολιτισµός, Γ τόµος πρώτος, Α. Γαλλοπούλου, Μ.. ρακοπούλου, Λ. Καζολέα,. Καµπάνη ετζώρτζη, Λ. Κάσδαγλη, Ε. Κεσίσογλου, Α. Σιδέρη, Μ. Χαλκιοπούλου, εύτερη έκδοση, Εκδόσεις γνώση. Μέσα σ' αυτές τις σελίδες που µελετάς, γνωρίζεις έναν ολόκληρο κόσµο, της λαϊκής µας παράδοσης. Ελπίζουµε να µαθαίνεις πολλά καινούρια πράγµατα, αλλά χωρίς άλλο και πολλά απ' όσα διαβάζεις θα σου είναι γνώριµα. Γιατί, όπως σε κάθε χώρα, έτσι και στον τόπο µας η λαϊκή παράδοση έχει φτάσει σε όλους εµάς µεσ' από τις προηγούµενες γενιές και έστω κι αν δεν το καταλαβαίνουµε, τρέφει ακόµα την ψυχή και τη φαντασία µας Ένα σωρό πράγµατα απ' αυτή την παράδοση χάνονται σιγά σιγά, γιατί έχουν αλλάζει οι συνθήκες της ζωής -που τα δηµιούργησαν. εν µπορούµε να τα αναστήσουµε, αλλά αξίζει να µένουν στη µνήµη µας, γιατί µας κάνουν να καταλάβουµε καλύτερα τον τόπο µας και τον εαυτό µας. Aν σκεφτείς λιγάκι, θα δεις ότι ίσως κι εσύ µπορείς να µαζέψεις ένα τέτοιο υλικό, που το λέµε λαογραφικό (και την επιστήµη που ασχολείται µ' αυτό, Λαογραφία). Ξέρεις ίσως αινίγµατα, ένα παραµύθι, κανένα δηµοτικό τραγούδι, καµιά παλιά ιστορία, όχι γιατί τα διάβασες ή σου τα διάβασαν, αλλά γιατί τα άκουσες κατευθείαν από τη µητέρα σου ή από τη γιαγιά σου. Αν ζεις ή αν πας το καλοκαίρι σ' ένα χωριό ή αν γνωρίζεις ηλικιωµένους ανθρώπους που έζησαν εκείνοι σε χωριό ή στις χαµένες πατρίδες των Ελλήνων της Ανατολής ή γενικά σε τόπους µε έντονη παραδοσιακή ζωή, µπορείς ν' ακούσεις και να καταγράψεις ένα σωρό ενδιαφέροντα πράγµατα, έθιµα, παραδόσεις, τραγούδια, συνταγές από πατροπαράδοτα φαγητά. Μπορείς ακόµα να φωτογραφίσεις ή να σχεδιάσεις παλιά σπίτια, παλιά κεντήµατα, παλιά εργαλεία, κοσµήµατα, σκεύη του νοικοκυριού. Θα 'ναι καλά να συνοδέψεις τις φωτογραφίες σου µε πληροφορίες για το υλικό, την προέλευση και τη χρήση των αντικειµένων που σχεδίασες όσες µπορείς να βρεις. Αν συναντήσεις παλιούς τεχνίτες που ζουν ακόµα, σιδεράδες, πιθαράδες, υφάντρες, θ' ανακαλύψεις θησαυρούς. Ο καλύτερος τρόπος για να κρατήσεις το προφορικό υλικό που θα βρεις είναι η µαγνητοφώνηση προπάντων όταν δεν το ξέρει εκείνος που µιλάει. Άλλος τρόπος είναι να κρατάς σηµειώσεις την ώρα που µιλάει ο άνθρωπος αµέσως έπειτα ξαναδιάβασε και συµπλήρωσε τις σηµειώσεις σου, προτού ξεχάσεις ό,τι ακούσεις. Εκείνο που πρέπει να προσέξεις είναι να µην επηρεάζεις τον άνθρωπο που µιλάει ώστε να σου λέει εκείνο που θέλεις εσύ ν ακούσεις. Ρώτησε τον να σου εξηγήσει ό,τι δεν καταλαβαίνεις, αλλά µην του δίνεις την εντύπωση ότι κάνει λάθη γιατί τότε θα κοιτάξει να µιλήσει «όµορφα», και θα είναι ψεύτικα όσα θα πει. Κι εσύ όµως να µην αλλάξεις τίποτα από ό,τι ακούς' µην προσπαθείς να τα κάνεις πιο ωραία, να φτιάξεις τη γλώσσα ή να διορθώσεις τα λάθη' έχουν κι αυτά τη σηµασία τους. Τα καλύτερα αποτελέσµατα θα τα έχεις όταν ακούς µ' εµπιστοσύνη κάποιον που σου µιλά µ' εµπιστοσύνη. Τότε θα µεταφέρεις ζωντανά τα λόγια του και την ψυχή του στο χαρτί.
ΤΡΟΠΟΣ ΣΥΛΛΟΓΗΣ ΚΑΙ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ 1. Θα συλλέξετε τις πληροφορίες που σας είναι απαραίτητες για τη δηµιουργία του υλικού σας (εργασίας, άρθρου, βιβλίου, οπτικοακουστικού υλικού) α)από βιβλιογραφία (βιβλία που µιλούν για το θέµα σας), β)από επιτόπια παρατήρηση (να γνωρίσετε από κοντά αυτό που µελετάτε), γ) από φωτογραφικό υλικό (κτιρίων, ανθρώπων, αντικειµένων), δ) από αρχειακό υλικό (δηµόσια έγγραφα της τότε εποχής, προικοσύµφωνα, επιστολές, τιµολόγια επιχειρήσεων, τιµοκατάλογοι, προσωπικά ηµερολόγια κ.λ.π.), ε) από συνεντεύξεις µε ανθρώπους που γνωρίζουν κάποια πράγµατα για το θέµα που µελετάτε, ζ) από χάρτες, ηχητικά αρχεία (ηχογραφηµένα παλιά τραγούδια, λόγοι κ.α.) 2. Θα χωρίσετε το υλικό που έχετε συλλέξει σε θεµατικές ενότητες και κατόπιν θα αρχίσετε τη συγγραφή κάθε ενότητας αν πρόκειται για έντυπο υλικό ή την επεξεργασία αν πρόκειται για οπτικοακουστικό υλικό. ΙΑΡΘΡΩΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΒΙΒΛΙΟΥ 1. Περιεχόµενα 2. Πρόλογος 3. Χωρισµός σε κεφάλαια (σύνθεση του υλικού που βρήκατε) 4. Συνεντεύξεις 5. Κατάλογος εικόνων 6. Βιβλιογραφία ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΕΣ Ο ΗΓΙΕΣ 1. Στο τέλος κάθε σελίδας ή κεφαλαίου µπορείτε να βάλετε υποσηµειώσεις για να επεξηγείτε κάτι. 2. Οι φωτογραφίες µπορεί να είναι εντός του κειµένου ή στο τέλος ως παράρτηµα. 3. Θα προσπαθείτε πάντα να κατανοείτε την ορολογία που συναντάτε. Αν πρόκειται για παλιές διαλέκτους ή ντοπιολαλιά χρήσιµο είναι να φτιάξετε και µια σελίδα µε επεξήγηση άγνωστων λέξεων. 4. Για τις συνεντεύξεις καλό είναι να χρησιµοποιείτε δηµοσιογραφικό κασετοφωνάκι ή ακόµα καλύτερα βιντεοκάµερα. Αν ακούτε προφορικά και σηµειώνετε σε χαρτί να επαναλάβετε µετά τα όσα σας είπαν για να τα επαληθεύετε. 5. Οι συνεντεύξεις θα παίρνονται από απλούς ανθρώπους κυρίως ηλικιωµένους. Θα πρέπει από πριν να έχετε σκεφτεί και να έχετε καταγράψει συγκεκριµένες και σαφείς ερωτήσεις που θα απευθύνετε. Οι συνεντεύξεις θα αποµαγνητοφωνούνται και θα µπαίνουν στο τέλος ως παράρτηµα. Στις συνεντεύξεις θα αναγράφεται στην αρχή το ονοµατεπώνυµο, η ηλικία, η µόρφωση, το επάγγελµα και ο τόπος καταγωγής και κατοικίας του ερωτώµενου. Μην προσπαθήσετε να τροποποιήσετε τίποτα από αυτά που σας διηγήθηκαν. Το τελικό προϊόν σας καλό είναι θα βασίζεται σε πρωτογενές αδηµοσίευτο υλικό. ηλαδή να µην αποτελείται στο µεγαλύτερο µέρος από βιβλιογραφικές πηγές, από πράγµατα που έχουν γραφτεί πολλές φορές αλλά από πρωτότυπο υλικό όπως φωτογραφίες, προσωπικές µαρτυρίες ανθρώπων, αρχειακό υλικό κ.α. για να δώσετε βαρύτητα στο µελέτηµά σας και να έχετε συµβάλει κι εσείς πιο ουσιαστικά στη διατήρηση της παράδοσης. Σηµαντική βοήθεια στο εγχείρηµα σας αυτό αλλά και στην τελική αξιολόγηση του υλικού που συγκεντρώσατε µπορεί να αποτελέσει και το Κέντρο Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδηµίας Αθηνών.
ΕΝ ΕΙΚΤΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗΣ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ 1. Ονοµασίες των διαφόρων περιοχών του τόπου καταγωγής σας (χωριών, συνοικιών, πόλεων). Η προέλευση των τοπωνυµιών. Οι οδωνυµίες. 2. Χρόνος και αίτια εγκατάστασης των κατοίκων στην περιοχή (π.χ. πρόσφυγες). Τρόπος επικοινωνίας του τόπου µε άλλους τόπους και ποιους. Η σχέση των χωριών του νοµού µε το εκάστοτε κέντρο. 3. Μέσα µεταφοράς π.χ. ο σιδηρόδροµος. 4. Ήθη, έθιµα και παραδόσεις. 5. Παρουσίαση µιας παραδοσιακής κατοικίας. 6. Οικοσκευή και οικοβιώµατα ενός τόπου / οικιακές εργασίες. 7. Οικοτροφεία / ορφανοτροφεία / πτωχοκοµεία. 8. Βιβλιοθήκες. 9. Σχολεία. 10. Παλιά καφενεία, ταβέρνες. 11. Περιγραφή ενός µνηµείου, αρχαιολογικού χώρου, φρουρίου, σπηλαίου, ηρώου, αγάλµατος, προτοµής, ανδριάντα κ.α. 12. Κτήρια δηµόσια και ιδιωτικά για πολλαπλές χρήσεις π.χ. δηµαρχείο. 13. Παρουσίαση ενός λαογραφικού µουσείου ή µιας λαογραφικής συλλογής. 14. Πολιτιστικοί σύλλογοι και οι δραστηριότητες τους. 15. Παραδοσιακά επαγγέλµατα όπως βαρελάς, τσαγκάρης, χανιτζής, κηροπλάστης, κτηνοτροφία, ποιµενική ζωή, γεωργία καλλιέργειες, εµπόριο, µυλωνάς, σιδεράς κ.α. 16. Παραδοσιακή διατροφή. 17. Παραδοσιακή φαρµακευτική και ιατρική. ηµιουργία και αρχική λειτουργία του νοσοκοµείου, κέντρου υγείας, µια σοβαρή επιδηµία που πέρασαν οι κάτοικοι. 18. Ενοριακή και εκκλησιαστική ζωή, λατρευτικά λαϊκά βιώµατα και έθιµα. 19. Το Πάσχα (από την Καθαρά ευτέρα και µετά), έθιµα, συνήθειες, νηστεία. 20. Εκκλησίες, Ναοί και Μοναστήρια. 21. Τοπικά έθιµα που σχετίζονται µε τους τρεις κύριούς σταθµούς της ζωής - γέννηση γάµος θάνατος. 22. Μνήµες από τον πόλεµο του 40 ανθρώπων που έζησα τότε. 23. Ένδυση / κοσµήµατα / µόδα / υφαντά / τοπική λαϊκή βιοτεχνία. 24. ηµοτικά τραγούδια / αινίγµατα / παραµύθια / µύθοι που έλεγαν και εδώ. 25. Γιορτές, πανηγύρια, έθιµα σχετικά µε τον κύκλο του έτους. 26. Ιστορία και καθηµερινή ζωή κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας. 27. Περιγραφή ενός τοπικού λαϊκού ήρωα και της προσφοράς του στην τοπική κοινωνία. 28. Η ιστορία µιας περιοχής σε µια συγκεκριµένη ιστορική περίοδο ή σε κάποια σπουδαία στιγµή γι αυτήν (π.χ. της απελευθέρωση της). 29. Οι συνήθειες, οι στάσεις, οι συµπεριφορές, οι νοοτροπίες των ανθρώπων του νοµού. 30. Η ιστορία ενός σηµαντικού ανθρώπου, µιας οµάδας, µιας οικογένειας. 31. Τρόποι διαφήµισης των προϊόντων και υπηρεσιών τα παλιά χρόνια π.χ. ντελάληδες. 32. Τα παιχνίδια που έπαιζαν. 33. Τα Χριστούγεννα στις πόλεις και τα χωριά. 34. Πως γιορτάζεται ο πολιούχος άγιος της περιοχής σας (λιτανεία, πανηγύρι). 35. Τρόποι διατήρησης και αξιοποίησης της παράδοσης π.χ. µε δηµιουργία γυναικείων αγροτουριστικών συνεταιρισµών π.χ. παρασκευής παραδοσιακών ειδών διατροφής, µε τον Αγροτουρισµό, µε τα λαϊκά δρώµενα, µε προβολή των τοπικών πολιτιστικών στοιχείων κ.α.
ΒΙΒΛΙΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΟ ΛΑΪΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ Αθανασόπουλος Κ. Θάνος, Σοφάδες. Ο τόπος µας, Μέρος Β, Επαγγέλµατα στην αχλύ του µύθου, Αθήνα 1998 Αναγνωστάτος Λ. Ανδρέας, Ιστορικά και Λαογραφικά Ανάλεκτα της Θράκης, Εκδόσεις Σπύρος ενδρινός Βουρνάς Τάσος- Γαρίδη Ελένη, Η Παράδοση, Εκδόσεις Αφών Τολίδη, Σόλωνος 71, Αθήνα Γερονυµάκης Ι. Κανάκης, Η Κρήτη στο πρόσφατο παρελθόν, Βιβλιοεκδοτική Α.Ε., Αθήνα 1998 Εθνογραφικά (περιοδικό), Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυµα Ήµελλος. Στέφ. Πολυµέρου-Καµηλάκη Αικ., Παραδοσιακός Υλικός Βίος του Ελληνικού Λαού (ερωτηµατολόγιο), Ακαδηµία Αθηνών, ηµοσιεύµατα του Κέντρου Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας, αριθµ. 17, Αθήνα 1983 Ήµελλος. Στέφανος, Ζητήµατα Παραδοσιακού Υλικού Βίου, Σύλλογος Προς ιάδοσιν Ωφέλιµων Βιβλίων, Αθήνα 1993 Λουκάτος Σ. ηµήτριος, Εισαγωγή στη Ελληνική Λαογραφία Έκδοση, Μορφωτικό Ίδρυµα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1992 Λουκάτος Σ. ηµήτριος, Σύγχρονα λαογραφικά, 1963 Μέγας Α. Γεώργιος, Εισαγωγή στη Λαογραφία, Έκδοσις δευτέρα επαυξηµένη, Αθήναι 1972 Μερακλής Γ. Μιχάλης, Ελληνική Λαογραφία. Ήθη και έθιµα, Ε Έκδοση, Εκδόσεις Οδυσσέας Μερακλής Γ. Μιχάλης, Θέµατα λαογραφίας, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1999 Μερακλής Γ. Μιχάλης, Λαϊκή Τέχνη, Ελληνική Λαογραφία, Γ τόµος, Εκδόσεις Οδυσσέας Σπαθάρη Μπεγλίτη Ελένη, Ιστορική και κοινωνική λαογραφία Ανατολικής Θράκης, Εκδοτικός Οργανισµός Λιβάνη, Αθήνα 1997 Σπυριδάκης Κ. Γεώργιος, Οδηγίαι Προς Συλλογήν Λαογραφικής Ύλης, Ακαδηµία Αθηνών, Εν Αθήναις 1962 Συναδινός Νάσιος, Οι τεχνίτες της Στεµνίτσας, Αθήνα 1997