Περίληψη : Το εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού του Yusuf Koç κοντά στο Avcılar, που χρονολογείται πιθανώς στο α' μισό του 11ου αιώνα, αποτελείται σχεδόν αποκλειστικά από πορτρέτα αγίων με χαρακτήρα αναθηματικό, που συνδέονταν ενδεχομένως με την κοιμητηριακή χρήση του ναού ή μέρους του ναού (του νότιου τμήματος, που είχε ξεχωριστή αψίδα). Τρεις δωρητές έχουν εντοπιστεί σε ισάριθμες παραστάσεις, ενώ ένας μνημονεύεται σε επιγραφή. Χρονολόγηση α μισό 11ου αιώνα Γεωγραφικός εντοπισμός Καππαδοκία, Αβτζιλάρ (παλαιότ. Ματιανή) 1. Διατήρηση Ο ναός του Yusuf Koç Kilisesi (Γιουσούφ Κοτς Κιλισεσί) κοντά στο Avcılar της Καππαδοκίας ανήκε πιθανότατα στην ομώνυμη μονή, της οποίας άλλες εγκαταστάσεις και αίθουσες περιβάλλουν την εκκλησία. Ο ναός έχει κάτοψη διπλού εγγεγραμμένου σταυρού, με πυρήνα από δύο δίδυμα κεντρικά διαμερίσματα που στεγάζονται το καθένα με δικό του τρούλο. Γύρω από τον πυρήνα διατάσσονται έξι κεραίες (η βόρεια, η νότια, δύο εφαπτόμενες στα ανατολικά και δύο εφαπτόμενες στα δυτικά) οι οποίες στεγάζονται με καμάρες, και τέσσερα γωνιακά διαμερίσματα που στεγάζονται με επίπεδη οροφή. Οι δύο ανατολικές κεραίες απολήγουν σε δύο εφαπτόμενες, αλλά διαφορετικού μεγέθους αψίδες. Ο ναός έφερε ένα στρώμα τοιχογράφησης, το οποίο σήμερα διατηρείται μέτρια, καθώς οι παραστάσεις είναι απολεπισμένες και σε αρκετά σημεία κατεστραμμένες. Εικάζεται πάντως ότι το βόρειο τμήμα του ναού με τη βόρεια αψίδα προοριζόταν για την τέλεση της Θείας Λειτουργίας, ενώ το νότιο με τη δική του αψίδα είχε ταφικό χαρακτήρα, υπόθεση που υποστηρίζεται από την επιλογή των θεμάτων για τη διακόσμηση των δύο αψίδων. 1 2. Εικονογραφικό πρόγραμμα και περιγραφή των τοιχογραφιών Το εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού του Yusuf Koç Kilisesi περιλαμβάνει κατά κύριο λόγο πορτρέτα αγίων που φαίνεται ότι είχαν αναθηματικό χαρακτήρα. Σύμφωνα με την Thierry, με εξαίρεση τους τρούλους που φέρουν παρόμοια διακόσμηση, στο εικονογραφικό πρόγραμμα του βόρειου τμήματος του ναού μπορούμε να διακρίνουμε το λειτουργικό χαρακτήρα του χώρου, ενώ στο πρόγραμμα του νότιου τμήματος φαίνεται ο ταφικός χαρακτήρας του τμήματος αυτού το διπλό αυτό χαρακτήρα του προγράμματος, που φαίνεται κυρίως στις αψίδες, αποδέχεται η Jolivet-Lévy, χωρίς να αποκλείει και την πιθανότητα να είχε ολόκληρος ο ναός κοιμητηριακό χαρακτήρα. 2 Παραστάσεις από το χριστολογικό κύκλο απουσιάζουν εντελώς, ενώ η μόνη ευαγγελική σκηνή είναι ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου στον τοίχο της βόρειας κεραίας. 2.1. Τρούλοι Οι επιφάνειες των δύο τρούλων διαιρούνται η καθεμιά σε δύο ίσα τεταρτημόρια με καστανόχρωμες ταινίες που έχουν κατεύθυνση από βορρά προς νότο. Στον κάθε τρούλο παριστάνονται δύο αρχάγγελοι σε προτομή, κρατώντας σκήπτρο και ένσταυρη σφαίρα. Οι αρχάγγελοι του βόρειου τρούλου περιστοιχίζονται από σεραφείμ, που καταλαμβάνουν τα σφαιρικά τρίγωνα, ενώ οι αρχάγγελοι του νότιου τρούλου από χερουβείμ, στην αντίστοιχη θέση. Το πρόγραμμα των τρούλων είναι ιδιαίτερο η διακόσμηση παρουσιάζει στοιχεία αρχαϊκά (σεραφείμ, χερουβείμ) και φαίνεται ότι συνδυάζει τα δύο προγράμματα του ναού, χωρίς να μπορεί να συνδεθεί ιδιαίτερα με κάποιο από αυτά. Σπάνια απαντούν αρχάγγελοι στους τρούλους ναών της Καππαδοκίας. Οι αρχάγγελοι εικονίζονται συνήθως σε τρουλίσκους ή στα γωνιακά διαμερίσματα. Επιπλέον, τα σεραφείμ και τα χερουβείμ, που θυμίζουν προφητικά οράματα και τις αψίδες των Δημιουργήθηκε στις 14/7/2017 Σελίδα 1/7
«αρχαϊκών» διακόσμων, δεν συναντώνται συχνά κάτω από τον τρούλο. 2.2. Βόρειο τμήμα ναού Ο διάκοσμος του βόρειου τμήματος εναρμονίζεται με τη λειτουργία του ως τυπικού βυζαντινού ναού προορισμένου για την τέλεση της Θείας Λειτουργίας, με τη Θεοτόκο βρεφοκρατούσα και τους ιεράρχες στη βόρεια αψίδα και τους μάρτυρες στις καμάρες και τα τύμπανα του κυρίως ναού. 2.2.1. Ιερό Βήμα Στη βόρεια αψίδα, στο Ιερό Βήμα, το πρόγραμμα διαιρείται σε δύο ζώνες που χωρίζονται από μιαν αποσπασματικά σωζόμενη αναθηματική επιγραφή, η οποία μνημονεύει πιθανότατα κάποιον χορηγό του ναού. Στην κορυφή της βόρειας αψίδας εικονίζεται η Θεοτόκος σε προτομή, μπροστά σε δίχρωμο κάμπο. Κρατά μπροστά της τον μικρό Χριστό, δοσμένο μετωπικά και σε πολύ μικρότερη κλίμακα, ο οποίος ευλογεί με το δεξί χέρι και κρατά ειλητάριο με το αριστερό. Στην κάτω ζώνη παριστάνονται τέσσερις ιεράρχες, όρθιοι, μετωπικοί, κάτω από γραπτή τοξοστοιχία που στηρίζεται σε δίδυμους κίονες. Οι μορφές ταυτίζονται, χάρη στις συνοδευτικές επιγραφές ως εξής: Γρηγόριος ο Θεολόγος, Μέγας Βασίλειος, Ιωάννης ο Χρυσόστομος και Νικόλαος Μύρων. Η απεικόνιση των ιεραρχών κάτω από γραπτή τοξοστοιχία και στη συγκεκριμένη θέση παραπέμπει στην παλαιοχριστιανική συνήθεια να εξαίρεται ο αναπαριστώμενος με την τοποθέτησή του σε κόγχη, σχήμα που γενικεύεται ως συρμός στην εντοίχια ζωγραφική ορισμένων επαρχιών, κυρίως από τον 11ο αιώνα, πιθανόν λόγω της επιρροής των εικονογραφημένων χειρογράφων. 3 2.2.2. Κυρίως ναός Στο βόρειο τμήμα του κυρίως ναού εικονίζονται μάρτυρες στις καμάρες και στα τύμπανα (άγιοι Κυριακός και Τρύφων στην καμάρα της βόρειας κεραίας, Σέργιος και Βάκχος στην καμάρα της βορειοδυτικής κεραίας, η μνημειακή προτομή του αγίου Χριστόφορου στο τύμπανο πάνω από την είσοδο, στρατιωτικοί άγιοι στους τοίχους και αταύτιστες αγίες στα γωνιακά διαμερίσματα). Ο άγιος Χριστόφορος, που εικονίζεται συνήθως μαζί με στρατιωτικούς αγίους, ήταν ένα προσφιλές θέμα στη διακόσμηση των καππαδοκικών ναών, ενώ σχετίζεται συχνά και με το διάκοσμο της αψίδας. Στο βόρειο τοίχο ο Ευαγγελισμός είναι η μόνη ευαγγελική σκηνή, ωστόσο πρόκειται για αναθηματικό πίνακα, καθώς στα πόδια της Παναγίας εικονίζεται γονυπετής ένας δωρητής. Στην πεταλόσχημη κόγχη στον ανατολικό τοίχο του βορειοανατολικού γωνιακού διαμερίσματος υπάρχει παράσταση του Μισαήλ, ενός εκ των Τριών Παίδων εν Καμίνω, που αποτελεί το μόνο θέμα από την Παλαιά Διαθήκη στο ναό. Οι Τρεις Παίδες αποδίδονται σε μεμονωμένα πορτρέτα και σε απόσταση μεταξύ τους, στοιχείο που δεν είναι σπάνιο στη μνημειακή ζωγραφική, ιδίως από την εποχή των Παλαιολόγων. Η πίστη στην αποτελεσματικότητα της μεσιτείας των Τριών Παίδων, οι οποίοι μνημονεύονται πολύ συχνά σε προσευχές, δικαιολογεί πιθανώς την τιμητική θέση που τους έχει εξασφαλιστεί στο ναό του Yusuf Koç Kilisesi. Στην καμάρα της ανατολικής κεραίας εικονίζονται οι άγιοι Φλώρος και Λαύρος. Στο τύμπανο πάνω από το άνοιγμα προς την αψίδα εικονίζεται ο Χριστός στον τύπο του Παντοκράτορα, σε προτομή, να ευλογεί με το δεξί και να κρατά κλειστό κώδικα με το αριστερό. Στη χαμηλότερη ζώνη, στον τοίχο αριστερά της αψίδας παριστάνεται ένας άγιος διάκονος, πιθανότατα ο Στέφανος. 4 Η τοποθέτηση αγίου διακόνου στην είσοδο του ιερού, που σχετίζεται με το ρόλο των διακόνων στη λειτουργία, είναι συνήθης στην Καππαδοκία. Στο υπόλοιπο Βυζάντιο εμφανίζεται κυρίως από τον 11ο αιώνα, ενώ γενικεύεται στο 12ο. 2.3. Νότιο τμήμα ναού Ο διάκοσμος του νότιου τμήματος, με τη Δέηση στη νότια αψίδα και τους αποστόλους στις καμάρες και τα τύμπανα, υποδηλώνει τη λειτουργία του ως ταφικού παρεκκλησίου. Εξέχουσα θέση, στο τύμπανο πάνω από το άνοιγμα προς τη νότια αψίδα, κατέχουν οι απόστολοι Πέτρος και Παύλος, κατεξοχήν μεσολαβητές και εκπρόσωποι της Εκκλησίας. Υπάρχει η άποψη ότι το εικονογραφικό πρόγραμμα στο νότιο μισό του ναού αποτελεί μια Δευτέρα Παρουσία, με τον Χριστό Κριτή στη Δημιουργήθηκε στις 14/7/2017 Σελίδα 2/7
νότια αψίδα, στην παράσταση της Δέησης, και τον όμιλο των αποστόλων στις καμάρες και στα τύμπανα του «νότιου ναού». 5 2.3.1. Ιερό Βήμα Στο ανώτερο τμήμα της νότιας αψίδας σώζεται αποσπασματικά λόγω της μεταγενέστερης διάνοιξης μιας κοιλότητας παράσταση της Δέησης, με τον Χριστό ένθρονο, πλαισιωμένο από την Παναγία και τον Ιωάννη Βαπτιστή εκατέρωθεν. Από τη μορφή του Χριστού, που καταλαμβάνει το κέντρο της σύνθεσης, σώζεται μόνο το κεφάλι καθώς και ίχνη του θρόνου χωρίς ερεισίνωτο. Η Παναγία, όρθια στα αριστερά, δέεται προς τον Χριστό, ενώ στα δεξιά η μορφή του Προδρόμου είναι στο μεγαλύτερό της τμήμα κατεστραμμένη. Η παράσταση της Δέησης δεν είναι ασύνηθες να διακοσμεί την αψίδα σε ταφικά παρεκκλήσια, καθώς πρόκειται για θέμα με εσχατολογικές μεταξύ άλλων προεκτάσεις. 2.3.2. Κυρίως ναός Το εικονογραφικό πρόγραμμα του νότιου τμήματος του κυρίως ναού περιλαμβάνει μορφές αποστόλων στις καμάρες και στα τύμπανα, με προεξάρχοντες τον Πέτρο και τον Παύλο, που εικονίζονται σε προτομή και ελαφρώς στραμμένοι ο ένας προς τον άλλο στον ανατολικό τοίχο, στο τύμπανο πάνω από την αψίδα. Τοποθετούνται έτσι στο κέντρο του ομίλου των αποστόλων που παριστάνονται στις καμάρες και στα τύμπανα του «νότιου ναού», συμπληρώνοντας τη «Δευτέρα Παρουσία», κεντρική σκηνή της οποίας αποτελεί η Δέηση στη αψίδα. Από πάνω, στην ανατολική καμάρα, παριστάνονται οι απόστολοι Λουκάς και Ματθαίος. Στην καμάρα της νότιας κεραίας εικονίζονται οι απόστολοι Μάρκος και Ανδρέας, ενώ στο τύμπανο ο Ιωάννης στην καμάρα της νοτιοδυτικής κεραίας οι Σίμων και Βαρθολομαίος και στο αντίστοιχο τύμπανο ο Ιάκωβος. 6 Οι οροφές των γωνιακών διαμερισμάτων κοσμούνται με παραστάσεις των άλλων δύο από τους Παίδες εν Καμίνω: ο Αζαρίας εικονίζεται στην οροφή του νοτιοδυτικού γωνιακού διαμερίσματος, ενώ ο Ανανίας στην οροφή του νοτιοανατολικού. Στην κατώτερη ζώνη, στους τοίχους, εικονίζονται άγιοι, κυρίως στρατιωτικοί. Στον τοίχο της νότιας κεραίας παριστάνονται έφιπποι ο άγιος Γεώργιος και ο άγιος Θεόδωρος να λογχίζουν δράκοντα. Στο νότιο τοίχο του νοτιοανατολικού γωνιακού διαμερίσματος παριστάνεται όρθιος, μετωπικός και με στρατιωτική περιβολή ο άγιος Δημήτριος με τον δωρητή Θεόδωρο στα δεξιά του, σε μικρότερη κλίμακα, ενώ στον ανατολικό τοίχο του ίδιου χώρου ο άγιος Προκόπιος εικονίζεται ολόσωμος, με στρατιωτική ενδυμασία, σε μνημειακή κλίμακα, να ανοίγει το δεξί του χέρι, πιθανώς σε ένδειξη προστασίας προς τη δωρήτρια που παριστάνεται στα πόδια του. Στο δυτικό τοίχο εικονίζονται άλλος ένας στρατιωτικός άγιος, οι ισαπόστολοι Κωνσταντίνος και Ελένη με το σταυρό ανάμεσά τους και ο προφήτης Δανιήλ. 2.4. Παραστάσεις και επιγραφές δωρητών Το εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού έχει διαμορφωθεί με βάση τις προθέσεις των δωρητών, ο οποίοι εμφανίζονται σε μία αποσπασματικά σωζόμενη αναθηματική κτητορική επιγραφή και σε τρία πορτρέτα. Η επιγραφή, από την οποία σώζονται ορισμένες μόνο λέξεις από την αρχή και το τέλος της, είναι γραπτή και μεγαλογράμματη: + Βοήθει τὸν δ[ου]λον ΟC..ΝΟΤΟΝΑΡΑ.ΛΛΙΟΥΝ + 7 Οι κτητορικές παραστάσεις είναι τρεις. Στην παράσταση του Ευαγγελισμού εμφανίζεται γονυπετής δωρητής στα πόδια της Παναγίας, αποδοσμένος σε μικρή κλίμακα και κατά τομήν. Πρόκειται για ανδρική μορφή με κοντά γένια και μεγάλο κεφαλοκάλυμμα σαν τουρμπάνι, μεταξωτό χιτώνα και μυτερά υποδήματα. Πάνω από το κεφάλι του δωρητή σώζεται αποσπασματικά η ακόλουθη επιγραφή: «Δέησις τοῦ δ». Το θέμα του Ευαγγελισμού επιλέχθηκε ως εικόνα μεσιτείας, προφανώς από τον εν λόγω δωρητή. Δημιουργήθηκε στις 14/7/2017 Σελίδα 3/7
Στον ανατολικό τοίχο του νοτιοανατολικού γωνιακού διαμερίσματος εικονίζεται γονυπετής, μπροστά στα πόδια του αγίου Προκοπίου, μία δωρήτρια, 8 αποδοσμένη σε μικρή κλίμακα. Η ενδυμασία της δωρήτριας είναι μελανού χρώματος, οπότε δεν αποκλείεται να πρόκειται για μοναχή. Στο κεφάλι της ίσως έφερε πέπλο. Στο νότιο τοίχο του ίδιου διαμερίσματος, δίπλα στον άγιο Δημήτριο, εικονίζεται ο δωρητής Θεόδωρος. Το βαπτιστικό του όνομα το γνωρίζουμε από την ακόλουθη αφιερωτική επιγραφή: «Δέησις τοῦ δούλου τοῦ Θ(εο)ῦ Θεοδώρου». Ο Θεόδωρος αποδίδεται σε μικρή κλίμακα, όρθιος, στραμμένος κατά τρία τέταρτα προς τον άγιο και με τα χέρια του σε στάση δέησης. Φορά μακρύ, καστανό χιτώνα με διακόσμηση φαιού χρώματος. Η τοποθέτηση της παράστασης των δύο τελευταίων δωρητών, του Θεοδώρου και της πιθανολογούμενης μοναχής, κοντά στην αψίδα, παραπέμπει στην Παλαιοχριστιανική εποχή και μαρτυρείται σε ναούς της Καππαδοκίας, ενώ απαντά πολύ σπανιότερα σε άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας, ιδίως όσον αφορά σε κοσμικούς δωρητές. Οι επιγραφές δεν μας διαφωτίζουν σχετικά με το είδος της χορηγίας ή την προέλευση των δωρητών. Υπάρχει η άποψη ότι ο δωρητής που εικονίζεται στην παράσταση του Ευαγγελισμού χορήγησε μέρος της τοιχογράφησης, συμπεριλαμβανομένης και της παράστασης του Ευαγγελισμού, ενώ ο υπόλοιπος διάκοσμος αποτέλεσε χορηγία τουλάχιστον δύο δωρητών, εκείνων που εικονίζονται με τους άγιους Προκόπιο και Δημήτριο. 9 Της υπόθεσης αυτής συνηγορεί επίσης το διαφορετικό επίπεδο τεχνοτροπικής και ποιοτικής απόδοσης που παρατηρείται ανάμεσα στη σκηνή του Ευαγγελισμού και τις παραστάσεις των προαναφερθέντων αγίων. 3. Τεχνοτροπικές παρατηρήσεις Τεχνοτροπικά, οι προτομές των αρχαγγέλων στους τρούλους ξεχωρίζουν με τα λεπτογραμμένα χαρακτηριστικά των ενδυμάτων και της κόμης τους. Τα πρόσωπά τους είναι λεία και θυμίζουν την τέχνη των εκκλησιών με κίονες (églises à colonnes), με τη διαφορά ότι στο Yusuf Koç Kilisesi η τέχνη είναι επαρχιακή και δεν έχει τη χάρη της «αριστοκρατικής» τάσης. Διαφορές στην τεχνοτροπία παρατηρούνται κυρίως μεταξύ της παράστασης του Ευαγγελισμού που είναι αρκετά προσεγμένη και των μορφών ορισμένων αγίων, όπως των Προκοπίου και Δημητρίου, που αποδίδονται με μεγαλύτερη σχηματοποίηση και πιο χονδρά περιγράμματα. Είναι ως εκ τούτου πιθανό στο ναό να εργάστηκαν πάνω από ένας ζωγράφοι. 10 Η τραχύτητα αυτή με την οποία έχουν αποδοθεί ορισμένες μορφές και η περιορισμένη γκάμα των χρωμάτων θυμίζουν ορισμένες καππαδοκικές επαρχιακές διακοσμήσεις, όπως αυτή του Saklı kilise, κυρίως όσον αφορά τους στρατιωτικούς αγίους. 4. Χρονολόγηση Στενή εικονογραφική συγγένεια παρουσιάζουν οι στρατιωτικοί άγιοι του Yusuf Koç Kilisesi με αυτούς της Αγίας Βαρβάρας της Σοάνδου που χρονολογούνται, βάσει επιγραφής, το 1006 ή το 1021. Αλλά και με βάση τα τεχνοτροπικά τους χαρακτηριστικά, οι τοιχογραφίες του Yusuf Koç Kilisesi τοποθετούνται στον 11ο αιώνα, και συγκεκριμένα στο α μισό του. 11 1. Thierry, N., Yusuf Koc Kilisesi, eglise rupestre de Cappadoce, στο Mansel e Armagan I (Ankara 1974), σελ. 193-197. 2. Jolivet-Levy, C., Les églises byzantines de Cappadoce. Le programme iconographique de l abside et de ses abords (Paris 1991), σελ. 72. 3. Ο τύπος αυτός είναι συχνός και στην Αττική στον 11ο-13ο αιώνα, βλ. Ταξιάρχη στο Μαρκόπουλο. 4. Βλ. Jolivet-Levy, C., Les églises byzantines de Cappadoce. Le programme iconographique de l abside et de ses abords (Paris 1991), σελ. 74, σημ. 48. 5. Thierry, N., Yusuf Koc Kilisesi, église rupestre de Cappadoce, στο Mansel e Armagan I (Ankara 1974), σελ. 197-198. 6. Οι απόστολοι Φίλιππος και Θωμάς, οι δύο νεότεροι, δεν περιλαμβάνονται στο εικονογραφικό πρόγραμμα, ενδεχομένως λόγω έλλειψης χώρου. Δημιουργήθηκε στις 14/7/2017 Σελίδα 4/7
7. Σύμφωνα με την ανάγνωση της Jolivet-Levy, βλ. Jolivet-Levy, C., Les églises byzantines de Cappadoce. Le programme iconographique de l abside et de ses abords (Paris 1991), σελ. 73. 8. Ίσως κρατά το πόδι του αγίου. 9. Bernardini, L., Les donateurs des églises de Cappadoce Byzantion 62 (1992), σελ. 123. 10. Bernardini, L., Les donateurs des églises de Cappadoce, Byzantion 62 (1992), σελ. 123. 11. Rodley, L., Cave monasteries of Byzantine Cappadocia (Cambridge 1985), σελ. 156. Η Thierry τοποθετεί το διάκοσμο περί τα μέσα του 11ου αιώνα, βλ. Thierry, Ν., Yusuf Koc Kilisesi, église rupestre de Cappadoce, στο Mansel e Armagan I (Ankara 1974), σελ. 203, ενώ σε άλλη δημοσίευσή της τον τοποθετεί στο β' τέταρτο του 11ου αιώνα, βλ. Thierry, Ν., L art monumental byzantin en Asie Mineure du XIe siecle au XIVe, Dumbarton Oaks Papers 29 (1975), σελ. 85. Η Jolivet-Levy χρονολογεί το διάκοσμο στο 13ο αιώνα, βλ. Jolivet-Levy, C.,.Les églises byzantines de Cappadoce. Le programme iconographique de l abside et de ses abords (Paris 1991), σελ. 75, και ο Restle στις αρχές του 13ου αιώνα, βλ. Hild, F. Restle, M.,.Kappadokien (Wien 1981), σελ. 231. Βιβλιογραφία : Jolivet-Lévy C., Les églises byzantines de Cappadoce. Le programme iconographique de l abside et de ses abords, Paris 1991 Bernardini L., "Les donateurs des églises de Cappadoce", Byzantion, 62, 1992, 118-140 Rodley L., Cave Monasteries of Byzantine Cappadocia, Cambridge New York Melbourne 1985 Restle M., Byzantine Wall Painting in Asia Minor, Recklinghausen 1967 Thierry N., "Yusuf Koç Kilisesi, église rupestre de Cappadoce", Mansel e Armağan I, Ankara 1974, 193-206 Δικτυογραφία : Yusuf Koç Kilisesi http://www.pbase.com/sabbilsel/image/44341695 Γλωσσάριo : αρχαϊκός διάκοσμος, ο Συμβατικός όρος για τη δήλωση του εικονογραφικού προγράμματος των καππαδοκικών ναών του β μισού του 9ου και του α μισού του 10ου αιώνα, με κύρια χαρακτηριστικά την απεικόνιση προφητικού οράματος στην αψίδα, τον εκτεταμένο χριστολογικό κύκλο με έμφαση στα θαύματα, τον αφηγηματικό χαρακτήρα των παραστάσεων και τη διάταξή τους σε ζώνες χωρίς διαχωριστικά πλαίσια. αψίδα, η Γενικά, καμπύλη ή τοξοειδής απόληξη ή διαμόρφωση τοίχου. Επίσης, τοξοειδής κατασκευή μνημειακού ή μη χαρακτήρα. Στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, αψίδα ονομάζεται η κόγχη του Ιερού Βήματος, η κάτοψη της οποίας μπορεί να είναι ημικυκλική, πεταλόμορφη, ορθογώνια ή και πολυγωνική εξωτερικά. Η αψίδα συνήθως προεξέχει στο ανατολικό άκρο του ναού. Στο εσωτερικό χωρίζεται από τον κυρίως ναό με το τέμπλο. Αψίδες που εξέχουν ανατολικά του ναού μπορούσαν να έχουν και τα διαμερίσματα εκατέρωθεν του Ιερού (παραβήματα), συνήθως μικρότερες από την κεντρική αψίδα. γωνιακά διαμερίσματα, τα Στους σταυροειδείς εγγεγραμμένους ναούς, πρόκειται για τα μικρά διαμερίσματα που διαμορφώνονται στα κενά εκατέρωθεν των κεραιών του σταυρού, έτσι ώστε ο σταυρικός πυρήνας του ναού να εγγράφεται σε τετράγωνο. Καλύπτονταν με φουρνικά ή με σταυροθόλια. Δημιουργήθηκε στις 14/7/2017 Σελίδα 5/7
Δέηση, η Όρος που χρησιμοποιείται συμβατικά από το 19ο αιώνα για να περιγράψει το εικονογραφικό θέμα με το Χριστό, όρθιο ή ένθρονο, εκατέρωθεν του οποίου στέκονται δεόμενοι η Θεοτόκος και ο Ιωάννης Πρόδρομος. Η σύλληψη της σύνθεσης απορρέει από το γεγονός ότι η Θεοτόκος και ο Ιωάννης ο Πρόδρομος θεωρούνται οι πρώτοι μάρτυρες της θεϊκής φύσης του Χριστού. Από τον 9ο αιώνα και εξής, όμως, ο συνδυασμός τους θεωρήθηκε ότι απηχεί το διαμεσολαβητικό ρόλο τους για τη σωτηρία των ανθρώπων. Στην αναπτυγμένη της μορφή η παράσταση της Δέησης περιλαμβάνει Aποστόλους και αγίους. Αποτελεί την κεντρική σκηνή της Δευτέρας Παρουσίας και κάποιων προφητικών οραμάτων. εγγεγραμμένος σταυροειδής ναός, ο Τύπος ναού στον οποίο το εσωτερικό διατάσσεται σε τέσσερις καμάρες που σχηματίζουν σταυρό το κεντρικό σημείο όπου συγκλίνουν οι καμάρες (κεραίες του σταυρού) στεγάζεται με τρούλο. Ο σταυρός εγγράφεται στην τετράγωνη κάτοψη του οικοδομήματος με τη βοήθεια 4 γωνιακών διαμερισμάτων. Ανάλογα με τον αριθμό των στηριγμάτων του τρούλου (κιόνων και πεσσών) χαρακτηρίζεται δικιόνιος (ή δίστυλος), τετρακιόνιος (τετράστυλος) ή οκτάστυλος. ειλητόν ή ειλητάριο, το Μακρόστενη χειρόγραφη περγαμηνή, τυλιγμένη γύρω από ξύλινο ή κοκάλινο κοντάρι. εκκλησίες με κίονες, οι (églises à colonnes). O όρος έχει καθιερωθεί στη βιβλιογραφία και αναφέρεται στην ομάδα τριών ναών, των Κόραμα 19 (Elmalı Kilise), Κόραμα 22 (Çarıklı Kilise) και Κόραμα 23 (Karanlık Kilise), οι οποίοι βρίσκονται στα Κόραμα της Καππαδοκίας και χρονολογούνται στο δεύτερο ή τρίτο τέταρτο του 11ου αιώνα. Οι ναοί αυτοί ανήκουν στον τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου, δικιόνιου ή τετρακιόνιου (απ όπου και η προέλευση του όρου), και πέρα από τον κοινό αρχιτεκτονικό τύπο, στο ζωγραφικό τους διάκοσμο εντοπίζονται παρόμοια εικονογραφικά και τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά. ερεισίνωτο, το Η πλάτη ενός θρόνου ή καθίσματος. Ιερό Βήμα, το Ο χώρος στο ανατολικό άκρο του ναού που περικλείεται από την αψίδα και χωρίζεται από τον κυρίως ναό με το φράγμα του πρεσβυτερίου ή το τέμπλο. Στο Ιερό Βήμα τελείται η Θεία Ευχαριστία. κτητορική επιγραφή, η Επιγραφή που αναφέρεται στη χορηγία σε ναό ή ίδρυμα. Αναγράφονται κατά περίπτωση το όνομα του κτήτορα, το είδος της χορηγίας (ανέγερση, ανακαίνιση, τοιχογράφηση, δωρεά κ.ά.), ο χρόνος της χορηγίας και άλλα στοιχεία. κτητορική παράσταση, η Παράσταση των χορηγών ενός ναού, συνήθως μαζί με κάποιο άγιο πρόσωπο. Συχνά τις παραστάσεις συνοδεύουν και επιγραφές, στις οποίες αναφέρονται τα ονόματα των χορηγών. κώδικας, ο Χειρόγραφο από πάπυρο, περγαμηνή ή χαρτί δεμένο με τη μορφή σημερινού βιβλίου. Ο πλέον διαδεδομένος τύπος βιβλίου στο Μεσαίωνα. Αποτελούνταν από επεξεργασμένα τεύχη φύλλων, αρχικά παπύρου και περγαμηνής και αργότερα χαρτιού, τα οποία ήταν έτοιμα να δεχτούν γραφή. Τον 4ο αιώνα αντικατέστησε το ειλητάριο λόγω των πλεονεκτημάτων του, καθώς, για παράδειγμα, ήταν πλέον δυνατή η γραφή και στις δύο όψεις του φύλλου, το κείμενο διατηρούνταν μεγαλύτερο χρονικό διάστημα και σε καλύτερη κατάσταση και άνοιγε εύκολα στην επιθυμητή σελίδα. σεραφείμ, τα ουράνιες δυνάμεις, που αναφέρονται στην Παλαιά Διαθήκη να σέρνουν το άρμα του Χριστού. Στην τέχνη αρχικά παραστάθηκαν ως άγγελοι και αργότερα, με την επίδραση του Οράματος του Ιεζεκιήλ (Α, 4-25, Ι, 1-22) και της Αποκάλυψης (δ, 6-9), με 4 τουλάχιστον πολυόματα φτερά, μια ανθρώπινη κεφαλή στο κέντρο τους και ανθρώπινα πόδια. Συχνά κοντά τους απεικονίζονται και οι πύρινοι τροχοί, που αναφέρονται στο Όραμα του Ιεζεκιήλ Κατά τον Ψευδοδιονύσιο Αρεοπαγίτη (PG 3, 205), είναι οι πρώτες δυνάμεις στην ιεραρχία των αόρατων ταγμάτων. Συνήθως, απεικονίζονται στα σφαιρικά τρίγωνα ή στον κύλινδρο του τρούλου. τρούλος, ο Χαρακτηριστικό στοιχείο στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική. Πρόκειται για ημισφαιρικό θόλο στη στέγη των ναών, δηλαδή για μια κυλινδρική κατασκευή με ανοίγματα (παράθυρα) στο τύμπανο και με θολωτή στέγαση. Ο τρούλος εμφανίζεται ήδη στα Πρώιμα Βυζαντινά χρόνια, επικρατεί κατά τους Μέσους χρόνους και διαδίδεται ευρύτερα στα Βαλκάνια και τη Ρωσία. τύμπανο, το 1. Η τριγωνική επιφάνεια που «κλείνει» το βάθος του αετώματος και συνήθως φέρει ανάγλυφη ή ολόγλυφη διακόσμηση (Αρχαιότητα). 2. Τύμπανο τόξου (Ρωμαϊκή-Βυζαντινή περίοδος): Επίπεδη επιφάνεια που βρίσκεται μέσα σε τόξο ή αρκοσόλιο, π.χ. πάνω από τη Βασίλειο Πύλη ανάμεσα στο νάρθηκα και τον κυρίως ναό. 3. Τύμπανο τρούλου (Βυζάντιο): Στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική αποτελεί ένα κυκλικό ή πολυγωνικό τμήμα πάνω στο οποίο στηρίζεται ο ημισφαιρικός θόλος. χερουβείμ, τα ουράνιες δυνάμεις, που αναφέρονται στην Παλαιά Διαθήκη στο Όραμα του Ησαΐα (στ, 2). Στην τέχνη αρχικά απεικονίστηκαν ως άγγελοι, ενώ αργότερα, με την επίδραση της Αποκάλυψης (δ, 6 9), με έξι πολυόματα φτερά, μια ανθρώπινη κεφαλή στο Δημιουργήθηκε στις 14/7/2017 Σελίδα 6/7
κέντρο τους, ανθρώπινα πόδια και χέρια, που κρατούν ξίφος ή δόρυ. χριστολογικός κύκλος, ο Το σύνολο των σκηνών που περιλαμβάνονται στο εικονογραφικό πρόγραμμα ενός ναού και αφορούν την επίγεια ζωή του Χριστού, ξεκινώντας από τον Ευαγγελισμό και κλείνοντας με την Ανάληψη. Βοηθ. Κατάλογοι Δημιουργήθηκε στις 14/7/2017 Σελίδα 7/7