ΟΜΙΛΙΑ 25ης ΜΑΡΤΙΟΥ 2017 Διπλή επέτειος σήμερα. 25η Μαρτίου 1821, Η γενέθλιος ημέρα του νεότερου ελληνισμού. 25η Μαρτίου 1957, Η γενέθλιος ημέρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Την 25η Μαρτίου 1821, ξεκινά επίσημα ο αγώνας της ανεξαρτησίας, που οδήγησε στην Εθνική Παλιγγενεσία. Την 25η Μαρτίου 1957, υπεγράφη η συνθήκη της Ρώμης, που απετέλεσε το θεμέλιο για την ανοικοδόμηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, του ευγενέστερου, ειρηνικότερου και περισσότερου ελπιδοφόρου πολιτικού εγχειρήματος στην παγκόσμια ιστορία. 1
Ο συσχετισμός μπορεί να προκαλεί έκπληξη και απορία. Τι σχέση έχει η Επανάσταση του '21 με τη δημιουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης; Η αποτίμηση των ιστορικών γεγονότων μπορεί να γίνει με πολλούς τρόπους, προσεγγίσεις και μεθόδους. Από τη χρησιμοποίηση της ιστορίας ως μέσου εξυπηρέτησης σκοπιμοτήτων- που δεν είναι πάντα και εξ ορισμού αθέμιτες- μέχρι τον Θουκιδίδειο κανόνα της αντικειμενικότητας και της διεισδυτικής διερεύνησης των βαθύτερων αιτίων που δημιουργούν τα γεγονότα και κινούν την Ιστορία. Η εθνική επέτειος, της 25ης Μαρτίου πέρα από τον πανηγυρικό χαρακτήρα της, αποτελεί - και πρέπει να αποτελεί- ευκαιρία για μια αναδρομή. Όχι μόνο για την τόνωση της συλλογικής συνείδησης και την εθνική αυτογνωσία αλλά και για την προβολή του παρελθόντος στο παρόν. Κάθε ιστορική αναδρομή γίνεται αναπόφευκτα με τα μάτια του σήμερα. Και 2
ανάλογα με την ειλικρίνεια, την εντιμότητα και την οξυδέρκεια της ματιάς, το ιστορικό παρελθόν μπορεί να συμβάλει στον ουσιαστικότερο προβληματισμό για το μέλλον ή να διαστρεβλωθεί, να ευτελιστεί ή να εκπέσει. Ποιο είναι το σήμερα της Ελλάδας, που ξεπήδησε από το '21; Το 2008 ξέσπασε μια παγκόσμια οικονομική κρίση. Στην Ελλάδα, η κρίση κορυφώθηκε το 2010 και μετεξελίχτηκε σε καταστροφή διαρκείας. Σύμφωνα με ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον επιστημονικό ερμηνευτικό σχήμα της Ιστορίας του Νεώτερου Ελληνισμού, το κράτος που γεννήθηκε από την Επανάσταση του '21, διανύει την ιστορική διαδρομή του, μέσα από διαδοχικούς θριάμβους καταστροφές. Η διαχρονική, όμως, ιστορική αποτίμηση αυτής της πορείας, είναι τελικά θετική. Οι καταστροφές που διαδέχονται τους θριάμβους είναι μεν 3
οδυνηρές και απομειώνουν, αλλά δεν εκμηδενίζουν τα θετικά των θριάμβων. Η τελευταία, συνεχιζόμενη και εντεινόμενη μέχρι σήμερα καταστροφή, κρατάει ακόμα τη χώρα μετέωρη στο χείλος της αβύσσου. Αν η ιστορική εμπειρία επαναληφθεί, μπορούμε να ελπίζουμε. Αν δεν επαναληφθεί, δεν θα εκμηδενισθούν μόνο τα αποτελέσματα του τελευταίου θριάμβου αλλά θα κινδυνεύσει ό,τι ξεκίνησε με τον ελληνικό διαφωτισμό του τέλους του 18ου και των αρχών 19ου αιώνα, που οδήγησε στην επανάσταση του '21 και την ανάδυση της Νεότερης Ελλάδας. Σύμφωνα με το ερμηνευτικό σχήμα, που προαναφέρθηκε, κάθε κύκλος της νεοελληνικής ιστορίας, αρχίζει με ένα υπερφιλόδοξο εγχείρημα που φαντάζει ανέφικτο αλλά καταλήγει σε θρίαμβο, για να ακολουθήσει μια καταστροφή, που δεν είναι καθολική ούτε αμετάκλητη. 4
Ο πρώτος απ' αυτούς τους κύκλους, ξεκινάει με τον Ιώσηπο Μοισιόδακα, το Ρήγα Φεραίο και τον Αδαμάντιο Κοραή, θεμελιωτές του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, που οδήγησε στην ανάκτηση της ιστορικής συνείδησης του Ελληνικού Έθνους. Ο Νεοελληνικός διαφωτισμός βασίστηκε στον επιστημονικό ορθολογισμό και τον πολιτικό φιλελευθερισμό, κατακτήσεις της Αναγέννησης και του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, που ξεπήδησαν από την ανακάλυψη του αρχαιοελληνικού πολιτισμού που απετέλεσε και συνεχίζει να αποτελεί κληρονομιά και εφόδιο του Νέου Ελληνισμού. Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός γέννησε τη Φιλική Εταιρεία και αυτή την έκρηξη της Επανάστασης του '21, θριαμβευτικό αποτέλεσμα της οποίας ήταν η δημιουργία μιας ανεξάρτητης χώρας, κάτι που με βάση τις τότε γεωπολιτικές συνθήκες και το συσχετισμό δυνάμεων, φαινόταν ανέφικτο. 5
Η επιλογή του επιστημονικού ορθολογισμού και του Πολιτικού Φιλελευθερισμού, ήταν επιλογή ρήξης, με το παρελθόν, που αντιμετώπιζε τη Δύση με μεγαλύτερη εχθρότητα από τους Οθωμανούς. Η επιλογή ήταν άκρως επιτυχής και αποτελεσματική σε πολιτικό και διπλωματικό επίπεδο και οδήγησε στο κύμα Φιλελληνισμού, που έσυρε τις Ευρωπαϊκές Δυνάμεις στην κρίσιμη για τον αγώνα της ανεξαρτησίας ναυμαχία του Ναβαρίνου. Η δημιουργία ανεξάρτητου ελληνικού κράτους, άνοιξε νέους δρόμους για τους λαούς και τα έθνη. Αλλά η δημιουργία ενός σύγχρονου Ευρωπαϊκού κράτους, προσέκρουσε σε εγγενείς κοινωνικές, πολιτικές και γεωγραφικές αδυναμίες. Η ελπιδοφόρα προσπάθεια του Καποδίστρια κατέληξε στη δολοφονία του. Το δεύτερο εγχείρημα ήταν η δημιουργία ενός συνεκτικού έθνους, μιας προηγμένης κοινοβουλευτικής Δημοκρατίας και η ανάπτυξη 6
υποδομών, που θα στήριζαν μια παραγωγική οικονομία. Οι μακρόσυρτες επίμοχθες προσπάθειες, που κορυφώθηκαν υπό την ηγεσία του Χαρίλαου Τρυκούπη, οδήγησαν στο δεύτερο θρίαμβο. Αλλά οι υπερφίαλες πατριωτικές μεγαλοστομίες, η δημαγωγία και η ανευθυνότητα οδήγησαν στην πανωλεθρία του 1897. Ο τρίτος κύκλος ξεκινάει στις αρχές του 20ου αιώνα, με τη μεγάλη εθνική εξόρμηση υπό την εμπνευσμένη ηγεσία του Ελευθερίου Βενιζέλου και καταλήγει στο θρίαμβο της Ελλάδας των πέντε θαλασσών και των δυο Ηπείρων, για να επακολουθήσει η Μικρασιατική καταστροφή. Στον επόμενο κύκλο η Ελλάδα πρέπει να ενσωματώσει πάνω από ένα εκατομμύριο πρόσφυγες, να επουλώσει τις πληγές της εθνικής καταστροφής, να εκσυγχρονιστεί και να αναπτυχθεί. Κι αυτή η προσπάθεια στέφτηκε από επιτυχία που προσλάμβανε θριαμβευτικά χαρακτηριστικά την τετραετία 1928-1932. Αλλά η 7
παγκόσμια οικονομική κρίση του 1929 ανέκοψε την πορεία, κλόνισε τη Δημοκρατία και ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος και ο Εμφύλιος που ακολούθησε, οδήγησαν σε μια ακόμη καταστροφή. Ο πέμπτος κύκλος ξεκινάει με τη λήξη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου και του Εμφυλίου και οδηγεί σε ένα άλμα εξόδου από τη φτώχεια και τη υπανάπτυξη, τη δημιουργία σοβαρών υποδομών και τη συγκρότηση παραγωγικής βάσης αλλά με εμφανή ελλείμματα στη λειτουργία του πολιτικού συστήματος- κατάλοιπα του Εμφυλίου και του Ψυχρού πολέμου- που οδήγησαν στην καταστροφική Δικτατορία του 1967. Ο τελευταίος κύκλος ξεκινάει με τη Μεταπολίτευση του 1974. Διαγράφει μια θριαμβευτική πορεία 30 ετών, στην διάρκεια των οποίων, η Ελλάδα γίνεται υποδειγματική Δημοκρατία, απολαμβάνει πρωτοφανή ευημερία, εντάσσεται στο κέντρο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, κατακτά τον σεβασμό της διεθνούς κοινότητας και 8
αναδεικνύεται σε επίζηλη περιφερειακή δύναμη. Επιστέγασμα οι λαμπροί Ολυμπιακοί Αγώνες του 2004, που επισφράγισαν την δημιουργική 30ετία. Επακολούθησε η καταστροφή που ζούμε σήμερα, η έκβαση της οποίας παραμένει άγνωστη. Ακολούθησα το ερμηνευτικό σχήμα του καθηγητή Στάθη Καλύβα, που ενδεχομένως έχει ανεπάρκειες ή ατέλειες. Είναι, όμως, εξαιρετικά ενδιαφέρον, πρωτότυπο και διεισδυτικό και προσφέρεται για προβληματισμό όχι μόνο για το ιστορικό παρελθόν αλλά και για τα διλήματα του παρόντος. Μια από τις -τεκμηριωμένες- σταθερές της ανάλυσής του είναι οι ξένες επεμβάσεις, που περιόριζαν την κυριαρχία της χώρας αλλά μετρίαζαν τις επιπτώσεις των καταστροφών και συνέβαλαν στη διάσωση μέρους από τα οφέλη, που κάθε φορά είχαν κατακτηθεί. Οι επεμβάσεις, προερχόμενες από τη Δύση, είναι ασφαλώς ενοχλητικές και δυσάρεστες και αγγίζουν 9
ευαίσθητες χορδές. Είναι όμως, αλήθεια ότι πολλές φορές υπήρξαν σωτήριες, ακόμα και αν στα κίνητρά τους υπήρχαν μόνο ίδια συμφέροντα, χωρίς ίχνος φιλελληνισμού. Είναι, επίσης, αλήθεια ότι και ο φιλελληνισμός υπήρξε κρίσιμος παράγοντας στην επιτυχή έκβαση του αγώνα της ανεξαρτησίας. Αλλά και στην ιστορική συνέχεια δεν έπαψε ποτέ να επηρεάζει θετικά για την Ελλάδα. Διατρέξαμε συνοπτικά την νεότερη ιστορία μας, με αφετηρία τον αγώνα του '21, που ξεκίνησε από τη Δύση με το Διαφωτισμό και έφτασε στην ανεξαρτησία, με τη σωτήρια επέμβαση της Δύσης, στη ναυμαχία του Ναυαρίνου. Ο Κων/νος Καραμανλής, ένας από τους σημαντικότερους ηγέτες της νεώτερης Ελλάδας διεκήρυξε κάποτε το "ανήκομεν εις την Δύσιν" και ενέταξε τη χώρα στην Ευρωπαϊκή Ένωση. 10
Σήμερα, που γιορτάζονται τα 60α γενέθλια της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η Ελλάδα, όπως επίσημα εκφράζεται, δεν φαίνεται σίγουρη ότι ανήκει στη Δύση. Η αμφίσημη θέση της είναι εμφανής και οι αμφίθυμες προθέσεις της, έκδηλες. Εδώ, νομίζω, ότι διασταυρώνονται και συσχετίζονται η 25η Μαρτίου 1821 και η 25η Μαρτίου 1957. Η ιστορική εμπειρία δείχνει ότι η Ελλάδα δεν μπορεί να είναι μόνη της στο διεθνή στίβο. Έχει την τύχη να συνδέεται ιστορικά, γεωγραφικά, πολιτισμικά και πολιτικά, με την καλύτερη γειτονιά του κόσμου: Την Ευρωπαϊκή Ένωση. Ο φοβικός εθνικισμός, ο νοσηρός πατριωτισμός, ο χυδαίος λαϊκισμός και η αδίστακτη εξουσιοφρένεια, έχουν στοιχίσει ακριβά σε όλες τις καταστροφικές φάσεις της ιστορίας μας. Ο κίνδυνος είναι και σήμερα παρόν. Γι αυτό επιβάλλεται, μαζί με την εθνική μας γιορτή, να γιορτάσουμε και την επέτειο ίδρυσης 11
της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Παρά τα συγκυριακά της προβλήματα, σε αυτή ανήκει το μέλλον. Και σε αυτό το μέλλον πρέπει να είμαστε παρόντες όχι ως παρίες και επαίτες. Αλλά ως υπερήφανη χώρα, αξιοπρεπές και υπεύθυνο Έθνος και αξιοπρεπείς επίσημοι εταίροι. Αυτή είναι η πρόκληση του σήμερα και σε αυτήν οφείλουμε να ανταποκριθούμε. 12