ΠPAΓMATA KAI ΓPAMMATA EΠIΠE O ΠEMΠTO ANΘOΛOΓIO KEIMENΩN NEOEΛΛHNIKHΣ ΛOΓOTEXNIAΣ
ΥΠOΥΡΓΕΙO ΕΘΝΙΚΗΣ ΠΑΙ ΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙO ΚΡΗΤΗΣ ΣΧOΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΑΓΩΓΗΣ ΠΑΙ ΑΓΩΓΙΚO ΤΜΗΜΑ.Ε. ΕΡΓΑΣΤHΡΙO ΙΑΠOΛΙΤΙΣΜIKΩΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΤΙΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ (Ε. ΙΑ.Μ.ΜΕ) ΠΡOΓΡΑΜΜΑ ΠΑΙ ΕΙΑ OΜOΓΕΝΩΝ Το Πρόγραµµα «Παιδεία Oµογενών» συγχρηµατοδοτήθηκε από το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταµείο της Ευρωπαϊκής Ένωσης και το Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευµάτων στα πλαίσια του Μέτρου 1.1. του EΠΕΑΕΚ ΙΙ και υλοποιήθηκε από το «Εργαστήριο ιαπολιτισµικών και Μεταναστευτικών Μελετών» του Πανεπιστηµίου Κρήτης. Για την παραγωγή του διδακτικού υλικού που περιέχεται στο παρόν τεύχος εργάστηκαν τα παρακάτω πρόσωπα: EΠΙΛΟΓΗ ΚΕΙΜΕΝΩΝ - ΣΥΝΘΕΣΗ ΕΝΟΤΗΤΩΝ - ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΚ OΣΗΣ Nικόλαος Ε. Παπαδογιαννάκης, Eλπινίκη Nικολουδάκη-Σουρή, Eυρυδίκη Λελεδάκη KAΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ - ΗΛΕΚΤΡOΝΙΚΗ ΣΕΛΙ OΠOΙΗΣΗ Στέλιος Φασούλης - Ελένη Αλεβυζάκη ΕΠΙΣΤΗΜOΝΙΚOΣ ΥΠΕΥΘΥΝOΣ ΕΡΓOΥ Μιχάλης αµανάκης Πανεπιστήµιο Κρήτης. Παιδαγωγικό Τµήµα.Ε., Εργαστήριο ιαπολιτισµικών και Μεταναστευτικών Μελετών (Ε. ΙΑ.Μ.ΜΕ.), Πανεπιστηµιούπολη Ρεθύµνου, 74100 Ρέθυµνο. Τηλέφωνο: 28310-77635, 77605 Fax: 28310-77603, e-mail: ediamme@edc.uoc.gr, www.uoc.gr/diaspora, www.ediamme.edc.uoc.gr
ΠPAΓMATA KAI ΓPAMMATA EΠIΠE O ΠEMΠTO ANΘOΛOΓIO KEIMENΩN NEOEΛΛHNIKHΣ ΛOΓOTEXNIAΣ για τµήµατα ϖροχωρηµένων Λυϖούµαι σαν αλησµονώ, χαίροµαι σαν θυµούµαι. πa.ª.ª., ƒ ı ÌÓÔ 2007
Περιεχόµενα Θα δουλέψουµε..., θα κάνουµε ϖαιδιά..., θα σϖουδάσουν...... 8 Ιωάννα Καρυστιάνη, Ταξιδεύοντας µε το πλοίο Κing Alexander... για την Αµερική (από την κινηµατογραφική ταινία του Παντελή Βούλγαρη «Νύφες»)... 12 Αντώνης Σουρούνης, Το µουστάκι: Eνώνοντας τις διαφορές... 18 Τόνια Μασουρίδου, Από τα Σχολεία της Ελληνικής Κοινότητας του Montreal... 22 Άλκη Ζέη, «...κι εµένα τώρα περνάει από µπροστά µου όλη µου η ζωή στο Άαχεν» (από το µυθιστόρηµα Η Κωνσταντίνα και οι αράχνες της)... 26 ηµοτικό τραγούδι, Της ξενιτιάς... 30 O µύθος της Eλένης... 32 Οµήρου Ιλιάδα: «Tωόντι οµοιάζει ωσάν θεάς η τροµερή θωριά της...»... 39 Οµήρου Οδύσσεια: «Kι έκλαιγα που µ ετύφλωσε την έρµη η Αφροδίτη...»... 42 Ευριπίδη Ελένη «Το νου σας, πλάνη θεόσταλτη µην ήταν...»... 46 Κωστής Παλαµάς, Ελένη... 50 Γιάννης Ρίτσος, Ελένη (απόσπασµα)... 52 Γιώργης Μανουσάκης, Ελένη... 54 Oι συµφορές του ϖολέµου... 56 Οµήρου Ιλιάδα Ο Αστυάνακτας µε τους γονείς του... 59 Ευριπίδη Τρωάδες Το µοιρολόι της γιαγιάς Εκάβης... 62 Γιώργος Σεφέρης, Αστυάναξ... 65 Mοιρολόγια και θρήνοι... 66 Κώστας Βάρναλης, Η Μάνα του Χριστού... 69 Γιάννης Ρίτσος, Εϖιτάφιος απόσπασµα... 72 Σκανταλιές και σκιρτήµατα... 76 Λαϊκό παραµύθι, Ο Τσιρτσώνης... 79 Πηνελόπη έλτα, Η βάρκα (απόσπασµα από το µυθιστόρηµα Ο Τρελαντώνης)... 85 Νίκος Κάσδαγλης, Οι κουρσάροι... 89 Ελένη Βαλαβάνη, Μαθαίνω να τρέχω µε αναβάτη (απόσπασµα από το µυθιστόρηµα Σαν τον άνεµο)... 96
Άνθρωϖοι και τόϖοι... 100 Κ. Π. Καβάφης, Ιθάκη...... 103 Παντελής Πρεβελάκης, «Γράµµα στο Tριέστι» (απόσπασµα από Το Χρονικό µιας ϖολιτείας)... 105 Ιωάννα Τσάτσου, Η Σκάλα η θάλασσα (απόσπασµα από τη βιογραφία O αδερφός µου Γιώργος Σεφέρης)... 108 Μαρία Ιορδανίδου, «Πολύ χωνευτικό αυτό το αγίασµα», (απόσπασµα από το µυθιστόρηµα Λωξάνδρα)... 110 Μάρω ούκα, Τονισµένα βαριά στη λήγουσα, (από τη συλλογή διηγηµάτων Τα µαύρα λουστρίνια)... 114 Ρέα Γαλανάκη, Η Καθαρά ευτέρα των Καστρινών, (από το µυθιστόρηµα Αϖό τον αιώνα των Λαβυρίνθων)... 116 Οι λογοτέχνες µάς ταξιδεύουν, (αποσπάσµατα από λογοτεχνικά κείµενα)... 119 Mε το βλέµµα του υϖερρεαλισµού... 124 Ν. Εγγονόπουλος, Τράµ και Ακρόπολις, (από τη συλλογή Ποιήµατα)... 127 Οδ. Ελύτης, Του Αιγαίου, (από τη συλλογή Προσανατολισµοί)... 128 Ανδρ. Εµπειρίκος, Το ρήµα αγναντεύω, (από τη συλλογή Ενδοχώρα)... 132 H ϖοίηση της ϖρώτης µεταϖολεµικής γενιάς... 134 Τίτος Πατρίκιος, Πρόσωπα, (από τον τ. Ποιήµατα I 1948-54)... 137 Μ. Αναγνωστάκης, Στο παιδί µου, (από τον τ. Τα Ποιήµατα)... 140 Άρης Αλεξάνδρου, Επίπλωση, (από τον τ. Ποιήµατα 1941-1974)... 142 Mούσες των ϖοιητών... 144. Σολωµός, Η Αγνώριστη... 147 Αγγ. Σικελιανός, Ο είπνος... 149 Bιογραφικά συγγραφέων... 152 Πηγές κειµένων... 163 Προέλευση φωτογραφικού υλικού... 164
Πρόλογος Στο πλαίσιο του προγράµµατος Παιδεία Οµογενών, το οποίο χρηµατοδοτήθηκε από το Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευµάτων και από την Ευρωπαϊκή Ένωση, αναπτύχθηκε εκπαιδευτικό υλικό για τη διδασκαλία της Ελληνικής Γλώσσας και Στοιχείων Ιστορίας και Πολιτισµού. Το σηµαντικότερο κριτήριο για τον σχεδιασµό και την ανάπτυξη του υλικού ήταν οι µαθησιακές ανάγκες των µαθητών και το γλωσσικό και κοινωνικοπολιτισµικό υπόβαθρό τους. Με βάση, λοιπόν, τις οµάδες-στόχους, όπως αυτές περιγράφονται στο «Θεωρητικό ϖλαίσιο και Προγράµµατα Σϖουδών για την ελληνόγλωσση εκϖαίδευση στη ιασϖορά», αναπτύχθηκε γλωσσικό υλικό για τη διδασκαλία της Ελληνικής ως εύτερης Γλώσσας (Ε Γ) σε µορφές ελληνόγλωσσης εκπαίδευσης στις ελληνικές παροικίες, όπου η ελληνική χρησιµοποιείται ακόµα για την κάλυψη καθηµερινών επικοινωνιακών και λοιπών αναγκών και συνδέεται µε κάποιους θεσµούς και κοινωνικούς ρόλους. Η σειρά του γλωσσικού υλικού για τη διδασκαλία της Ε Γ φέρει τον τίτλο «Πράγµατα και Γράµµατα» και δοµείται στα ακόλουθα πέντε επίπεδα: Εϖίϖεδα ϖαραγωγής εκϖαιδευτικού υλικού για τη διδασκαλία της Ελληνικής ως εύτερης Γλώσσας: ΣΕΙΡΑ ΥΛΙΚΟΥ: ΠΡΑΓΜΑΤΑ ΚΑΙ ΓΡΑΜΜΑΤΑ HΛIKIA TAΞH EΠIΠE O ΣKOΠOΣ ΓΛΩΣΣIKOY YΛIKOY 6 Προδηµοτική 7 8 1η 2η 9 3η 10 4η 11 5η 12 13 6η 7η 14 8η 15 16 9η 10η 17 11η 18 12η ΠPΩTO: EYTEPO: TPITO: TETAPTO: ΠEMΠTO: Καλλιέργεια του προφορικού λόγου και των προαναγνωστικών και αναγνωστικών δεξιοτήτων Εµπέδωση της παραγωγής προφορικού και γραπτού λόγου Καλλιέργεια της παραγωγής προφορικού και γραπτού λόγου Αυτόνοµη παραγωγή γραπτού λόγου Ενασχόληση µε την ελληνική γλώσσα και γραµ- µατεία
Όπως φαίνεται από τον πίνακα, αντικείµενο του πέµπτου επιπέδου δεν είναι πλέον αυτή καθαυτή η διδασκαλία της γλώσσας, αλλά η ενασχόληση µε αυτή. ηλαδή, η διεξοδική διερεύνηση µε και η εµβάθυνση στη νεοελληνική γλώσσα και γραµµατεία. Αυτό σηµαίνει, ότι το γλωσσικό υλικό του εν λόγω επιπέδου προϋποθέτει υψηλή γλωσσοµάθεια και ένα αντίστοιχο επίπεδο γνωστικής εξέλιξης, και επο- µένως απευθύνεται σε εφήβους µαθητές των τελευταίων τάξεων της δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης ή και σε φοιτητές σε Τµήµατα Ελληνικών Σπουδών σε Πανεπιστήµια του εξωτερικού. Σε αντίθεση µε το υλικό των προηγούµενων επιπέδων, που απευθύνεται σ ένα ευρύ µαθητικό κοινό της εννιάχρονης ή δεκάχρονης υποχρεωτικής εκπαίδευσης, το υλικό του πέµπτου επιπέδου αναµένεται να χρησιµοποιηθεί κυρίως από εκείνους τους µαθητές που επιθυµούν να τελειοποιήσουν τις γνώσεις τους. Επειδή, ωστόσο, πολλές χώρες έχουν αναγνωρίσει τα Ελληνικά ως µάθηµα επιλογής για τις εξετάσεις που οδηγούν στην τριτοβάθµια εκπαίδευση - όπως για παράδειγµα, Abiturfach στη Γερµανία, matric στη Νότιο Αφρική, VCE στη Βικτόρια της Αυστραλίας, Regents στην πολιτεία της Νέας Υόρκης, Gredits στο Οντάριο του Καναδά, GCSE και A level στην Αγγλία -, θεωρούµε ότι αρκετοί τελειόφοιτοι µαθητές, ανά τον κόσµο, επιθυµούν να εκβαθύνουν τόσο στη γλώσσα όσο και στη λογοτεχνία. Το γλωσσικό υλικό του πέµπτου επιπέδου αποτελείται από δύο τεύχη τα οποία µπορεί να χρησιµοποιούνται παράλληλα. Το ένα τεύχος µε την επωνυµία «Ανθολόγιο κειµένων νεοελληνικής λογοτεχνίας» δίνει την ευκαιρία στους µαθητές να επεξεργασθούν επιλεγµένα λογοτεχνικά κείµενα, ενώ το άλλο µε τίτλο «Ελληνικά. Αϖό τα κείµενα στη λέξη» τους παρέχει κείµενα διαβαθµισµένα πάνω στην ίδια θεµατική ενότητα, τα οποία καλούνται οι µαθητές να χειριστούν λεξιλογικά και κειµενικά. Το ανά χείρας Ανθολόγιο έρχεται να καλύψει τις ανάγκες των προχωρηµένων µαθητών του πέµπτου επιπέδου, συµπληρώνοντας τα Ανθολόγια: «Τα Χελιδόνια 1-3» και το «Ανθολόγιο της ιασϖοράς», τα οποία καλύπτουν τις ανάγκες των προηγούµενων τεσσάρων επιπέδων. Μιχάλης αµανάκης Επιστηµονικός υπεύθυνος του έργου Παιδεία Οµογενών
Θα δουλέψουµε..., θα κάνουµε ϖαιδιά..., θα σϖουδάσουν...
O Aλέξης αµιανός, σκηνοθέτης και πρωταγωνιστής στην ταινία «Mέχρι το πλοίο» (1966). Tο έγο καταγράφει την πορεία και την αγωνία των ανθρώπων που ετοιµάζονται να µεταναστεύσουν Το όνειρο για µια καλύτερη ζωή πάντοτε προκαλούσε και προσκαλούσε τον άνθρωπο για ένα ταξίδι. Ιδιαίτερα στην Ελλάδα, όπου το τοπίο, σε στεριά και σε θάλασσα, διαµορφώνει και τη φυγή ως ευκαιρία, οι κάτοικοί της πάντοτε έφευγαν σε ταξίδια, µακρινά ή κοντινά, αποκοµίζοντας πλούτο και πείρα ζωής. Από τα τελευταία χρόνια του 19ου αιώνα, µέχρι τη δεκαετία του 70 στον εικοστό, το κύµα της µετανάστευσης έφερε τους Έλληνες στον Νέο Κόσµο αρχικά, και στη βιοµηχανική Ευρώπη, που προσπαθούσε να συνέλθει από τις πληγές του Β Παγκοσµίου Πολέµου. Όσο κρατούσαν οι προετοιµασίες, µα και όταν αποχαιρετούσαν τους δικούς των πίστευαν πως όπου και να πήγαιναν, κάποια στιγµή θα επέστρεφαν. Βέβαια, το ταξίδι κρατούσε κάποτε πολύ, ίσως και µια ολόκληρη ζωή. Γενιές µεταναστών ζούσαν, ανάθρεφαν τα παιδιά τους και πέθαιναν µε την ιδέα της επιστροφής, κρατώντας µε τον ένα ή τον άλλο τρόπο την επαφή τους µε την πατρίδα. Ταυτόχρονα, υπήρχε πάντα και η σταθερή τους απόφαση να εργαστούν και να προκόψουν στον ξένο τόπο, που αργότερα έγινε η δεύτερη πατρίδα τους. Τον πρώτο καιρό είχαν να αντιµετωπίσουν τα προβλήµατα της εγκατάστασης και της προσαρµογής στις συνθήκες, που τις βρίσκει µπροστά του όποιος τολµήσει ανάλογες αλλαγές. Την εποχή των «στοχαστικών προσαρµογών» ακολούθησε η δηµιουργία µιας νέας ζωής: µε το ελληνικό σχολείο, την εκκλησία, τους διάφορους συλλόγους και την αντίστοιχη κοινωνική, πολιτική και πολιτιστική δράση. Παράλληλα, άρχισε να δηµιουργείται και µια λογοτεχνία που αποτύπωνε τις συγκρούσεις και τις δοκιµασίες σε όλο το φάσµα της µεταναστευτικής διασποράς. Αυτός ο νέος λόγος εύρισκε κάποτε διέξοδο στο λαϊκό τραγούδι, στον κινηµατογράφο αλλά και στις ατέλειωτες σειρές φωτογραφιών, που έκαναν κι αυτές το ταξίδι τους Ελλάδα - Αµερική... 10 Tραγούδια της ξενητειάς: στίχοι Kώστας Bίρβος, µουσική Θόδωρος ερβενιώτης. Tο δίδυµο Bίρβος- ερβενιώτης «έγραψε ιστορία» στο µεταπολεµικό λαϊκό τραγούδι. «Στις φάµπρικες της Γερµανίας και στου Bελγίου τις στοές...»-στίχοι και ήχοι που θα αντέχουν και θα αντηχούν σαν αρχαίο επίγραµµα όσο η Eλλάδα θα έχει µνήµη
Kαζαντζίδης-Mαρινέλλα. Ένα ζευγάρι, µια φωνή, µια εποχή που εκφράζουν µε το λαϊκό τραγούδι όλο τον σπαραγµό της ξενιτιάς και του αποχωρισµού To υπερωκεάνιο Ολύµπια 11
IΩANNA KAPYΣTIANH «Ταξιδεύοντας µε το ϖλοίο Κing Αlexander για την Αµερική» Aν η ϖεζογραφία είναι άσκηση στη µοναξιά, το σενάριο είναι άσκηση στη συνύϖαρξη και ϖειθαρχία σε ένα στόχο ϖου ενώνει και κινητοϖοιεί για καιρό έναν ολόκληρο κόσµο. Το παρακάτω κείµενο είναι απόσπασµα από το σενάριο µιας κινηµατογραφικής ταινίας. Ένα πλοίο ξεκινά από την Ευρώπη, µετά τον Α Παγκόσµιο Πόλεµο µε ανθρώπους και εµπορεύµατα για την Αµερική. Ανάµεσα στους επιβάτες βρίσκονται και νεαρά κορίτσια από διάφορες χώρες της Nοτιοανατολικής Ευρώπης προορίζονται για σύζυγοι των µεταναστών που θέλουν να παντρευτούν κορίτσια από την πατρίδα τους. Η συµφωνία για τον γάµο γίνεται συνήθως µέσω κάποιου πρακτορείου ή µέσω γνωστών. O γαµπρός στέλνει τα χρήµατα για το εισιτήριο και περιµένει στο λιµάνι τη µέλλουσα σύζυγό του. Για µια φτωχή ελληνική οικογένεια της εποχής εκείνης, το να κάνει γαµπρό «Αµερικάνο» ήταν συνήθως µεγάλη τύχη. Όχι µόνο πάντρευαν το κορίτσι τους και µάλιστα χωρίς προίκα, αλλά υπήρχε και η δυνατότητα και κάποιο από τ αδέρφια της να δουλέψει στην Αµερική. Για τα ίδια τα κορίτσια όµως, ήταν µια απότοµη και συχνά δύσκολη αλλαγή, καθώς έπρεπε να αφήσουν πίσω όχι µόνο τη µέχρι τώρα ζωή τους, αλλά και συχνά, την πρώτη νεανική τους αγάπη. Αυτή είναι και η περίπτωση της Χαρώς
«Ταξιδεύοντας µε το πλοίο Κing Αlexander για την Αµερική» Στο αϖόσϖασµα, ϖου χωρίζεται σε δύο σκηνές, τα ϖρόσωϖα είναι τέσσερα: η Χαρώ, ο Νικόλας, ο Νόρµαν και η Νίκη. Η ϖρώτη ανάγνωση µϖορεί να γίνει µε ανάλογο µοίρασµα των ρόλων. Σκηνή ϖρώτη Η Χαρώ τυλιγµένη µ ένα σάλι και τους αγκώνες στην κουϖαστή. Τα µάτια της στυλωµένα στο σκοτάδι. Τα αυτιά της τεντωµένα στον µονότονο ήχο των κυµάτων. Μ ένα σιγανό σφύριγµα µιµείται τον ήχο. Μια θερινή µϖόρα αρχίζει. Ξάφνου κάτι την ϖαραξενεύει και την αναστατώνει. Πέρα στον µαύρο ορίζοντα ένα αλλόκοτο γαλαζωϖό φως, µια λάµψη ϖου όλο και µεγαλώνει. Γουρλώνει τα µάτια. Αρχίζει να ψελλίζει µϖερδεµένες λέξεις. ΧΑΡΩ Άγιε Άϊ Νικόλα µου Κάνει το σταυρό της. Πέφτει στα γόνατα. O Νικόλας µε το µούτρο του µϖλάβο φαίνεται στο τέλος του διαδρό- µου να ϖηγαίνει βόλτα τα σκυλιά. Ακούει τις ακαταλαβίστικες λέξεις και το «Άϊ Νικόλα». Τρέχει ϖρος τη Χαρώ. ΝΙΚOΛΑΣ Τι είναι, βρε Χαρώ; Τι µε θες; Εδώ είµαι O Νικόλας Η Χαρώ σηκώνει το κεφάλι της και τον κοιτάζει. ΧΑΡΩ ΝΙΚOΛΑΣ ΧΑΡΩ ΝΙΚOΛΑΣ ΧΑΡΩ ΝΙΚOΛΑΣ ΧΑΡΩ ΝΙΚOΛΑΣ ΧΑΡΩ O Νικόλας ο καµαρότος. Ναι, αλλά εγώ είδα τον Άγιο Νικόλα. Πού; (δείχνοντας ϖέρα στη θάλασσα) Εκεί. Χαρώ, λάθος κάνεις. O Άι Νικόλας είναι προστάτης των ναυτικών. εν παρουσιάζεται στις νύφες. Αφού σου λέω, τον είδα. Και τι σου είπε; Άκουσα κάτι σαν ψαλµωδία. Άκουσα τον Αντώνη που έψελνε. Ποιον Αντώνη, βρε Χαρώ; Τον άκουσα σου λέω. Η Χαρώ λέει τα λόγια του ψαλµού. ΝΙΚOΛΑΣ Χαρώ, ή σου στριψε ή έχεις πυρετό. Άντε µέσα και βάλε καµιά κοµπρέσα µε ξιδόνερο. ΧΑΡΩ Είναι που αµάρτησα. Είχα ορκιστεί στον Αντώνη αιώνια αγάπη. Νικόλα, κρύψε µε κάπου. Στις κουζίνες, στις µηχανές. Θέλω να γυρίσω στην Ελλάδα. ΝΙΚOΛΑΣ Και να σε κρύψω, µία µέρα προτού φτάσουµε κάνουµε γενική καθαριότητα µην αρπάξουµε πάλι κάνα πρόστιµο. Θα σε βρουν. ΧΑΡΩ Θα παρακαλέσω τον καπετάνιο. ΝΙΚOΛΑΣ (αϖογοητευµένος) Σώθηκες. ΧΑΡΩ (ϖροσέχοντας το ϖρόσωϖό του) Χτύπησες. ΝΙΚOΛΑΣ Έπεσα. Άντε στην παρέα σου. Άντε στη Νίκη. Η βροχή δυναµώνει. O Νικόλας δε γίνεται να την αφήσει εκεί. Τη συνοδεύει µέσα. Η βροχή συνεχίζεται. Μόνη η Χαρώ, µε τα µαλλιά µούσκεµα, τραγουδάει σιγανά, σχεδόν ψιθυριστά. 13
IΩANNA KAPYΣTIANH ΧΑΡΩ Ζωή πίκρες µε πότισες, χαρά δεν έχω νιώσει πολλά δεν έχω, αγάπη µου, κι ό, τι έχω σ το χω δώσει. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Τι είδε η Χαρώ; 2. Τι πιστεύει ο Νικόλας γι αυτά που του λέει; 3. Πώς εξηγεί η ίδια όσα της συνέβησαν; 4. Ποια είναι η επιθυµία της Χαρώς και γιατί δεν µπορεί να πραγµατοποιηθεί; 5. Γιατί δεν µπορεί να τη βοηθήσει ο Νικόλας; 6. Ποια συµβουλή της δίνει; 14 ΡΑΣΤΗΡΙOΤΗΤΕΣ 1. Να εξετάσετε τα συναισθήµατα της Χαρώς, όπως αυτά παρουσιάζονται µέσα στο κείµενο. 2. Πώς την αντιµετωπίζει ο Νικόλας; Τι άνθρωπος πιστεύετε ότι είναι; 3. Βρείτε µέσα στο κείµενο φράσεις που δείχνουν τη συµπάθειά του ή την προσπάθεια να αντιµετωπίσει λογικά τα πράγµατα. 4. Πώς θα µπορούσε να φερθεί στη Χαρώ ένας άλλος, λιγότερο υποµονετικός; 5. Ποιά αντιµετώπιση πιστεύετε ότι θα είχε µια τέτοια περίπτωση σήµερα; 6. Αν έπρεπε να σκηνοθετήσετε την παραπάνω σκηνή, πώς θα θέλατε να παιχτεί: α) µε τη Χαρώ ήρεµη, απόκοσµη και απελπισµένη; β) µε τη Χαρώ νευρική, µιλώντας γρήγορα και µε πολλές σπασµωδικές χειρονοµίες; γ) µε το Νικόλα λογικό, ψύχραιµο, αποφασιστικό και µε συ- µπάθεια για τη Χαρώ; δ) µε το Νικόλα αποφασιστικό, λίγο ειρωνικό και κάπως απότοµο; 7. Συζητήστε και παίξτε στην τάξη τις παραπάνω εκδοχές. ιαλέξτε, δικαιολογώντας την επιλογή σας, µία από αυτές για κάθε πρόσωπο.
«Ταξιδεύοντας µε το πλοίο Κing Αlexander για την Αµερική» Σκηνή δεύτερη Η Νίκη κάθεται εκεί ϖου άλλοτε καθόταν η Χαρώ. Στο βάθος του διαδρόµου εµφανίζεται µια ανοιχτόχρωµη φιγούρα ϖου στέκεται εκεί. O Νόρµαν. Στη µασχάλη του το µεγάλο κουτί Χατζή-Μϖεκίρ Λουκούµ. Με αργά βήµατα έρχεται ϖρος τη Νίκη. Την ϖλησιάζει. Η Νίκη µαζεύει το ϖανεράκι της και του ελευθερώνει το κάθισµα. O Νόρµαν κάθεται και γυρίζει ϖρος τη Νίκη. Αφήνει στα χέρια της το κουτί. Γέρνει ελαφρά ϖρος το µέρος της, γυρίζει το ϖέτο της βγάζοντας µία-µία, καρφίτσες και βελόνες. Τις καρφιτσώνει στο δικό του. Ζυγίζει τις λέξεις του. ΝOΡΜΑΝ ΝΙΚΗ ΝOΡΜΑΝ ΝΙΚΗ ΝOΡΜΑΝ ΝΙΚΗ ΝOΡΜΑΝ ΝΙΚΗ ΝOΡΜΑΝ ΝΙΚΗ ΝOΡΜΑΝ ΝΙΚΗ ΝOΡΜΑΝ S agapo. Mη. Μα σ αγαπώ. Μη µ αγαπάς. Γιατί; Είµαι Ελληνίδα. Και; Μη µ αγαπάς. Επειδή είσαι Ελληνίδα; Ναι. Σε σκέφτοµαι όµως. Σταµάτα. Γιατί; Η µατιά της Νίκης στέκεται στη βέρα του Νόρµαν. Φέρνει το χέρι του ϖιο κοντά της και τεντώνει το δάχτυλο µε το δαχτυλίδι. ΝOΡΜΑΝ Έχει τελειώσει. Βγάζει τη βέρα και τη χώνει στην τσέϖη του. ΝOΡΜΑΝ ΝΙΚΗ ΝOΡΜΑΝ Αύριο φτάνουµε. Κι ο ράφτης σου θα σε περιµένει. Ένας άγνωστος άντρας. Η νονά µου ζούσε παλιά στο Σικάγο. Ήξερε την οικογένειά του. Σµυρνιοί. Μην τον ακολουθήσεις. Παύση ΝΙΚΗ ΝOΡΜΑΝ ΝΙΚΗ (χαµένη) Τι θα πει και η Αλεξάνδρα; Ποια; εν ξέρεις για την Ελένη, την αδερφή µου. εν ξέρεις για την Αλεξάνδρα, την ξαδέρφη µου. 15
IΩANNA KAPYΣTIANH ΝOΡΜΑΝ ΝΙΚΗ ΝOΡΜΑΝ Πες µου. Είναι µεγάλη ιστορία. Νίκη, πόσες µεγάλες ιστορίες κουβαλάς; Σιωϖή ΝΙΚΗ ΝOΡΜΑΝ ΝΙΚΗ (χαµηλώνοντας τα µάτια) O Πρόδροµος είναι καλός άνθρωπος. Πώς µπορεί να τον κοροϊδέψει η οικογένειά µου για άλλη µια φορά; εν µπορώ να του κάνω τέτοιο πράµα. εν καταλαβαίνω. Είµαι νύφη αντικαταστάτρια. Στη θέση της αδερφής µου που δεν άντεξε και γύρισε πίσω. O Νόρµαν µένει άναυδος ΝOΡΜΑΝ ΝΙΚΗ ΝOΡΜΑΝ ΝΙΚΗ ΝOΡΜΑΝ ΝΙΚΗ ΝOΡΜΑΝ ΝΙΚΗ ΝOΡΜΑΝ ΝΙΚΗ ΝOΡΜΑΝ ΝΙΚΗ Καµιά φορά οι πολιτισµένοι, οι θερµοί, οι γλυκείς Ανατολίτες, µε τις γυναίκες τους γίνονται βάρβαροι. Και το δεχόµαστε. Είναι απάνθρωπο, που να πάρει! Πού να καταλάβεις τα δικά µας Καταλαβαίνω. Τότε µη µ αγαπάς. Μα σ αγαπώ. Και, Θεέ µου, πόσο σε θαυµάζω. Νίκη, πώς θα σε χάσω; Και πώς θα σε ξεχάσω; ε γίνεται πια. Κατάλαβέ µε. Βοήθησέ µε. O Πρόδροµος περιµένει για δεύτερη φορά. Είναι ζήτηµα τιµής. Κανείς δε θα παντρευτεί αδερφές και ξαδέρφες αν έρθω µαζί σου. Η οικογένειά µου θα βγάλει κακό όνοµα. Θα µας λένε π... O θείος µου, η ξαδέρφη µου η Αλεξάνδρα, οι δικοί µου θα καταριούνται ο ένας τον άλλο. Πρέπει να πάω στο Σικάγο. Να παντρευτώ τον Πρόδροµο. Για τις γυναίκες της οικογένειας. Τίµιες. Και για τις έξι κοπέλες από τη Σαµοθράκη. Σ εµένα βασίζονται. Τόσες womens. Λάθος. Σωστό. Womens είναι λάθος. Women. Γυναίκες. Είµαστε απλώς γυναίκες. Ιωάννα Καρυστιάνη, Νύφες 16
«Ταξιδεύοντας µε το πλοίο Κing Αlexander για την Αµερική» ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Τι λέει ο Νόρµαν στη Νίκη; 2. Τι κάνει προτού της µιλήσει για τα αισθήµατά του; 3. Πώς αντιδρά η Νίκη; Ποιες είναι οι πρώτες αντιδράσεις της; 4. Τι µαθαίνουµε για τον µελλοντικό της σύζυγο; Πώς λέγεται και γιατί δεν τον παντρεύτηκε η αδελφή της; Ποιος είχε µεσολαβήσει για το συνοικέσιο; 5. Γιατί είναι «ζήτηµα τιµής» να τον παντρευτεί η Νίκη; 6. Γιατί πιστεύετε ότι η Νίκη παίρνει την απόφαση να παντρευτεί µε συνοικέσιο; 7. Γιατί ο Νόρµαν δεν µπορεί να το δεχτεί και να το καταλάβει; 8. Ποια είναι η φράση που χρησιµοποιεί η Νίκη για τον εαυτό της και για τις κοπέλες της οικογένειάς της; Τι εκφράζει, µέσω αυτής, για τη θέση της γυναίκας την εποχή εκείνη; 9. Η Νίκη, στο τέλος της συνοµιλίας τους, ζητά δύο πράγµατα από τον Νόρµαν, αρνητικά και καταφατικά ειπωµένα. Ποια είναι αυτά; Τι συναισθήµατα δείχνουν; ΡΑΣΤΗΡΙOΤΗΤΕΣ 1. Χωριστείτε σε δύο οµάδες για να σκηνοθετήσετε, η µία τον ρόλο του Νόρµαν και η άλλη της Νίκης. Πριν καταλήξετε, σκεφτείτε και συζητήστε τα παρακάτω: α) O Νόρµαν και η Νίκη ανήκουν σε δύο διαφορετικούς κόσµους. Ποιοι είναι αυτοί και γιατί δεν γίνεται να συναντηθούν; β) H Νίκη εξηγεί, ήρεµα και λογικά, τους λόγους για τους οποίους πρέπει να παντρευτεί τον Πρόδροµο. Ελάχιστα όµως, µιλάει για τα δικά της αισθήµατα ή τις επιθυµίες. Τι είδους χαρακτήρα φανερώνει αυτή η συµπεριφορά; γ) Ποια και πόσα είναι τα πρέπει που αναγκάζουν τη Νίκη να παντρευτεί; Τι σύστηµα αξιών δείχνουν; Nύφες... νύφες... νύφες... δ) Eκτός από αγάπη, τι άλλο αισθάνεται ο Νόρ- µαν για τη Νίκη; ε) Ποια από τα παρακάτω αφορούν καθένα από τα δύο πρόσωπα; αγάπη, θαυµασµός, απελπισία, αποφασιστικότητα, αναγκαστική αποδοχή, διαµαρτυρία, απόγνωση, αίσθηµα ευθύνης, απορία, πόνος. 2. Γράφουµε... το µυθιστόρηµα της ταινίας Επιλέξτε ένα πρόσωπο το οποίο µετά από πολλά χρόνια αφηγείται την ιστορία. Αρχίστε κάπως έτσι: «Την είδα στο κατάστρωµα. Κοιτούσε στο βάθος του ορίζοντα, σαν να µην έβλεπε τίποτα. Σαν να µην ήταν καν εκεί. Πού ταξίδευε το µυαλό της; Την πλησίασα. Oύτε φάνηκε να µε πρόσεξε. Μια στιγµή έκανα να γυρίσω πίσω. εν ήξερα τι να πω. Πώς ν άρχιζα; Τι να της έλεγα, ώστε να προσέξει ότι τουλάχιστον ήµουν εκεί». 3. είτε την ταινία του Παντελή Βούλγαρη Oι νύφες και συζητήστε το καθένα από τα πρόσωπα. 4. Προσπαθήστε να βρείτε, ρωτώντας µεγαλύτερούς σας, παρόµοιες ιστορίες και διηγηθείτε τις. 5. Αναζητήστε πληροφορίες για τους πρώτους µετανάστες στα Λευκώµατα του Ε. ΙΑ.Μ.ΜΕ., Αϖό τη ζωή των Ελλήνων στη ιασϖορά. 17
ANTΩNHΣ ΣOYPOYNHΣ «Tο µουστάκι»: ενώνοντας τις διαφορές Το κείµενο ϖου ακολουθεί αναφέρεται στη ζωή των ϖρώτων Eλλήνων εργατών στη Γερµανία, µετά τον εύτερο Παγκόσµιο Πόλεµο. Όϖως διαϖιστώνουµε, ανάµεσα στα ϖροβλήµατα ϖου είχαν να αντιµετωϖίσουν αυτοί τα ϖρώτα χρόνια ήταν και οι διαφορετικές αντιλήψεις και ο τρόϖος ζωής Το σήµα κατατεθέν του πατέρα µου ήταν πάντα το χοντρό του µουστάκι. Στη δεκαετία του πενήντα, όταν πήγε στη Γερµανία να δουλέψει, µετά από λίγον καιρό ο προϊστάµενος στο εργοστάσιο του είπε: «Ή τη δουλειά ή το µουστάκι. ιάλεξε ποιο από τα δυο θες να χάσεις». Την εποχή εκείνη υπήρχαν πολύ λίγοι ξένοι κι ακόµη λιγότεροι ξένοι µε µουστάκι. Όταν θέλησε να µάθει τον λόγο, του είπαν ότι οι Γερµανοί συνάδελφοι τον βλέπουν και τροµάζουν. Ο πατέρας µου ήξερε καλά τι θα πει τρόµος. Είχε ζήσει τη σφαγή της Σµύρνης, είχε ζήσει το Αλβανικό Μέτωπο, τον Εµφύλιο, τη φτώχεια, την ανεργία, δεν ήθελε λοιπόν να τροµάζει τους ανθρώπους. Το ξύρισε. Τώρα όµως, τρόµαξε ο ίδιος και σε ένα µήνα το ξανάφησε. «Ας µε διώξουν», είπε. «εν θα µου λεν οι Γερ- µανοί πώς να ξυρίζοµαι». εν τον έδιωξαν, γιατί είχαν προλάβει να δούνε όλοι πως δίχως εκείνες τις τρίχες ήταν κι αυτός ένας συνηθισµένος άνθρωπος σαν τους ίδιους και δεν υπήρχε λόγος να τον φοβούνται.
«Tο µουστάκι»: ενώνοντας τις διαφορές Είχαµε προλάβει όµως κι εµείς να διαπιστώσουµε γιατί οι γείτονές µας Γερµανοί δεν καληµέριζαν την καληµέρα µας. Μας φοβούνταν. Εµείς φοβόµασταν αυτούς κι αυτοί εµάς. Όταν µπαίναµε στο µπακάλικο να ψωνίσουµε, ο µπακάλης βιαζόταν να ξεµπερδεύει µαζί µας και, αν τύχαινε κανένας γείτονας να ρχεται από απέναντι, άλλαζε καλού κακού πεζοδρόµιο. Οι ποσότητες των τροφίµων που αγοράζαµε, τον είχαν τροµάξει και το είχε διαδώσει παντού. Άλλωστε µας έβλεπαν όλοι που γυρίζαµε καταφορτωµένοι. [..]. Ο δρόµος που έµεναν οι γονείς µου ήταν ένας εργατικός δρόµος που σπάνια συναντούσες άνθρωπο. Οληµερίς βρίσκονταν κλεισµένοι στα εργοστάσια, ολοβραδίς µπρος στην τηλεόραση κι ολονυχτίς κοιµούνταν. Όποιος έκανε κάτι έξω απ αυτά, ήταν ύποπτος. Οι συµπατριώτες µας, που έρχονταν από µακριά να γιορτάσουµε τις άγιες µέρες, τους τρόµαζαν και τους πανικόβαλλαν. Παρακολουθούσαν πίσω από τις κουρτίνες τα αυτοκίνητα που κατέφθαναν γε- µάτα οικογένειες, ταψιά και τεντζερέδες,* και δεν µπορούσαν να καταλάβουν τι συµβαίνει. Για εκείνους ήταν άγριες µέρες και δεν ησύχαζαν, ώσπου ν ακούσουν τα αυτοκίνητα να φεύγουν. Ρωτούσαν τον σπιτονοικοκύρη µήπως υπήρχε καµιά κρυφή ταβέρνα µες στο σπίτι του και ποιος πληρώνει όλα τούτα τα φαγιά. Εκείνος φοβόταν πιο πολύ απ όλους, γιατί είχε καταντήσει να ναι ξένος µέσα στο ίδιο του το σπίτι. Μόνο η δική του οικογένεια ήταν γερµανική κι ούτε ήξερε µέχρι πότε θα εξακολουθούσε να ναι. Μέσα στο αχούρι του ζούσαν άλλες δυο οικογένειες αλλοδαποί, µία ιταλική και µια ακόµα ελληνική. Οι µόνοι γκασταρµπάιτερ σ ολόκληρη την περιοχή. Όλοι αυτοί ανεβοκατέβαιναν τις σάπιες σκάλες που χρησιµοποιούσαν η γυναίκα του και τα παιδιά του, µπαινόβγαιναν στο ίδιο αποχωρητήριο της αυλής µε ξεκούµπωτα πουκάµισα και λυµένα ζωνάρια και ανοιγόκλειναν την ίδια πόρτα, που πίσω της ποτέ δεν ήξερες τι σε περι- µένει. Τα λεγε όλα αυτά στους γείτονες, όταν τον κατηγορούσαν πως έφερε µες στα πόδια τους τούς αγριωπούς και πεινασµένους αγνώστους για µία χούφτα µάρκα. Προσπαθούσε να τους πείσει, ότι τα κεφαλάκια και τα έντερα που έβλεπαν να κουβαλάνε οι νοικάρηδές του, προέρχονταν από αρνάκια που αγόραζαν κανονικά από τα 19
ANTΩNHΣ ΣOYPOYNHΣ σφαγεία κι όχι από σφαγµένους Γερµανούς. Τι να πει κι ο ίδιος, που τα παιδιά του τού µιλούσαν ήδη λέξεις ακαταλαβίστικες και τρώγανε όλα αυτά [ ]. Το σπίτι του βρωµοκοπούσε σκόρδο χωρίς να το βάζει στο στόµα του. Όπως κι εκείνοι, µισούσε το σκόρδο κι, όµως, ήταν αναγκασµένος να ανέχεται την µπόχα του, για να µπορεί ν αγοράζει τα λουκάνικα που τόσο αγαπούσε. Η κόρη του αγάπησε το σκόρδο, επειδή προηγουµένως αγάπησε τον Έλληνα που το τρωγε. Όταν περνάω από την Κολωνία, πηγαίνω και τους βλέπω. «Το καλοκαίρι θα ρθω στην Ελλάδα», µου λέει κάθε φορά ο παλιός µου σπιτονοικοκύρης. «Ο εγγονός µου µαθαίνει Eλληνικά». Ποτέ δεν ήρθε. Και γιατί να ρθει άλλωστε; Η Ελλάδα πήγε κοντά του. Αντώνης Σουρούνης (Γερµανία) ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Ξεχωρίστε από το κείµενο τι λένε και τι κάνουν µε το µουστάκι του πατέρα: α) Ο προϊστάµενος β) Οι Γερµανοί συνάδελφοι του πατέρα γ) Ο ίδιος δ) Ο γιος αφηγητής. 2. Γιατί φοβάται τους Έλληνες ο µπακάλης της γειτονιάς; 3. Πώς ζούσαν οι άνθρωποι της γειτονιάς τους; 4. Πότε και γιατί αποκτούσε ενδιαφέρον για τους γείτονες ο εργατικός δρόµος για τους Γερµανούς γείτονες; 5. Πώς ήταν η πολυκατοικία και ποιοι ζούσαν σ αυτήν; 6. Τι παράπονα κάνουν οι Γερµανοί στον σπιτονοικοκύρη και τι τους απαντά αυτός; 7. Ο ίδιος όµως σκέπτεται και άλλα που δεν το οµολογεί; Ποια είναι αυτά; 8. Το διήγηµα τελειώνει µε τη φράση: «Η Ελλάδα πήγε κοντά του». Τι εννοεί; 20
«Tο µουστάκι»: ενώνοντας τις διαφορές PAΣTHPIOTHTEΣ 1. Φτιάχνουµε όλοι µαζί από το κείµενο δυο σκηνές. Τα πρόσωπα είναι: Α σκηνή Πρόσωπα: Ο αφηγητής Ο προϊστάµενος Ο πατέρας µε το µουστάκι Ο σπιτονοικοκύρης Β σκηνή Πρόσωπα: Τέσσερεις - πέντε γείτονες Ο σπιτονοικοκύρης ΛEΞIΛOΓIKA (εκφράσεις ϖου έχουν το γούστο τους ) Σήµα κατατεθέν: εµπορικό διακριτικό σηµείο (λέξη, ονοµατεπώνυ- µο, σύµβολο κ.λπ.) που έχει κατατεθεί στο Υπουργείο Εµπορίου και έχει κατοχυρωθεί ως διακριτικό γνώρισµα µιας επιχείρησης και τίθεται πάνω σε κάθε προϊόν. (Μπαµπινιώτη, Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, εκδ. Κέντρο Λεξικολογίας ΕΠΕ, Αθήνα 1998) ΚΥΡΙΟΛΕΞΙΑ Βρείτε επιχειρήσεις ή προϊόντα που έχουν σήµα κατατεθέν. ΜΕΤΑΦΟΡΑ Ποιο είναι το «σήµα κατατεθέν» του πατέρα; Τι εννοεί το παιδί, όταν χρησιµοποιεί αυτή τη φράση; 21
TONIA MAΣOYPI OY Αϖό τα Σχολεία της Ελληνικής Κοινότητας του Montreal H συγγραφέας-εκϖαιδευτικός καταγράφει τις εµϖειρίες της αϖό τα µαθήµατα Eλληνικών στο Μόντρεαλ. Η ίδια, καθώς ϖροέρχεται αϖό την Ελλάδα, ϖαρατηρεί στοχαστικά τις τρεις γενιές Ελλήνων του Μόντρεαλ µε τους οϖοίους έρχεται καθηµερινά σε εϖαφή. - Κάθονται απέναντί µου µε σκυµµένα κεφάλια στα τετράδιά τους και γράφουν. Πότε -πότε σηκώνουν το χέρι ψηλά και ρωτούν: «Τι θα πει συντριβή* και τι θα πει κατάνυξη*; «Κυρία, τι θα πει εποικοδο- µητικό*;». Έξω το χιόνι πέφτει πυκνό. Το θερµόµετρο θα χει κατέβει κάτω από τους 15 βαθµούς. Αυτή η µουντή συννεφιά κάνει το πρωινό να µοιάζει µε σούρουπο. Και η παγωνιά απλώνεται πένθιµη σε τούτη την πλαστική συνοικία των µεταναστών. Τα σπίτια πανοµοιότυπα, µε άσπρα τουβλάκια, τετραγωνισµένα µπαλκόνια και µαύρα κάγκελα. [ ] Πόσο µακρινές φαντάζουν οι λαµπερές αλκυονίδες µέρες* της Ελλάδας, τα πρώτα κλωνάρια ανθισµένης µυγδαλιάς, η γεµάτη ζωντάνια κίνηση των δρόµων. Μ επαναφέρουν στο χώρο οι επίµονες ερωτήσεις των παιδιών. Εδώ και ώρα προσπαθούν να γράψουν περίληψη µιας σελίδας Θρησκευτικών. Τα βιβλία του Οργανισµού* είναι γι αυτά δύσκολα. Αλλά σε τούτα τα σχολεία του Σαββάτου, τα σχολεία της συµπληρωµατικής εκπαίδευσης, όπως τα λένε, τα βιβλία στέλνονται κάθε χρόνο από την Ελλάδα για τα παιδιά των µεταναστών είναι τα βιβλία που διδάσκονται και στα ελληνικά σχολεία. Ακατανόητα γι αυτά τα κουρασµένα παιδιά, που όλη τη βδοµάδα πηγαίνουν στο γαλλικό σχολείο γιατί έτσι τα υποχρεώνει ο νόµος, µεταξύ τους µιλάνε Aγγλικά, γιατί τα βρίσκουν πιο εύκολα, και στο σπίτι ακούνε την «ελληνική γλώσσα» που έχουν φτιάξει οι Έλληνες της Αµερικής. 22
Aπό τα Σχολεία της Eλληνικής Kοινότητας του Montreal -Κυρία, σήµερα δε διάβασα, γιατί χθες µουβάρησε η θεία µου και πήγαµε και µε το κάρο στη µαρκέτα µε τον πατέρα µου για στέκια. Τ Aγγλικά διασκευασµένα σ ελληνική διάλεκτο που την καταλαβαίνει µόνο το γκέτο των Ελλήνων. Ωστόσο, οι γονείς επιµένουν να µάθουν τα παιδιά Eλληνικά. Να γνωρίσουν τη χώρα και τον πολιτισµό των παππούδων τους. [ ] Πιο πολύ συγκινούνται, όταν βλέπουν τα παιδιά να µαθαίνουν ελληνικούς χορούς. Ο κυρ Παναγιώτης από τη Ρούµελη, µάγειρας σαράντα χρόνια στο Μοντρεάλ, συνταξιούχος πια, δεν µπορούσε να συγκρατήσει τα δάκρυά του, όταν έβλεπε τον εγγονό του, ένα ροδοµάγουλο αµερικανοποιηµένο έφηβο, που ακούει στο όνοµα Πητ και παίζει µετά µανίας χόκεϋ, να χορεύει τσάµικο κρατώντας την ελληνική σηµαία στο χέρι. Οι χοροί αξίζουν πάνω απ όλα για τους Έλληνες µετανάστες. Μπορεί ο Κοραής και ο Σεφέρης να ναι ψιλά γράµµατα στην ελληνική τους συνείδηση, αλλά ο λυγµός* του κλαρίνου ξυπνά βασανιστικά τη νοσταλγία σε τούτη την κρύα ξένη χώρα. Ξαναζούν µέσ από τις στροφές του καλαµατιανού τα παλιά πανηγύρια των χωριών τους, ανασαίνουν θυµάρι και ελιά, δοκιµάζουν ζυµωτό ψωµί και κοκορέτσι. Και αχνά θυ- µούνται την νεανική φωτογραφία τους της ελληνικής ταυτότητας. Εκείνης που κάποτε παράπεσε εδώ και πολλά χρόνια ανάµεσα στον Ατλαντικό και τη φτώχεια. Η κυρα-σταµάτα απ την Κυπαρισσία φωτογραφίζεται κάτω απ τον γυάλινο ουρανοξύστη µε πολλά πατώµατα. Στέλνει στην αδελφή της στο χωριό, µε ανορθόγραφη αφιέρωση. [ ] Καθαρίστρια στο αγγλικό νοσοκοµείο, καταλαβαίνει όλες κι όλες πέντε λέξεις «στα ξένα», όπως λέει. ε γνωρίζει τίποτ άλλο εδώ, έξω απ τη διαδροµή δουλειά-σπίτι. Άντε και κάνα δυο εκκλησιές του Παρκ Εξτένσιον, της φτωχογειτονιάς όπου ζουν οι περισσότεροι Έλληνες. Και το ελληνικό µπακαλικάκι µε το καλό κεφαλοτύρι. [ ] Τα µουσεία του Μόντρεαλ δεν έχουν καµιά θέση στον σκληρό αγώνα της επιβίωσής της. Ούτε στον δικό της, ούτε στου άντρα της. Πλάι τους, οι ντόπιοι περνούν αδιάφοροι, ολοκληρωτικά δοσµένοι στους υπολογιστές και την εφιαλτικά προγραµµατισµένη αποµόνωσή τους, και αυτούς τους αφήνουν απέξω. Εκεί στην άκρη της ζωής, που κάνει κρύο. Εκεί που αρχίζεις και αναρωτιέσαι ποιος είσαι; 23
TONIA MAΣOYPI OY «Κανάντιαν Γκρηκ», απαντά η Λένα στην Α Λυκείου, που επιµένει ότι το επίθετό της είναι Κοκκινόπουλος και όχι Κοκκινοπούλου. Που βάφει τα νύχια της µπλε για να ναι µοντέρνα και φοράει δίσολα φτηνά παπούτσια από µαγαζί ευκαιρίας. «Κανάντιαν Γκρηκ» συµφωνεί και η Γεωργία, που πηγαίνει µε τη µάνα της στις αγρυπνίες της παλαιοηµερολογήτικης εκκλησίας. [ ] Ο Θανάσης προθυµοποιείται να µαζέψει τις περιλήψεις. Ώρα να κάνουν λίγο φασαρία και ν αστειευτούν µεταξύ τους στ Aγγλικά. Τους µαλώνω. «Όποιος µιλάει αγγλικά στο ελληνικό σχολείο θα έχει µια µονάδα κάτω στο βαθµό του». Και για να τραβήξω την προσοχή τους, πιάνω έν απ τ αγαπηµένα τους θέµατα: Θαύµατα Αγίων. Ό,τι ιστορίες ξέρω για τους Αγίους των Επτανήσων, τον Άγιο Ραφαήλ, τον Άγιο Χαράλαµπο, τις διηγούµαι διανθισµένες µε λεπτοµέρειες. Με κοιτούν µε γουρλωµένα µάτια. ε θέλουν να βγουν στο διάλειµµα, για ν ακούσουν τη συνέχεια της ιστορίας. Η Αµερική του φαστ φουντ και της τεχνολογίας έχει ανάγκη από την έκπληξη και το απρόοπτο. Τους διηγούµαι για τα φύκια της θάλασσας που τα βρίσκουν µπλεγµένα στα πόδια των αγίων, για τους ναυτικούς που βλέπουν οράµατα στις τρικυµίες, για τις θαυµατουργές εικόνες της Παναγίας. Από κει συνεχίζουµε για τον Παπαδιαµάντη και τον Κόντογλου, τους θρύλους για τις γοργόνες και τους ήρωες. [ ] «Να µας πείτε κι άλλα, κυρία. Αυτά µας αρέσουν, τα βιβλία δεν τα καταλαβαίνουµε». Ο ιονύσης είναι από τη Ζάκυνθο, συνονόµατος του πολιούχου του νησιού. Γεννήθηκε εδώ, την Ελλάδα την ξέρει µόνο απ τις διηγήσεις των γονιών του. Πηγαίνει, όµως, τις Κυριακές και βοηθάει τον παπά στη λειτουργία. Συνεπαρµένος απ τις ιστορίες για τον Άγιο ιονύσιο, σηκώνει το χέρι του: «Κυρία, τώρα που θα πάτε στην Ελλάδα µπορεί να συναντήσετε κανέναν Άγιο; Αν δείτε πάντως τον Άγιο Ζακύνθου να του πείτε χαιρετισµούς απ το ιονύση απ το Μόντρεαλ». εν αστειεύεται. Με κοιτά ίσα στα µάτια, σοβαρός, µε την παιδική αγνότητα. Θα θυµάται, άραγε, σε δεκαπέντε χρόνια καµιά από τις αιγαιοπελαγίτικες Παναγιές που είδε ετούτο το χιονισµένο πρωινό στο ελληνικό σχολείο. [ ] Περιοδικό η λέξη. 24 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Σε ποια εποχή του έτους και σε ποια χώρα αναφέρεται το κείµενο; 2. Ποιοι είναι οι µαθητές του ελληνικού σχολείου; Ποια µαθήµατα διδάσκονται; 3. Ποιες άλλες γλώσσες χρησιµοποιούν καθηµερινά και γιατί; 4. Ποιες δυσκολίες αντιµετωπίζουν τα παιδιά στο ελληνικό σχολείο; 5. Ποια άλλα πρόσωπα αναφέρονται στο κείµενο, ποια είναι η ηλικία τους, η καταγωγή τους και µε τι ασχολούνται. 6. Τι σηµαίνουν για τον Έλληνα µετανάστη οι ελληνικοί χοροί και τα τραγούδια;
Aπό τα Σχολεία της Eλληνικής Kοινότητας του Montreal PAΣTHPIOTHTEΣ 1. Βρείτε µέσα από το κείµενο τα επίθετα που δίνουν την ατµόσφαιρα της γειτονιάς του ελληνικού σχολείου τον χειµώνα. 2. «Τ Aγγλικά διασκευασµένα σ ελληνική διάλεκτο»: φτιάξτε σ ένα φύλλο χαρτί το δικό σας λεξιλόγιο από αγγλικές λέξεις που είναι διασκευασµένες στα Eλληνικά. Ποιες λέξεις από το κείµενο θα σηµειώνατε σ αυτό; Μέσα σε παρένθεση γράψτε τη λέξη στ Aγγλικά ή τα Γαλλικά και τη µετάφρασή της στα ελληνικά. έστε το παράδειγµα: µουβάρω: (to move into ): µετακοµίζω 3. ιαβάστε το κείµενο του Νίκου Καζαντζάκη «Η µητέρα» από την Αναφορά στον Γκρέκο (σελ. 44-45). Γιατί συγκινείται η µητέρα, όταν ακούει τον γιο της να της διαβάζει τα συναξάρια; 4. Πώς εξηγείτε αυτή την κοινή αντίδραση των µαθητών του ελληνικού σχολείου και της µητέρας του Νίκου Καζαντζάκη; 5. Ζητήστε από δυο ή τρία παιδιά της τάξης σας να µιλήσουν για το µάθηµα των Ελληνικών. Τι βρίσκουν εύκολο, τι δύσκολο και τι ενδιαφέρον. Σηµειώστε τις απαντήσεις τους και παρουσιάστε τις προφορικά. ΛEΞIΛOΓIKA εποικοδοµητικό: αποτελεσµατικό, χρήσιµο, ωφέλιµο συντριβή: βαθιά θλίψη κατάνυξη: µεγάλη ευλάβεια αλκυονίδες µέρες: οι ηλιόλουστες ηµέρες στο τέλος Ιανουαρίου και αρχές Φεβρουαρίου τον χειµώνα στην Ελλάδα ο λυγµός του κλαρίνου: η µελαγχολική µουσική του κλαρίνου στην άκρη της ζωής: στο περιθώριο τα βιβλία του Οργανισµού: πρόκειται για τα βιβλία του Οργανισµού Εκδόσεως ιδακτικών Βιβλίων (ΟΕ Β) του ελληνικού κράτους που προωθεί τα διδακτικά βιβλία στα σχολεία της Ελλάδας και της ελληνόγλωσσης εκπαίδευσης στο Εξωτερικό. Μέχρι το τέλος περίπου του εικοστού αιώνα, ο ΟΕ Β χορηγούσε βιβλία για τη διδασκαλία των Ελληνικών ως µητρικής γλώσσας. Σήµερα, όµως, ο Οργανισµός έχει περιλάβει στο πρόγραµµά του ειδικές εκδόσεις για τη διδασκαλία των Ελληνικών και σε µαθητές του Εξωτερικού. 25
AΛKH ZEH «κι εµένα τώρα ϖερνάει αϖό µϖροστά µου όλη µου η ζωή στο Άαχεν» Οι γονείς της Κωνσταντίνας είναι εκϖαιδευτικοί και έχουν ϖάρει αϖόσϖαση στη Γερµανία, για να διδάξουν τα Ελληνικά στα Ελληνόϖουλα. Το σχολείο ϖου δουλεύουν βρίσκεται στο Άαχεν. Η Κωνσταντίνα ϖηγαίνει το ϖρωί στο γερµανικό σχολείο και το αϖόγευµα στο ελληνικό, ϖου είναι στο ίδιο κτίριο. Στο κείµενο ϖου ακολουθεί, το κορίτσι µας µιλάει για τις ϖρώτες εµϖειρίες της αϖό την ϖόλη και τα δύο της σχολεία. Το σπίτι µας είναι σ ένα µεγάλο δρόµο µε δέντρα και στη µέση παρτέρια και λουλούδια. Μένου- µε στον τρίτο όροφο, και στο ισόγειο είναι το µαγαζί που πουλάει τα ψωµάκια. Το δωµάτιό µου µεγάλο, µ ένα κρεβάτι σχεδόν διπλό, µπρούτζινο, σαν του παλιού καιρού. [ ] Μια τρύπωνα κάτω από την κουνουπιέρα, µια την άνοιγα και κοίταζα απέναντι, από το µεγάλο παράθυρο που έπιανε όλο τον τοίχο, τα φανάρια της Άνναστράσσε ένα δρόµο όχι πολύ µεγάλο, στολισµένο µε παλιά φανάρια. Εκεί πηγαίναµε µε τον µπαµπά, µόλις τέλειωνα τα µαθήµατά µου, να κάνουµε βόλτα, παρ όλο που άρχιζε να σκοτεινιάζει. Όταν χιόνιζε, στραφτάλιζαν οι νιφάδες στο φως των φαναριών. Τις Παρασκευές, που δεν είχαµε σχολείο την άλλη µέρα ούτε εγώ ούτε ο µπαµπάς, πηγαίναµε βόλτα στους πεζόδροµους που ήταν εκεί γύρω, χαζεύαµε τα µαγαζιά, δηλαδή εγώ χάζευα, και καταλήγαµε σ ένα µεγάλο καφενείο, το Κινγκ Κόλετζ, που είχε καρέκλες από χοντρή ψάθα και ξύλινα τραπέζια. Εγώ έπαιρνα µια ζεστή σοκολάτα κι ο µπαµπάς µια µπίρα. Αν χασοµερούσαµε, µας έλεγε η µαµά γελώντας: «πάλι έξω το ρίξατε;» Εκεί σ αυτόν τον δρόµο µε τα φανάρια, έλεγα στον µπαµπά όλα µου τα µυστικά. [ ] Τα πιο πολλά για το σχολείο, που το λάτρευα. 26
«...κι εµένα τώρα περνάει από µπροστά µου όλη µου η ζωή στο Άαχεν» Το αγάπησα από την πρώτη στιγµή που το είδα. Παρ όλο που, πριν µπούµε µέσα την πρώτη µέρα, χτυπούσε η καρδιά µου σαν τρελή, και τα χέρια µου, που κρατούσε το ένα ο µπαµπάς και το άλλο η µαµά, είχαν ιδρώσει. Μπήκαµε σε µια µεγάλη αυλή στρωµένη µε πρασινόγκριζες πλάκες κι ένα µεγάλο στέγαστρο γύρω γύρω. «Ο διευθυντής, ο χερ Χάινερ, µας περιµένει στο γραφείο του», λέει η µαµά. Παίρνουµε ένα διάδροµο µε πλακάκια µπεζ και βυσσινιά. Ο διάδροµος ατέλειωτος, µα σ όλο το µήκος, από τη µια µεριά, απ άκρη σ άκρη, παράθυρα µε περβάζι τους γλάστρες γλάστρες µε διαφορετικά λουλούδια και φύλλα η καθεµιά. Στον απέναντι τοίχο, πίνακες. Η καρδιά µου δε χτυπούσε πια, γιατί αποξεχάστηκε και χάζευα. Ανεβήκαµε µια σκάλα, που αντί για κάγκελα είχε άσπρο µεταλλικό δίχτυ κι η κουπαστή της ήταν σκούρα βυσσινιά. Φτάσαµε στον πρώτο όροφο και σταθήκαµε µπροστά σε µια πόρτα που ο µπαµπάς είπε πως ήταν το γραφείο του διευθυντή. εν ξέρω τι άλλο χρώµα πήρα από το κανονικό χλοµό µου. Σίγουρα θα έµοιαζα µε λειψανάκι. Η µαµά χτύπησε την πόρτα και ο µπαµπάς γύρισε και µε κοίταξε: «Κωνσταντινιώ, κουράγιο, αφού σου είπαµε πως είναι ο καλύτερος». Η πόρτα άνοιξε από µόνη της, ο µπαµπάς µ έσυρε σχεδόν µέσα, µα, πριν µπούµε καλά καλά, ήρθε και στάθηκε µπροστά µας ένας κύριος όχι πολύ ψηλός, µε κοκκινωπά µαλλιά και γαλανά µάτια, που χαµογελούσε και φαίνονταν τα κάτασπρα δόντια του. Ουφ! Η καρδιά µου έπαψε να παίζει ταµπούρλο. Εκείνος έσκυψε, µε φίλησε και είπε στα ελληνικά: «Καλώς το παιντί µας». Ο µπαµπάς µου είχε πει πως ο χερ Χάινερ λατρεύει την Ελλάδα και µαθαίνει ελληνικά. Πήγε στο γραφείο του, που ήταν µεγάλο, φορτωµένο µε πολλά χαρτιά, κι ανάµεσα στις στοίβες ξεπρόβαλλε ένα µπλε βάζο µε κίτρινα τριαντάφυλλα. Μας είπε να καθίσουµε, κι εγώ κάθισα στην άκρη άκρη µιας καρέκλας. Έτσι και κουνιόµουνα λίγο, θα πεφτα κάτω. «Πού είσαι, Φάρµουρ*, ν ακούσεις τι µου είπε». Πως βλέπει στο πρόσωπό µου ότι θα τα καταφέρω, και δεν είπε πως έχω βλέµµα εξεταστικό, αλλά έξυπνο και θεληµατικό. Ύστερα σηκώθηκε και µε πήρε από το χέρι να µε πάει στην τάξη µου. 27
AΛKH ZEH [ ] Περπατούσα στους διαδρόµους πλάι στο διευθυντή, προσπαθούσα να µην καµπουριάζω και κοίταζα ολόγυρα µε το έξυπνο και θεληµατικό µου βλέµµα, ώσπου φτάσαµε στην τάξη. Όσο ο χερ Χάινερ µιλούσε µε τη δασκάλα, εγώ κοίταζα την αίθουσα, που είχε µεγάλα παράθυρα µε γλάστρες στα περβάζια και ζωγραφιές στους τοίχους. Τα παιδιά κάθονταν το καθένα στο δικό του θρανίο. Ήταν σχεδόν όλα κατάξανθα µε γαλανά µάτια, µα εγώ ξεχώρισα ένα µε λοξά σκούρα µάτια κι ένα µαυράκι µε σγουρά µαλλιά. Όλα είχαν το βλέµµα τους καρφωµένο πάνω µου. Ο χερ Χάινερ µου χάιδεψε το κεφάλι κι έφυγε. Η δασκάλα, µια ξανθιά κοπέλα µε πρόσωπο γεµάτο πανάδες, µου έδειξε να καθίσω σ ένα άδειο θρανίο στην πρώτη σειρά. Στο διπλανό καθόταν ένα κοριτσάκι µε µαλλιά κόκκινα σαν φλόγες, που µου χαµογελούσε. Η δασκάλα πήγε να γράψει σ ένα τεράστιο πίνακα που έπιανε όλο τον τοίχο. Ευτυχώς που το καλοκαίρι, πριν φύγουµε από την Ελλάδα, έκανα γερµανικά, κι έτσι µπορούσα τουλάχιστον να ξεχωρίζω τα γράµµατα. Ύστερα η φράου Στέφανι -έτσι κατάλαβα πως την έλεγαν τη δασκάλα µας, γιατί µου έδειξε τον εαυτό της και είπε «Φράου Στέφανι»- µας έλεγε µία µία τις λέξεις που είχε γράψει στον πίνακα, κι εγώ την κοίταζα στο στόµα, για να καταφέρω να τις προφέρω. Στο απογευµατινό σχολείο, στα Eλληνικά, δεν έχω πρόβληµα. Ο µπαµπάς κι η µαµά µού είχαν µάθει να διαβάζω. Πρώτη και δευτέρα δηµοτικού κάνουν µαζί µάθηµα είµαστε έντεκα παιδιά όλα κι όλα. Ευτυχώς δεν έχω δασκάλα τη µαµά. Θα ένιωθα παράξενα. Εκείνη διδάσκει στην πέµπτη και στην έκτη, και τα παιδιά τη λατρεύουν. Μόλις τη δουν, τρέχουν και την αγκαλιάζουν και φωνάζουν όλα µαζί «κυρία Στέλλα, κυρία Στέλλα». Είµαι πολύ περήφανη για τη µαµά µου. [ ] Το γερµανικό σχολείο δεν αστειεύεται. Όταν στο δηµοτικό που έχει τέσσερις τάξεις δεν είσαι πολύ καλός, δεν περνάς στο γυµνάσιο, που έχει άλλες οκτώ τάξεις και που από κει µπορείς να πας στο πανεπιστήµιο, αλλά συνεχίζεις υποχρεωτικά έξι ακόµα χρόνια και ύστερα µπορείς να παρακολουθήσεις επαγγελµατικές ή τεχνικές σχολές. Η µαµά λέει πως αυτό είναι πολύ άδικο, γιατί δεν µπορεί ένα παιδί από τα δέκα του να κριθεί για την υπόλοιπη ζωή του. Εκτός από τη Σίγκριντ, την κοκκινοµάλλα, που έγινε η κολλητή µου, έκανα παρέα µε πολλά παιδιά από την τάξη, κι από αγόρια πιο πολύ µε το µαυράκι, τον ιαγόρα, που µου φάνηκε παράξενο να έχει ελληνικό όνοµα. Ο µπαµπάς όµως µου εξήγησε πως σε κάποια µέρη της Αφρικής υπάρχει συνήθειο να δίνουν αρχαία ελληνικά ονόµατα. Ο ιαγόρας είναι ο πρώτος µαθητής στην τάξη, κι όσο κι αν ιδρώνει ο Ντάβιντ, που είναι δεύτερος, δεν µπορεί να τον φτάσει, και κυρίως στην αριθµητική, όπου ο ιαγόρας µπορεί να αφαιρέσει από το σαράντα εννιά το δεκατρία έτσι απέξω, ενώ εµείς µόλις που µπορούµε να πούµε τρία πλην ένα πόσο κάνει. Άλκη Ζέη, Η Κωνσταντίνα και οι αράχνες της. *Φάρµουρ: έτσι φωνάζει τη γιαγιά της στην Ελλάδα η Κωνσταντίνα 28
«...κι εµένα τώρα περνάει από µπροστά µου όλη µου η ζωή στο Άαχεν» ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Σε ποιο δρόµο του Άαχεν µένει η Κωνσταντίνα µε τους γονείς της; 2. Πώς περνά τις Παρασκευές της; 3. Γιατί λάτρευε το γερµανικό σχολείο η Κωνσταντίνα; Ξεχωρίστε τι λέει για το κτίριο και τι για τους δασκάλους. 4. Ποιοι είναι οι φίλοι της Κωνσταντίνας στο γερµανικό σχολείο; 5. Τι µας λέει για το ελληνικό σχολείο η Κωνσταντίνα; ΡΑΣΤΗΡΙOΤΗΤΕΣ 1. Η µατιά της Κωνσταντίνας Φανταστείτε ότι η Κωνσταντίνα, αντί να γράψει τα παραπάνω, γυρίζει µαζί µε ένα φίλο της ένα βίντεο για το σπίτι της. Ποιες οδηγίες πρέπει να του δώσει, για να έχει το βίντεο τις εικόνες που µας περιγράφει. 2. Ξεχωρίστε από το κείµενο όλες τις πληροφορίες που σας χρειάζονται για να φτιάξετε δύο σκηνές: ο µπαµπάς συνοδεύει την Κωνσταντίνα στο γερµανικό σχολείο η συνάντηση µε τον διευθυντή (πρόσωπα: ο διευθυντής, ο µπαµπάς και το κορίτσι). 3. Ποιες πληροφορίες µας δίνει η Κωνσταντίνα για το γερµανικό εκπαιδευτικό σύστηµα; Ποια γνώµη έχει η µητέρα της γι αυτό; 4. Ποια είναι η δική σας γνώµη για το σύστηµα αυτό; Μπορείτε να προτείνετε κάτι διαφορετικό; 5. Η Κωνσταντίνα είναι ένα παιδί που αλλάζει χώρα και σχολείο. Με ποια διάθεση αντιµετωπίζει όλες αυτές τις αλλαγές; 6. Τι θα κάνατε εσείς, αν βρισκόσαστε σε παρόµοια θέση; ΛEΞIΛOΓIKA Φράσεις ϖου έχουν το γούστο τους, αν τις συνδυάσω σωστά! χτυϖούσε η καρδιά µου σαν τρελή: είχα µεγάλη αγωνία η καρδιά µου έϖαψε να ϖαίζει ταµϖούρλο: η µεγάλη αγωνία πέρασε είχαν το βλέµµα τους καρφωµένο ϖάνω µου: τα µάτια τους δεν έφευγαν από πάνω µου, µε κοίταζαν µε περιέργεια ϖάλι έξω το ρίξατε; : πάλι διασκεδάζατε; έτσι αϖέξω: χωρίς να χρειάζεται να βλέπει τους αριθµούς 29
HMOTIKA TPAΓOY IA Tης ξενιτιάς Στα ϖαλιότερα χρόνια, όταν η εϖικοινωνία µ αυτούς ϖου έφευγαν ήταν ϖολύ δύσκολη, όϖοιος έµενε ϖίσω θρηνούσε για το χωρισµό του αϖό τα αγαϖηµένα του ϖρόσωϖα, σαν να συνέβαινε ένας θάνατος: Την ξενιτιά, την αρφανιά, την ϖίκρα, την αγάϖη τα τέσσερα τα ζύγιασαν ϖικρότερα είν τα ξένα. 30
Tης ξενιτιάς 1. Γλυκοχαράζουν τα βουνά κι αυγερινός τραβιέται, και το δικό µου το πουλί στα ξένα τυραννιέται. 2. Να ταν η θάλασσα γυαλί και το γυαλί καθρέφτης να σ έβλεπα, πουλάκι µου, σε τι κρεβάτια πέφτεις. 3. Ο ξένος µες στην ξενιτιά σαν το πουλί γυρίζει και σαν βασιλικός ανθεί, µ αλήθεια δεν µυρίζει. 4. Της Σαλονίκης τα βουνά, Θεέ µου, χαµήλωσέ τα να ιδώ τον Αντωνάκη µου, κι ύστερα ψήλωσέ τα. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Τι παρακαλεί ν αλλάξει στη φύση ο άνθρωπος του δηµοτικού τραγουδιού; 2. Πώς φαντάζεται αυτός τη ζωή του ξενιτεµένου του; 31
32
O µύθος της Eλένης 33
O MYΘOΣ THΣ EΛENHΣ Ελένη! Γυναίκα πανέµορφη, µε θεϊκή καταγωγή και παράξενη γέννηση, σύνδεσε τη µοίρα της, θέλοντας και µη, µε τον έρωτα και τον πόλεµο. Σύµφωνα µε τη µια από τις δυο παραδόσεις, ο ίας ερωτεύθηκε τη γυναίκα του βασιλιά της Σπάρτης Τυνδάρεω, τη Λήδα. Από τη σχέση τους γεννήθηκαν, µέσα σ ένα αυγό, δυο παιδιά, η Ελένη και ο Πολυδεύκης. Η άλλη παράδοση λέει ότι η Ελένη ήταν κόρη της Νέµεσης, θεάς της βλάστησης που τη λάτρευαν στην Αττική. Ο ίας την πολιορκούσε, αλλά αυτή του ξέφευγε, παίρνοντας κάθε φορά τη µορφή διαφορετικού πουλιού. Όταν µεταµορφώθηκε όµως, σε χήνα, ο ίας, µε όψη αετού, την άρπαξε και από την ένωσή τους γεννήθηκε πάλι ένα αυγό. Κάποια µέρα το βρήκε ένας βοσκός και το έφερε στη Λήδα. Εκείνη το τοποθέτησε µέσα σε µια λάρνακα κι όταν ήρθε ο καιρός, βγήκε από το αυγό η Ελένη, που η Λήδα την ανάθρεψε σαν δική της κόρη. Η εκθαµβωτική οµορφιά της γρήγορα έγινε ξακουστή. Μικρό κορίτσι την ερωτεύτηκε ο Θησέας, την έκλεψε από τη Σπάρτη και την έφερε στις Αφίδνες κοντά στη µητέρα του την Αίθρα. Τ αδέρφια της, Πολυδεύκης και Κάστορας, γιος της Λήδας και του Τυνδάρεω ο δεύτερος, εκµεταλλεύθηκαν την απουσία του ήρωα στον Άδη και έφεραν πίσω την αδερφή τους. Για τη χάρη της ήρθαν στη Σπάρτη σχεδόν όλοι οι νέοι άρχοντες απ όλη την Ελλάδα και τη ζήτησαν σε γάµο. Ανάµεσά τους ο Οδυσσέας, ο Μενέλαος, ο Αίας ο Τελαµώνιος, ο ιοµήδης κ.α. Ο Τυνδάρεως όµως, δίσταζε φοβόταν µήπως θυµώσουν τα υπόλοιπα παλικάρια, αν προτιµήσει κάποιον απ αυτούς. Τότε βοήθησε ο Οδυσσέας πρότεινε στον «πατέρα» της Ελένης να ορκιστούν όλοι οι ήρωες ότι θα βοηθήσουν αυτόν που θα παντρευτεί η Ελένη, αν κάποτε προσβάλει κάποιος τον γάµο τους. Ο τυχερός ήταν ο Μενέλαος. Στο µεταξύ η Αφροδίτη είχε υποσχεθεί στον Πάρη να τον βοηθήσει να κατακτήσει την οµορφότερη γυναίκα άλλωστε ξέρουµε πώς και γιατί την είχε κρίνει ως την ωραιότερη θεά ανάµεσα στην Αθηνά και την Ήρα! Βέβαια, και ο Πάρης όφειλε τη ζωή του σε βοσκό και βοσκός ήταν ο ίδιος, 34 Σκηνή από τη γαµήλια ποµπή του Πάρη-Aλεξάνδρου και της Eλένης στην Tροία, (580 π.x. Nέα Yόρκη, Metropolitan Museum)
O MYΘOΣ THΣ EΛENHΣ µέχρι να τον αναγνωρίσουν οι γονείς του, ο Πρίαµος και η Εκάβη. Αργότερα, µέλος πια της βασιλικής οικογένειας των Τρώων, ταξίδεψε ως επίσηµος «απεσταλµένος» του πατέρα του στη Σπάρτη. Εκεί φιλοξενήθηκε όπως άξιζε σε γιο βασιλιά. Τότε γνώρισε την Ελένη και την ερωτεύτηκε. Το απρόβλεπτο και υποχρεωτικό ταξίδι του Μενέλαου στην Κρήτη του έδωσε την ευκαιρία να κλέψει τη βασίλισσα της Σπάρτης και να την φέρει, µετά από πολλές περιπέτειες, στην Τροία. Υπάρχουν δύο γνώµες για τη στάση της ίδιας της Ελένης απέναντι στην απαγωγή της: είτε ήθελε να εγκαταλείψει τον Μενέλαο, γιατί ερωτεύτηκε τον Πάρη, ή Mια από τις πιο παλιές παραστάσεις του ούρειου Ίππου. Eδώ φαίνονται εφτά µέσα στο άλογο. την πήρε ο τελευταίος µε το ζόρι, επειδή ήταν η πιο όµορφη γυναίκα του κόσµου. Όπως και να χει το πράγµα, έρχε- πρώτα τα χέρια τους µε τα όπλα από τα ανοίγ- Mερικοί ετοιµάζονται να κατεβούν βγάζοντας µατα. (Γύρω στο 670 π.x. Mύκονος, Aρχαιολογικό Mουσείο) ται η ώρα που οι παλιοί «µνηστήρες» της Ελένης θα εκπληρώσουν τον όρκο τους. Έτσι ξεσπά ο γνωστός µας Tρωικός πόλεµος. Η Ελένη ζει µε τον Πάρη στην Τροία, τα συναισθήµατά της είναι ανάκατα, και, µε το τέλος του πολέµου, ακολουθεί τον Μενέλαο στην πατρίδα της. Αυτή είναι η πιο γνωστή παράδοση από την αρχαία ελληνική µυθολογία. Η Ελένη λατρεύτηκε όµως, και σαν θεά, που έχει τις ρίζες της στη µινωική θρησκεία. Στη Ρόδο, για παράδειγ- µα, διηγούνταν την εξής τραγική ιστορία. Μετά τον θάνατο του Μενέλαου οι γιοι της την έδιωξαν από τη Σπάρτη και ζήτησε από τη φίλη της Πολυξώ να τη φιλοξενήσει στο παλάτι της στη Ρόδο. Αυτή τη δέχτηκε, για να εκδικηθεί το θάνατο του άντρα της που είχε πεθάνει για χάρη της στην Τροία. Όταν, λοιπόν, η Ελένη έκανε το µπάνιο της, εκείνη έστειλε τις υπηρέτριές της ντυµένες Ερινύες. εν ξέρουµε τι έγινε στη συνέχεια. Την άλλη µέρα, όµως, η Ελένη βρέθηκε κρεµασµένη σ ένα δέντρο. Από τότε λατρεύεται στη Ρόδο ως θεά που προστατεύει τα δέντρα... (Ελένη εντρίτις). Υπάρχει, βέβαια, και η παράδοση που λέει πως η Ελένη δεν πήγε ποτέ στην Τροία. Αυτή βρισκόταν στην Αίγυπτο, προστατευµένη από τον Πρωτέα όλη τη διάρκεια του Τρωικού πολέµου, ενώ στην πολιορκηµένη πόλη βρισκόταν το είδωλό της, ένα ολοζώντανο φάντασµα... 35
O MYΘOΣ THΣ EΛENHΣ H Eλένη στη λογοτεχνία 36 Στη λογοτεχνία η Ελένη είναι µια γυναίκα µυστήριο. Η οµορφιά της ξυπνά τον έρωτα στους άντρες, αλλά τις πιο πολλές φορές φέρνει την καταστροφή. Η ηρωίδα της Ιλιάδας είναι γυναίκα µε χάρες αλλά και αδυναµίες η γοητεία και η λάµψη της θεϊκής της καταγωγής αναγνωρίζεται, κυρίως από τους Τρώες, ενώ η ίδια αισθάνεται µετέωρη ανάµεσα στις ενοχές της και στον έρωτά της εδώ και δέκα χρόνια ζει µακριά από την πατρίδα της και την κόρη της, Αχαιοί και Τρώες σκοτώνονται σε άγριες µάχες λίγο πιο έξω από την Τροία και η σχέση της µε τον Πάρη δεν απαλύνει τη στεναχώρια της και για το βαρύ κλίµα που υπάρχει εξ αιτίας της στο παλάτι του Πριάµου. Στην Οδύσσεια η Ελένη έχει επιστρέψει πια στη Σπάρτη µε τον Μενέλαο ο Τηλέµαχος και ο Πεισίστρατος συναντούν µια οικοδέσποινα ήρεµη, ψύχραιµη, πάντα λαµπερή και τώρα µε τη σοφία που της δίνουν τα χρόνια, οι δοκιµασίες της Τροίας, η περιπλάνηση αλλά και η διαπολιτισµική εµπειρία της Αιγύπτου. Το παρελθόν της έχει και εδώ την καλή και την κακή της όψη η ίδια διηγείται πως συνάντησε τον Οδυσσέα στην Τροία, τον περιποιήθηκε κι εκείνος της αποκάλυψε το µυστικό σχέδιο για την άλωση της πόλης. Ο Μενέλαος, όµως, της υπενθυµίζει πόσο κινδύνεψαν όσοι βρίσκονταν µέσα στον ούρειο Ίππο, όταν την άκουσαν να φωνάζει τον καθένα τους µε τη φωνή της γυναίκας του. «Αλήθεια, ποιος θεός της το βαλε στο νου!», απορεί ο Μενέλαος. Ας προσθέσουµε εδώ ότι στην ίδια ραψωδία, γίνεται έµµεσα λόγος για την αθανασία της Ελένης όταν ο Μενέλαος κατάφερε να δαµάσει τον Πρωτέα, για να του πει γιατί καθυστερεί η επιστροφή του στην Ελλάδα, έµαθε, συν τοις άλλοις, από τον παράξενο θεό ότι, σαν γαµπρός του ία, θα βρει µια θέση στα Ηλύσια Πεδία. Ο Ευριπίδης βλέπει την Ελένη και από τη µεριά εκείνων που υποφέρουν εξ αιτίας της και από τη µεριά τη δική της. Στα δράµατα που σχετίζονται µε τον Tρωικό πόλεµο, π. χ. Τρωάδες ή Ιφιγένεια η εν Ταύροις, πρόσωπα, όπως η Ιφιγένεια, τη θεωρούν αιτία των συµφορών τους. Εκεί που παίρνει, όµως, το µέρος της ο τραγικός ποιητής, είναι η τραγωδία που έχει το όνοµα της Ελένης. Γυναίκα µε θάρρος καταγγέλλει στον Πρόλογο τις πλεκτάνες των θεών και λέει την αλήθεια στους ακροατές... Η Ήρα δεν άφησε να γίνει ο γάµος του Πάρη και της Ελένης. Ο Ερµής µε τη βοήθεια του ία την αρπάζει και τη φέρνει στον Πρωτέα στην Αίγυπτο κι ο Πάρης οδηγεί στην Τροία το φάντασµά της... Και δεν έφτανε αυτό ο ίας για να ξαλαφρώσει τη γη από το πλήθος των ανθρώπων, ξεκίνησε πόλεµο ανάµεσα στους Τρώες και τους Αχαιούς. Είπαν τότε πως αιτία ήταν η Ελένη... Από την παράδοση της Ωραίας Ελένης τα δηµοτικά µας τραγούδια κράτησαν την οµορφιά και τη χάρη της γυναίκας που µαζί µε τον έρωτα φέρνει στη ζωή του αγαπηµένου της το φως και τη δύναµη. Οι νεοέλληνες ποιητές, αντίθετα, γνωρίζουν στο σύνολό του τον µύθο της Ελένης τη ζωή της στη Σπάρτη, στην Τροία και στην Αίγυπτο. Στη νεοελληνική ποίηση γίνεται λόγος για τη θεϊκή της καταγωγή, την εκθαµβωτική της γοητεία, τις µαγικές της ικανότητες, για τον αινιγµατικό της χαρακτήρα, την ερωτική της διάθεση και, τέλος, για τις σχέσεις της µε τους θεούς. Στη συνέχεια αναφέρουµε ορισµένα χαρακτηριστικά παραδείγµατα: α) Ο Κωστής Παλαµάς, για παράδειγµα, παρουσιάζει την Ελένη ως θείο πλάσµα, όµορφη, φωτεινή και αγνή που κερδίζει, εξ αιτίας της αντοχής της σε διάφορους πειρασµούς, τη θέση της στα Ηλύσια