56 Κεφάλαιο 2 ο Nανουρίσματα Όπως είδαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο η ολοκλήρωση της γυναίκας έρχεται με τον γάμο και την απόκτηση παιδιών, δηλ. με την καρποφορία του γάμου. Στα νανουρίσματα γίνεται η πρώτη της εμφάνιση στον ρόλο της μητέρας, ενώ αργότερα εμφανίζεται σαν πεθερά ή σαν χαροκαμένη μάνα. 1. Ορισμός Τα τραγούδια που τραγουδούσαν οι γυναίκες για να νανουρίσουν τα παιδιά τους είναι τα νανουρίσματα ή τα ναναρίσματα, όπως αλλιώς λέγονται, και είναι η ονομασία αυτή η αρχική, πιο κοντά στη συλλαβή «νάάά» που πρωτολένε τα ίδια τα βρέφη τις στιγμές που νυστάζουν ή αυτονανουρίζονται. Από την επανάληψη της συλλαβής προέρχεται το «νανά», «νάνα», και «νάνι», λέξεις εναρκτήριες σε πολλούς στίχους ή δίστιχα νανουρισμάτων. Η μελωδία τους είναι αργή, υποβλητική, γεμάτη τρυφερότητα και απαλωσύνη. Σκορπίζει τόνους απαλούς και ηρεμία ψυχής. 1 Τα ταχταρίσματα, με τα οποία οι μητέρες χορεύουν τα παιδιά στα χέρια, και τα παιδικά τραγούδια είναι οργανικά τραγούδια, δηλ. η λειτουργία τους είναι να βοηθούν και να στηρίζουν το παιχνίδι, άλλοτε δίνοντας ρυθμό, άλλοτε διαφυλάσσοντας μνημοτεχνικά τις λεπτομέρειες του 2. Είναι παγκόσμια και υπάρχουν σε όλες τις χώρες του κόσμου. Ασφαλώς θα υπήρξαν και σε όλους τους αιώνες που πέρασαν και σε όλους που θα έρθουν. Από τα αρχαία νανουρίσματα, τις καταβαυκαλήσεις ή τα καταβαυκαλήματα σώθηκαν πολύ λίγα. Η Μ. Μιράσγεζη 3 αναφέρει ότι ο Σατωβριάνδος αναρωτιέται αν είναι άραγε η απλοϊκότητα της γλώσσας της κούνιας που έκαμε τους αρχαίους να μη διατηρήσουν τα αρχαία νανουρίσματα στα κείμενα ή το αναμφισβήτητο γεγονός, ότι οι αρχαίοι, άμοιροι της χριστιανικής θρησκείας που ετίμησε τη γυναίκα και το παιδί δεν έδιναν και πολλή σημασία στην παιδική ηλικία. Αλλά και οι διάφορες συλλογές δημοτικών τραγουδιών πολύ λίγο χώρο αφιερώνουν στα νανουρίσματα. Στα νεοελληνικά νανουρίσματα της εποχής της Τουρκοκρατίας έχουν συγχωνευτεί και τα βυζαντινά νανουρίσματα. 4 2. Χαρακτηριστικά α) φαντασία Αν δούμε σαν σύνολο τα ελληνικά νανουρίσματα θα ξεχωρίσουμε τα κυριότερα χαρακτηριστικά τους. Πρώτα-πρώτα ξεχωρίζουν για την χαριτωμένη έξαρση της φαντασίας και την τρυφερότητα, που αποτελεί και το σπουδαιότερο χαρακτηριστικό τους. Τα νανουρίσματα δεν είναι μόνο ένας συνδιασμός ήχων για να κοιμηθεί το παιδί. Συγκεντρώνουν πολύ σπουδαία στοιχεία όπως π.χ. μάνα, παιδί, ύπνο, στοιχειακή γλώσσα, ηρεμία και ονειροπόληση, φυγή από την τυπική πραγματικότητα. Με άλλα λόγια, τα 1 Κ.Ρωμαίος, Δημοτικό τραγούδι, προβλήματα καταγωγής και τεχνοτροπίας, τόμ.α, σελ.160. 2 Α. Πολίτης, «To δημοτικό τραγούδι», Ιστορία, σελ. 284-287. Ο Α. Πολίτης επιχειρεί μια άλλη γενικότερη διαίρεση των δημοτικών τραγουδιών, σε αυτά που αποτελούν πράξη και σε αυτά που πλαισιώνουν μια πράξη. 3 Μ. Μιράσγεζη, Νεοελληνική, τομ.α, σελ.74. 4 Ibid., σελ.74.
57 νανουρίσματα είναι αφορμή για μια ιδιαίτερη μορφή ζωής μάνας παιδιού, που οργανώνει αρχέγονα και πάντα λειτουργικά στοιχεία. Έτσι η γλώσσα τους είναι απλή και δυναμική. Κι έτσι κρατάνε στον ρυθμό τους μια βασική, στοιχειακή λειτουργία της γλώσσας. Ό,τι λένε υπάρχει σαν ανάπτυγμα του βασικού τους νοήματος, που είναι πάντα ρυθμικό. Το νόημα τους είναι ο ίδιος ο ρυθμός τους, οι τόνοι, οι ήχοι, τα δομικά σχήματα είναι τα νοήματα. Με αυτά η διάθεση της μάνας περνάει στο παιδί και αυτό κοιμάται. Τα νανουρίσματα μπορούν να είναι απλές, χωρίς ιδιαίτερο νόημα λέξεις, να αναπτύσσουν σπουδαίους μύθους ή να συνδιάζουν αυτά τα δύο, πράγμα που κανονικά συμβαίνει. Ένα νανούρισμα είναι τελικά ένα μικρό γλωσσικό δράμα, ένα κομμάτι πλήρους ζωής και κοσμικής δράσης. Γιατί σ αυτό και μ αυτό τελείται κάτι μυστηριακό και σπουδαίο, το μεγάλωμα του παιδιού μέσα στον ύπνο.του παιδιού, που είναι μια νέα μορφή του κόσμου, ο κόσμος μια άλλη φορά. 5 β) επικλήσεις στην Παναγία και τους Αγίους Μετά έρχονται οι συχνές επικλήσεις και αποστροφές στην Παναγία, το Χριστό και τους Αγίους. Η μάνα και γενικά η γυναίκα είναι το πρόσωπο που είναι πιο κοντά στη θρησκεία. Η J. du Boulay 6 παρατηρεί ότι η γυναίκα κρατά το σπίτι όχι μόνο με την φυσική της παρουσία αλλά και με την τήρηση όλων των τελετουργικών δραστηριοτήτων, πράγμα που την κάνει, κατά ένα μεταφυσικό τρόπο, φύλακα και προστάτη της οικογένειας. Αυτό μεταφράζεται πρακτικά με την παρουσία της τακτικά στην εκκλησία, σαν αντιπρόσωπος όλης της οικογένειας. Κρατά επίσης όλες τις νηστείες, θυμάται τις μέρες των αγίων και κρατά τα έθιμα. Ο ρόλος της είναι σημαντικός στην διαφύλαξη των θρησκευτικών και τελετουργικών εθίμων. Αυτό πιστεύουμε ότι της δίνει μια αμεσότητα και μια οικειότητα με τον χώρο της εκκλησίας και θεωρεί ότι απευθύνεται σε κάποιο οικείο, γνωστό και φιλικό πρόσωπο για βοήθεια, από το οποίο πιστεύει ότι δεν θα απορριφθεί. Σε πολλά νανουρίσματα η μάνα επικαλείται το Χριστό και την Παναγία να βοηθήσουν το παιδί της. Και τους επικαλείται, γιατί πιστεύει στο Θεό και ζητά την προστασία του. Αν πρέπει να κρίνουμε την ύπαρξη χριστιανικής πίστης στο δημοτικό τραγούδι, θα πρέπει να τη ζητήσουμε στη γυναίκα και περισσότερο στη μάνα, προπάντων τη στιγμή που βρίσκεται στην κούνια το παιδί της, αδύναμο και ανυπεράσπιστο. Άλλοτε κλείνει το νανούρισμα με την επίκληση της Παναγίας και την ευχή η Παναγία να εκπληρώσει όσα του υποσχέθηκε η μάνα στο τραγούδι της: Κοιμήσου μεσ την κούνια σου και ς τα παχιά παννιά σου, Η Παναγιά η Δέσποινα να είναι συντροφιά σου. 7 Η Παναγία είναι η αιώνια εικόνα της μητρότητας. Οι παρακλήσεις σ αυτήν είναι παντός είδους, αλλά οι προσευχές για ένα άρρωστο παιδί πάντα απευθύνονται σ αυτήν. Η Παναγία πάνω από όλα είναι Παρηγορήτρα, επειδή και αυτή έχασε έναν Γιό και αισθάνθηκε τον ίδιο πόνο με μια μάνα στην ίδια περίσταση. Επίσης σ αυτή στρέφονται όλοι για να αποστρέψουν την δίκαιη οργή του Θεού σε περίπτωση αμαρτιών. Άλλοτε πάλι αρχίζει το νανούρισμα επικαλούμενη αυτή τη φορά τον Χριστό και την Παναγία μαζί να το φροντίσουν στο μεγάλωμα του: 5 Σ. Λ. Σκαρτσής, Το δημοτικό τραγούδι, τομ.β, σελ.240. 6 J. du Boulay, Portrait, σελ. 131-132. 7 Ν. Γ.Πολίτης, Εκλογαί, αρ.153, σελ 211.
58 Κάμε Χριστέ τσαι Παναγιά, τσαι θρέψε το παιδί μου, Να μεγαλώση, να θραφή, καλό παιδί να γίνη. 8 Είναι βέβαια αλήθεια πως η Παναγία, ο Χριστός και οι Άγιοι, έχουν στο νανούρισμα μια άνθρώπινη μορφή, δείγμα της απλοϊκότητας της μάνας του ελληνικού λαού. 9 Η μάνα άλλοτε ζητάει να έρθει η Παναγιά και ο Χριστός να συντροφέψουν το παιδί της και άλλοτε τους τάζει για να το κοιμίσουν: Κόρη ζαχαροζύμωτη και μελιτοξυπνούσα Τάσσω της Παναγιάς κερί και του Χριστού λιάνι Τ αγίου Σταβιού λειτούργημα τ αιαννιού λαμπάδα Βαρειά-να κοιμηθή και ν αλαφροξυπνήση. 10 Επικαλείται επίσης όσες άγιες θεωρεί πιο κοντά της και πιστεύει ότι την βοήθησαν στο παρελθόν Άγια Μαρίνα, κοίμιστ το, Κι Άγια Σοφιά, νανούρισ το. 11 γ) επικλήσεις στον Ύπνο Ένα άλλο χαρακτηριστικό των νανουρισμάτων είναι οι συχνές επικλήσεις και προσφωνήσεις στον Ύπνο, που τον θεωρούν προσωποποιημένο και τον επικαλούνται να κοιμίσει το παιδί τους, να έρθει να το πάρει με χάδια και να το γυρίσει σε περιβόλια και να το γεμίσει με τριαντάφυλλα. Ο Ύπνος είναι το ήπιο ταίρι των βίαιων αρσενικών, του γαμπρού και του Χάρου, στα τραγούδια του γάμου και στα μοιρολόγια αντίστοιχα. 12 Ύπνε μου, κ έπαρε μου το, κι άμε το ς τα περιβόλια, Και την ποδιά του γέμισε τριαντάφυλλα και ρόδα. 13 Η ίδια ιδέα τονίζεται με διαφορετικό τρόπο. Ύπνε μου, έλα πάρε το και φέρε μου το πάλι, Πάρε και γύρισε μου το σ όλα τα περιβόλια, Όπου μυρίζουν οι ανθοί, μοσκοβολούν οι κρίνοι. Ο Ύπνος είναι δηλ. ένα είδος σωματοποιημένου θεού με πολλές ιδιότητες, χωρίς να εξαιρείται και αυτή του «πομπού» που βλέπουμε στον Όμηρο. Ακόμα και στις γενικές του γραμμές δεν διαφέρει από την αντίληψη του Ομήρου. Η μάνα που παρακαλεί τον ύπνο να της κοιμίσει το παιδί και ως αντάλλαγμα του τάζει δώρα θυμίζει την Ήρα στην Ιλιάδα που παρακαλεί τον Ύπνο να κοιμίσει τον Δία και αυτή ως αντάλλαγμα θα του χαρίσει δωρα. 14 8 Ν.Γ.Πολίτης, Εκλογαί, αρ.154, σελ.212. 9 Μαρία Μιράσγεζη, Νεοελ. Λογ. σελ.75. 10 Το νανούρισμα αυτό βρέθηκε στο βιβλίο της Μ.Μιράσγεζη, Νεοελληνική Λογοτεχνία, σελ.75, όπου όμως δεν αναφέρεται η συλλογή. 11 C. Fauriel, Ελληνικά, τομ.α, σελ.366. 12 M. Alexiou, After Antiquity, σελ. 368. 13 Ν.Γ.Πολίτης, Εκλογαί, αρ.150, σελ. 210. 14 Μαρία Μιράσγεζη, Νεοελληνική, σελ.76.
59 δ) φυσικό περιβάλλον Και η φύση ακόμα, που ο ποιητής λαός την είδε σαν τον αχώριστο σύντροφο που συμπάσχει και χαίρεται μαζί του έχει επιστρατευτεί να εξυπηρετήσει το παιδί. Χήνα μου, άπλωσ τα φτερά, να πλύνω του παιδιού μου, Αϊτέ μου τα φτερούγια σου, ν απλώσω τ αγοριού μου Και συ αηδόνι μου χρυσό ς την κούνια να καθίσης, Με τη γλυκειά σου τη φωνή να μου το νανουρίσεις Έλα ύπνε πάρε το, παν το ς τα περιβόλια, Και γέμισε τους κόρφους του τριαντάφυλλα και ρόδα. 15 Όμως και μέσα από αυτό το όραμα δεν λείπει η έγνοια της μάνας για το μεγάλωμα του παιδιού. Και μέσα στο νανούσισμα προσθέτει το δικό της καημό για το μεγάλωμα του παιδιού, φυσικό και μεταφορικό. Μια και είναι ώρα για σεργιάνισμα μέσα στα περιβόλια, και μια και ο ψηλός νέος σε άλλα δημοτικά τραγούδια παρομοιάζεται με κυπαρίσι, η μάνα δεν χάνει την ευκαιρία σε αυτόν τον τελικό σκοπό να κοιτά. 16 Ύπνε, που παίρνεις τα μικρά, έλα πάρε και τούτο, Μικρό, μικρό σου το δωκα, μεγάλο φέρε μου το Μεγάλο σαν ψηλό δεντρί, ίσιο σαν κυπαρίσσι, Κι οι κλώνοι του ν απλώνονται σ Ανατολή και Δύση. 17 Είδαμε στο κεφάλαιο «Δημοτικό τραγούδι μυθοποίηση» ότι το υλικό των περισσότερων δημοτικών τραγουδιών δεν προέρχεται από την καθημερινή αγροτική ζωή, αλλά από την μυθολογία. Εμφανίζουν ένα κόσμο ιδεατό, μια υπέρβαση της καθημερινής αθλιότητας, ιδιαίτερα στην εποχή της Τουρκοκρατίας, στην οποία αναφερόμαστε, όπου η ζωή είναι σκληρή, μονότονη και άθλια. Η ζωή, αντίθετα στα νανουρίσματα, είναι γεμάτη ρηγάδες, βασιλόπουλα, ευτυχισμένα, πλούσια μωρά. Τα νανουρίσματα είναι ένα είδος τραγουδιού όπου η μυθοπλασία και ο ιδεαλισμός βρίσκουν άμεση εφαρμογή. 3. Οι Βιγλάτορες Το πιο γνωστό νανούρισμα, συγκροτημένο με πληρότητα, που περιλαμβάνει τα περισσότερα από τα παραπάνω στοιχεία είναι οι «Βιγλάτορες».Το μυθικό θέμα και η ανάπτυξη του κυριαρχούν, το τριαδικό σχήμα ή αλλιώς ο «νόμος των τριών» αναπτύσσονται εδώ σε αρκετά σημεία όπως επίσης και τα «άσκοπα ερωτήματα». Να μου το πάρεις ύπνε μου, τρεις βίγλες θα του βάλω Τρεις βίγλες,τρεις βιγλάτορες, κι οι τρεις αντρειωμένοι, Βάλλω τον ήλιο στα βουνά, τον αετό στους κάμπους, Τον κυρ Βοριά τον δροσερό ανάμεσα πελάγου. Ο Ήλιος εβασίλεψε, ο αϊτός αποκοιμήθη, Κι ο κυρ Βοριάς ο δροσερός στης μάνας του πηγαίνει. Γιε μ που σουν χτες, που σουν προχτές, που σουν την άλλη νύχτα; Μήνα με τ άστρι μάλωνες, μήνα με το φεγγάρι, 15 Ν. Γ. Πολίτης, Εκλογαί, αρ.152, σελ 211. 16 Κ. Ρωμαίος, Δημοτικό, τομ.α, σελ 162. 17 Ν. Γ. Πολίτης, Εκλογαί, αρ.148, σελ. 210.
60 Μήνα με τον αυγερινό που μαστ αγαπημένοι; Μήτε με τ άστρι μάλωνα, μήτε με το φεγγάρι, Μήτε με τον αυγερινό, οπού στε αγαπημένοι Χρυσόν υγιόν εβίγλιζα στην αργυρή του κούνια. 18. Στα νανουρίσματα υπάρχουν πολλές μυθικά φορτισμένες λέξεις και σαφή μυθικά θέματα, με πρώτο το θέμα του ύπνου. Στο νανούρισμα αυτό η μυθική ανάπτυξη κυριαρχεί, ο ρυθμός όμως είναι ηρεμιστικός, αποκοιμίζει. Και επειδή βέβαια η μάνα έχει την επίγνωση πως το νήπιο δεν καταλαβαίνει τι λέει, είναι φανερό πως σε όσα λέει ακολουθεί μια συνήθεια. Η συνήθεια αυτή έχει να κάνει οπωσδήποτε με τα παιδιά. Αλλά σε αυτό ακριβώς το σημείο βρίσκεται η φανερή σχέση με θέματα ηρωικά, μυητικά και σχετικούς μύθους. Ώστε μπορούμε να πούμε πως το νανούρισμα αυτό, και όλα τα νανουρίσματα σε κάποιο βαθμό, βρίσκονται μέσα στο χώρο της μυθολογίας του παιδιού. Σύμφωνα με τον Σκαρτσή 19 τα νανουρίσματα έχουν μυητικό χαρακτήρα. Είναι ένας τρόπος άσκησης της μύησης από την μάνα που πιο πολύ ονειροπολεί. Το παιδί δεν καταλαβαίνει. Όλα μεταφέρονται με το μέσο του ρυθμού στο παιδί. Με τον πρώτο στίχο η μάνα δείχνει όλη την τρυφερότητα της και την ανησυχία της με την παράκληση της στον ύπνο να της πάρει το παιδί. Και επειδή ο ύπνος είναι ένας προσωποποιημένος θεός με πολλές ιδιότητες, και άλλοτε μπορεί να είναι ήπιος άλλοτε ανήσυχος, η ίδια η μάνα αναλαμβάνει να βάλει τους βιγλάτορες να φυλάνε το παιδί της. Εξασφαλίζεται έτσι το θέμα της ασφάλειας. Έχει δύναμη και εξουσία η μάνα να διαλέξει όποιους βιγλάτορες θέλει από τα φυσικά πράγματα. Η αγάπη της για το παιδί της δίνει υπερφυσικές δυνάμεις να εξουσιάζει τα φυσικά φαινόμενα. Ολόκληρο το «θα του βάλω» δείχνει την δύναμη της, αξεχώριστα από την τρυφερότητα για το παιδί της. Η μάνα μιλά στον ύπνο και στο παιδί μαζί, λέει τις σπουδαίες ιδέες, με την φυσική άνεση της γλώσσας του δημοτικού τραγουδιού. Κατόπιν έχουμε την ανάπτυξη του τριαδικού σχήματος, του τρίτου και καλύτερου. Τρεις αντρειωμένους βιγλάτορες θα βάλει η μάνα. Η λέξη θυμίζει το τραγούδι του Διγενή, που τον βιγλίζει ο Χάρος. Εκεί το μάτι του Χάρου έχει τρομερή δύναμη. Έτσι πρέπει να πάρουμε και εδώ τους βιγλάτορες. Είναι δυνατοί και αντρειωμένοι και με την δύναμη αυτή φυλάνε το παιδί. Ο ύπνος και η φύλαξη δίνουν μια κατάσταση πολύ σαφή. Ο ύπνος είναι ο χώρος όπου μεγαλώνει το παιδί και οι βιγλάτορες είναι οι φύλακες του. Το ίδιο πνεύμα συναντάμε και σε άλλους λαούς π. χ. στους Ινδιάνους όπου οι βιγλάτορες ονομάζονται «φυλακτήριο πνεύμα». 20 Η μάνα ορίζοντας τους βιγλάτορες καλύπτει όλη την γη, τα βουνά, τους κάμπους την θάλασσα. Έχουμε μια εικόνα απεραντοσύνης με τα πιο δυνατά στοιχεία: ήλιος-αητόςαέρας. Το τραγούδι όμως δεν χρησιμοποιεί μόνο οπτικές εικόνες αλλά και άλλες που απευθύνονται στις άλλες αισθήσεις. Έχουμε μια αίσθηση δροσιάς από το πέλαγος και τον βοριά αλλά και μια ηχητική εικόνα από τον βοριά που φυσά. Ο βοριάς βρίσκεται μεσοπέλαγα γιατί πέρα από το πέλεγος βρίσκεται για τον μύθο ο Άδης. 18 Ν. Γ. Πολίτης, Εκλογαί, αρ.149, σελ. 210. 19 Σ. Λ. Σκαρτσής, Το δημοτικό, τομ. Β, σελ. 241. 20 Ibid., σελ. 242: «αυτό το πνεύμα ήταν απαραίτητο να βρεθεί από το παιδί, τον έφηβο κατά την μύηση του και τον συνόδευε σαν ένας άλλος εαυτός σε όλη του την ζωή. Μπορούσε να είναι ζώο, πράγμα ή φυσικό φαινόμενο».
61 Στους στίχους 5-6, αφού τελειώσει η αποστολή τους, κάνουν αυτό που ήταν αναμενόμενο, αποσύρονται, χωρίς αυτό να λέγεται μεμπτικά. Δεν ζητά η μάνα του παιδιού εξηγήσεις. Σημασία έχουν οι θαυμάσιες εικόνες που παρουσιάζονται. Υπάρχει όμως ένας παραλληλισμός στους πιο κάτω στίχους. Ο κυρ-βοριάς έχει μάνα όπως το παιδί που κοιμάται. Η φύση της μάνας εμφανίζεται ακόμη μια φορά. Είναι μια μάνα που ανησυχεί και αυτή για το παιδί της. Η ανησυχία της εμφανίζεται πάλι με το τριαδικό σχήμα και με τα άσκοπα ερωτήματα. Τα «μήνα-μήνα» είναι ερωτηματικά, παρακλητικά και ανήσυχα, δείχνουν ότι κατά την απουσία του από το μυαλό της μάνας πέρασαν όλες οι πιθανές σκέψεις. Ούτε αυτή η μάνα ησυχάζει όταν το παιδί της απουσιάζει και δεν ξέρει που είναι. Τα «μήτε-μήτε» είναι αρνητικά, αποφασιστικά και προπαντός οδηγητικά στον στ. 12. Αίρονται οι ανησυχίες της μάνας μία-μία και ίσως ησυχάζει μια που ο γιος της έκανε κάτι καλό. Δίνει έμφαση στο εβίγλιζα κλείνοντας έτσι το νανούρισμα και επαναφέρει, μετά από ολόκληρο το τραγούδι την τρυφερή κουβέντα της μάνας στο παιδί. Τα πολύτιμα μέταλλα εκφράζουν βέβαια την αγάπη της μάνας στο παιδί αλλά και τους κρυφούς της πόθους γι αυτό. 4. Έπαινοι Άλλο σημείο που ενδιαφέρει είναι οι θερμοί και ποικίλοι έπαινοι του μωρού. Οι έπαινοι αυτοί μιλούν όχι μόνο για την ομορφιά και τις άλλες χάρες του, άλλα και για τα πλούτη που το μωρό έχει τάχα εξασφαλισμένα. Κοιμήσου αστρί, κοιμήσου αυγή, κοιμήσου νιο φεγγάρι, Κοιμήσου, που να σε χαρή ο νιος που θα σε πάρη. Κοιμήσου, που παράγγειλα ς την Πόλη τα χρυσά σου, ς τη Βενετιά τα ρούχα σου και τα διαμαντικά σου. Κοιμήσου που σου ράβουνε το πάπλωμα ς την Πόλη, Και σου το τελειώνουνε σαράντα δυό μαστόροι ς τη μέση βάνουν τον αητό, ς την άκρη το παγόνι, νάνι του ρήγα το παιδί, του βασιλιά τ αγγόνι, κοιμήσου και παράγγειλα παπούτσια ς τον τσαγγάρη, να σου τα κάμη κόκκινα με το μαργαριτάρι. 21 Βλέπουμε εδώ την υπερβολή της Ελληνίδας μάνας, που στο πρόσωπο του γιού της, όσο και αν είναι φτωχόπαιδο επιμένει να βλέπει και από έναν βυζαντινό αυτοκράτορα. Την ίδια υπερβολή συναντάμε και στα τραγούδια του γάμου όταν μιλούν για τους προξενητές και για την προίκα. Τάζει η μάνα υπαρκτά και ανύπαρκτα, δυνατά και αδύνατα. Σύμφωνα με τον Κ. Ρωμαίο αυτό είναι ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα για τον ιδεαλιστικό κόσμο και την ρομαντική λυρική αυταπάτη, στην οποία από άμετρη αγάπη, ανεπαίσθητα και για πολλούς αιώνες οδηγείται η καρδιά της ελληνίδας μάνας. 22 21 Ν.Γ.Πολίτης, Εκλογαί, αρ.153, σελ 21: «Το νανάρισμα τούτο δεικνύουν ότι είναι παλαιόν αι εν αυτώ αναμνήσεις της βυζαντινής τέχνης. Τα ποικίλματα του σκεπάσματος και τα μαργαριτοκόσμητα κόκκινα τσαγγία κατασκευάζονται εις την Πόλην, αλλ εις την Πόλην των ελλήνων αυτοκρατόρων και όχι την τουρκοκρατούμενη Κωνσταντινούπολιν» 22 Κ.Ρωμαίος, Δημοτικό, τομ. Α, σελ.165.
62 5. Πόθοι όνειρα ιδανικά Πιστεύουμε όμως, αντίθετα με τον Ρωμαίο, ότι δεν είναι μόνο η «άμετρη αγάπη» που οδηγεί την μάνα. Στα νανουρίσματα προβάλλονται και οι δικές της ελλείψεις και οι δικές της ανησυχίες. Γιατί η μάνα του Ελληνικού λαού είναι φτωχή, αγράμματη, που το περιβάλλον της ήταν το σπίτι της, ο αργαλειός, το χωράφι, η δουλειά η πολλή, η γειτόνισσα με τις ίδιες ιδέες και τις ίδιες ασχολίες και δεν μπορούσε παρά να δεί σαν τελείωση του παιδιού της τον πλουτισμό του και τον ευτυχισμένο γάμο του. 23 Δεν είναι λοιπόν μόνο η αγάπη που εκφράζεται στα νανουρίσματα αλλά και τα όνειρα της μάνας και τα ιδανικά για το παιδί της. Και το πρώτο όνειρο που βλέπει είναι πως το παιδί της μεγάλωσε κιόλας. Διαφορετικοί είναι οι έπαινοι για το κορίτσι και διαφορετικοί για το αγόρι.το κορίτσι γίνεται μια λυγερή κόρη και το αγόρι ένας λεβέντης. Σε όλα τα παραδείγματα διαπιστώνουμε μια αλήθεια, ότι δηλ. αν το μωρό ακούει μόνο την γλυκειά μελωδία και δεν καταλαβαίνει τίποτα από το νόημα των λόγων, παράλληλα το νόημα των στίχων δημιουργεί μια άλλη γλυκειά μελωδία, που ο προορισμός της τώρα είναι να καθησυχάζει την μητρική καρδιά με άφθονες ελπίδες γύρω από το αβέβαιο μέλλον του παιδιού της. 24 Το βεβαιώνει ότι μπορεί να κοιμάται ήσυχο γιατί όλα τα φροντίζει ο κύρης του και η μάνα του. Είναι χαρακτηριστικό ότι το ζήτημα της παντρειάς της κόρης άρχισε κιόλας να την απασχολεί. Δίνει μάλιστα συμβουλές στην κόρη για τον γαμπρό: Κόττα μου κοττούλα μου Και περδικοπούλα μου Αν σου ρίξουν σκύβαλα Κλώσσα τα κι αμπήδατα Κι αν σου ρίξουν το γαμπρό Πάρε τον βαλ τον ς το πλευρό. 25 Αλλά και για τον γιό ανησυχεί και την απασχολεί η παντρειά του. Το παιδί μου το καλό Πότε να το δω γαμπρό Να το δω να το χαρώ Με την νύφη στο πλευρό. 26 Αφού λοιπόν βρεθεί η νύφη ή ο γαμπρός αρχίζει να την απασχολεί η προετοιμασία του γάμου. Μια μάνα λέει πως θα καλέσει όλον τον κόσμο, άλλη πως δεν θα καλέσει φτωχούς παρά μόνο πλούσιους «πραματευτάδες». Επίσης τον γάμο δεν θα τον ευλογήσουν παπάδες αλλά ο ίδιος ο επίσκοπος. Άλλοι πάλι θέλουν για κουμπάρους βασιλιάδες. Εξάλλου το παιδί το ονομάζει «του ρήγα το παιδί» και αλλού «του βασιλιά τ αγγόνι». 27 Ονειρεύεται επίσης προικιά αμέτρητα για τα παιδιά της. 23 Μ. Μιράσγεζη, Νεοελληνική, σελ.80. 24 Κ.Ρωμαίος, Δημοτικό, σελ. 163. 25 Μ. Μιράσγεζη, Νεοελληνική, σελ.77. 26 Ibid., σελ 77. 27 Ibid.
63 Θα παντρέψουν το παιδί μου θα ναι τα πεθερικά του Με τα σούγδου και τα μούγδου που θα φέρνουνε στη νύφη Και με δώδεκα γαλιότες τ αλογάριαστα προικιά της. 28 Στην εμπροστινή γαλιότα Αν θέλουμε να δούμε τώρα ποιό είναι το ιδανικό της μάνας για το παιδί της, θα πρέπει να πούμε πως δεν προχωρά πολύ αλλά σταματά στον πλούσιο γάμο της κόρης ή του γιού. Πότε-πότε όμως βρίσκουμε, ιδίως σε νησιώτικα τραγούδια και κάποια άλλα ιδανικά που ξεφεύγουν από τις απλοϊκές σκέψεις που είδαμε παραπάνω. Σε ένα νανούρισμα της Κάσσου μια γιαγιά καπετάνισσα ονειρεύεται για τον εγγονό της να γίνει καπετάνιος και να τρομάζει τους Τούρκους με τα κανόνια του. Κοιμίσου καπετάνο μου Να πάρεις την αρμάδα σου Ύπνο ελαφρό να πάρης στην Μπόλη να την αράξης Να μεγαλώνεις να γενής να ανάψουν τα κανόνια σου Μεγάλος αμιράλης τους Τούρκους να τρομάξης. 29 Σε ένα άλλο από την Κάρπαθο, η μάνα ονειρεύεται να μπεί το παιδί της μέσα στην πόλη και να λειτουργήσει μέσα στην Αγιά Σοφιά. Να τα περάσης τα στενά, να μπεις μέσα στην Μπόλη Σα θα φανείς Αντρέα μου, να σε θαυμάζουν όλοι. Να πάρεις το φουσάτο σου μες την Αγία Σοφία. Να πάρεις ψάλτη τσαι παπά να κάμει λειτουργία Τσαι την Κωνσταντινούπολι, γυιέ μου, να κατορθώσεις Απού τα χέρια των Τουρκών να την ελευθερώσης. 30 Στα τραγούδια της Χίου όμως συναντάμε την σκέψη της μάνας στραμμένη σε άλλη κατεύθυνση. Σε ένα χιώτικο νανούρισμα το ιδανικό της μάνας είναι να γίνει ο γιός της Δεσπότης. Tην εντυπωσιάζει η φανταχτερή εμφάνιση του Δεσπότη και η εντύπωση που θα κάμει στους άρχοντες που θα θαμπώσουν από την μεγάλη του αξία. Μέσα από την αξία του γιού παίρνει αξία και η μάνα. Και όχι μόνο από την εξωτερική εμφάνιση, αλλά και από την πνευματική ανωτερότητα του Δεσπότη. Νανί που να σε δω παπά, που να σε δω Δεσπότη, Να μπαίνεις τσαι να λειτουργάς να βγαίνεις να θυμιάζεις Να σ ερωτούν οι άρχοντες «Τι έχεις τσαι μουρίτζεις» Έχω την χάριν αφ τον Θεό τσ από την Παναγία Κι αφ τον μεγαλοδύναμο την έχω την αξία. 31 Σε ένα άλλο χιώτικο νανούρισμα η μάνα εύχεται το παιδί της να μάθει πρώτα εκείνο γράμματα και να αποκτήσει φώτηση μεγάλη και μετά να κάμει καλό στον τόπο του. Κάμε Χριστέ τσαι Παναγιά, τσαι θρέψε το παιδί μου, Να μεγαλώσει, να θραφή, καλό παιδί να γίνη, Τύχη χρυσή ας του δίγετε τσαι φώτιση μεγάλη, 28 Π. Αραβαντινός,, Συλλογή δημωδών ασμάτων της Ηπείρου, αρ.184, σελ. 135. 29 Κασσιακή λύρα, τομ. Α, αρ.16, σελ 34. 30 Ε. Μανωλακάκης, Καρπαθιακά, σελ 185,αρ.48 31 Κ. Κανελλάκης, Χιακά ανάλεκτα, αρ.10, σελ 212.
64 Να μάθη γράμματα πολλά τσαι φρόνιμο να γίνη, Για να τσερδίτζη χρήματα, παντού καλά να κάμνη, Ένα τσαι είκοσι σκολειά μ αληθινούς δασκάλους, Να μάθουν γράμματα οι φτωχοί, ανθρώποι να γενούνε, Να μάθουν πως ρφανέψαμε από τους άρχοντας μας, Να μάθουν πως ξεχάσαμεν του γένου μας τα φρένα Πως ο καθείς μας χρεωστεί βοήθειαν να δίνει Εις τα σκολειά, ς τοις εκκλησιαίς τσαι ς τα ορφανεμένα. 32 Τα νησιά είχαν μεγαλύτερη οικονομική ανάπτυξη, πράγμα που έφερνε και μεγαλύτερη πνευματική ανάπτυξη και αυτό το βλέπουμε να περνά και μέσα στα νανουρίσματα όπου η γυναίκα δεν περιορίζεται μόνο μέσα στο σπίτι αλλά έχει και αυτή πνευματικές ανησυχίες. Επειδή βέβαια η ίδια δεν μπορεί να τις πραγματοποιήσει εύχεται αυτά να γίνουν μέσα από τα παιδιά της. Βλέπουμε ότι σ αυτά τα νανουρίσματα, οι πλούσιοι γαμπροί ή οι πλούσιες νύφες έχουν δώσει την θέση τους σε μια βαθιά διανόηση και μια σκέψη σωστή και μετρημένη. Ενώ στα άλλα νανουρίσματα όλος ο κόσμος σβήνει ή υπάρχει μόνο για να υπηρετεί το παιδί, στα νησιώτικα νανουρίσματα που είδαμε, είναι το παιδί που μηδενίζεται μπροστά στις ανάγκες του γένους, και η μάνα χαίρεται να σταθεί το παιδί της άξιο να καλυτερέψει το μέλλον της φυλής. 33 6. Συμπεράσματα Τα νανουρίσματα είναι γενικά τραγούδια χαράς και αισιοδοξίας. Όπως είδαμε τα τραγούδια αυτά συγκεντρώνουν φαντασία, ονειροπόληση, φυγή από την πραγματικότητα. Με άλλα λόγια αποτελούν υπέρβαση της καθημερινής ζωής και αποφεύγουν να την περιγράψουν. Η χριστιανική πίστη εμφανίζεται έντονα στα νανουρίσματα με τις επικλήσεις στην Παναγία και τον Χριστό, αλλά παράλληλα βλέπουμε ότι αντλούν τα τραγούδια αυτά την μυθοπλασία τους από την μυθολογία, με τις συχνές επικλήσεις στον ύπνο. Η φύση επίσης επιστρατεύεται για να εξυπηρετήσει τον ποιητή με τις μεταφορές, τις παρομοιώσεις, τις έντονες εικόνες. Τα νανουρίσματα όμως δεν είναι απλά τραγούδια για να κοιμίσουν μόνο το παιδί. Στα νεοελληνικά νανουρίσματα περικλείεται το σύνολο των πόθων και των ονείρων του ελληνικού λαού και ιδιαίτερα της ελληνίδας μάνας. Εδώ προβάλλονται οι δικοί της πόθοι, οι ελλέιψεις της και οι καϋμοί της. Αυτά που η ίδια δεν κατόρθωσε τα εύχεται για το παιδί της, και πολλές φορές είναι τέτοια η ένταση που έχει την δύναμη να τα περιγράφει σα να τα βλέπει μπροστά της. Αλλά και το μεγαλείο του παρελθόντος σε αντίθεση με το ζοφερό παρόν προβάλλεται στα νανουρίσματα. Τα εθνικά ιδανικά εμφανίζονται σε λίγα μόνο νανουρίσματα, ανάλογα με τον τόπο, την οικονομική και την πνευματική του ανάπτυξη. Στην πλειοψηφία οι μάνες ονειρεύονται 32 Ν.Γ.Πολίτης, Εκλογαί, αρ.154, σελ. 212: «Το χιακό τούτο νανάρισμα είναι του δήμου των Μαστιχοχωρίων αποτελουμένου εξ εικοσιενός χωρίων. Δια τούτο η ναναρίζασα μάνα πρωτίστην ευχήν δίδει εις το τέκνον της, πλουτήσαν να συστήση 21 σχολεία, εν εις έκαστον χωρίον, περί ων παραπονείται ότι δεν μεριμνώσιν οι άρχοντες του δήμου, επιλήσμονες γενόμενοι των υποχρεώσεων αυτών προς το έθνος». 33 Μαρία Μιράσγεζη, Νεοελληνική, σελ.80.
65 έναν καλό και πλούσιο γάμο για τα παιδιά τους, που θα τους εξασφάλιζε μια άνετη κάπως ζωή στα μαύρα χρόνια της σκλαβιάς που ζούσαν. Σε όλα τα τραγούδια η γυναίκα εμφανίζει μια μεγάλη τρυφερότητα και ο φυσικός δεσμός μάνας παιδιού εμφανίζεται σε όλη την ένταση του εδώ. Και απορεί κανείς πως αυτή η τρυφερή γυναίκα μπορεί αργότερα να μεταμορφωθεί σε μια καταπιεστική μάνα, σε κακή πεθερά, σε άπιστη σύζυγο ή σε μια ηρωϊκή μορφή.
66