Το παρόν υλικό αναπτύχθηκε στο πλαίσιο της Πράξης "Απόκτηση Ακαδημαϊκής Διδακτικής Εμπειρίας σε Νέους Επιστήμονες Κατόχους Διδακτορικού στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, η οποία χρηματοδοτείται από το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού, Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» που συγχρηματοδοτείται από το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο (ΕΚΤ) και από Εθνικούς Πόρους.
Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων/Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας. Κωδικός μαθήματος: ΙΒΑ 306 Διδάσκων: Δημήτριος Μ. Κοντογεώργης Ιστορία της Ανατολικής και Νοτιο-Ανατολικής Ευρώπης, 17 ος -19 ος αιώνας. Μάθημα 5
Ιστορία της Ανατολικής και Νοτιο-Ανατολικής Ευρώπης (17 ος -19 ος αιώνας) Μάθημα 5: Στόχοι του μαθήματος Στόχοι και όρια της οθωμανικής πολιτικής στη Βαλκανική Χερσόνησο, την Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη την περίοδο των Κιοπρολιού (17 ος αιώνας). Συγκεκριμένα θα μελετήσουμε κυρίως τον ανταγωνισμό με την Αψβουργική Μοναρχία και τον Αυστρο-οθωμανικό πόλεμο (1683-1697) και θα εξετάσουμε ιδιαιτέρως τη συνθήκη του Κάρλοβιτς (1699) και την απώλεια για την Υψηλή Πύλη της Ουγγαρίας. Περαιτέρω θα προσεγγίσουμε την πολιτική της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στη Μαύρη Θάλασσα δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στο Χανάτο των Τατάρων της Κριμαίας.
Βασική βιβλιογραφία (του μαθήματος 5). Αυστροοθωμανικές συγκρούσεις Stavrianos, Lefter S., Τα Βαλκάνια από το 1453 και μετά, μετάφραση Ελένη Δελιβάνη, επιμέλεια Βασίλης Γούναρης, Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 2007. Ingrao, Charles, The Habsburg Monarchy, 1618-1815, Cambridge: Cambridge University Press, 2000. Abou El-Haj, Rifaat, «Ottoman Diplomacy at Karlowitz Frontier in Europe, 1699-1703», Journal of the American Oriental Society, 87/4 (1967), σελ. 498-512. Abou El-Haj, Rifaat, «The Formal Closure of the Ottoman Frontier in Europe, 1699-1703», Journal of the American Oriental Society, 89/3 (1969), σελ. 467-475.
Κριμαία/Ανατολική Ευρώπη Inalcik, Halil, «The question of the closing of the Black Sea under the Ottomans», Ἀρχεῖον Πόντου, 35 (1979), pp. 74-110, ιδίως σελ. 74-91, 107-110. Fischer, Alan W., The Crimean Tatars, Stanford California: Stanford University Press, 1978. Fischer, Alan, «The Ottoman Crimea in the Mid-Seventeenth Century: Some Problems and Preliminary Considerations», Harvard Ukrainian Studies, III-IV/1 (1979-1980), σελ. 215-226 [Eucharisterion, Essays presented to Omeljan Pritsak on his Sixteenth Birthday by his Colleagues and Students] Davies, Brian, Warfare, State and Society at the Black Sea Steppe, 1500-1700, London: Routledge, 2007
Η Οθωμανική Αυτοκρατορία το 1683
Η Οθωμανική Αυτοκρατορία ως γεωπολιτική δύναμη Η Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν κατά τον 16 ο αιώνα, και παρά τη σχετική παρακμή της και κατά τον 17 ο αιώνα η σημαντικότερη στρατιωτική δύναμη της Ευρώπης και της Μέσης Ανατολής. Διέθετε πολύ καλά οργανωμένο διοικητικό και φορολογικό μηχανισμό, που μπορούσε να στηρίξει μεγάλες στρατιωτικές δυνάμεις. Η πολιτική της Πύλης έναντι των θρησκευτικών μειονοτήτων διακρινόταν από ευελιξία. Είχε επιτρέψει τη συγκρότηση πριγκιπάτων που λειτουργούσαν ως πολύ χρήσιμα buffer states (π.χ. Βλαχία, Μολδαβία).
Κατά τον 17 ο αιώνα ο στόχος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στην Κεντρική και Νοτιοανατολική Ευρώπη ήταν να διατηρήσει τις κατακτήσεις της (που είχαν πραγματοποιηθεί κυρίως κατά τον 16 ο αιώνα) και να διατηρεί σε αδύναμη θέση τους κύριους αντιπάλους της στην περιοχή, την Αψβουργική Μοναρχία και δευτερευόντως την Πολωνο-Λιθουανική Κοινοπολιτεία.
Η Αψβουργική Μοναρχία ως antemurale christianitatis 1526: Μάχη του Μόχατς. Συντριβή των Ούγγρων από τους Οθωμανούς, θάνατος του βασιλέα Λουδοβίκου ΙΙ. Ο Φερδινάνδος των Αψβούργων εκλέγεται βασιλέας της Ουγγαρίας, Βοημίας, Κροατίας. Στην Ουγγαρία εκλέγεται και ένας ούγγρος ευγενής ως βασιλέας της Ουγγαρίας που αναζητά και λαμβάνει οθωμανική υποστήριξη. Σταδιακά σχηματίζεται η αυτόνομη, αλλά υπό οθωμανική επικυριαρχία ουγγρική ηγεμονία της Τρανσυλβανίας. 1529: η πρώτη πολιορκία της Βιέννης από τους Οθωμανούς. 1541-1547: Τριχοτόμηση της Ουγγαρίας μεταξύ Αψβούργων, Οθωμανών και Τρανσυλβανών. 1593-1606: Ο «Μεγάλος Πόλεμος» των Αψβούργων με τους Οθωμανούς (χωρίς θετικό αποτέλεσμα για τους πρώτους, αλλά και χωρίς μεγάλα εδαφικά κέρδη για τους τελευταίους). Τα χρόνια 1594-1597 σύγκρουση των Αψβούργων με τους καλβινιστές ευγενείς της Ουγγαρίας.
Μία σύγκρουση πολιτισμών; Η διαμάχη Αψβούργων-Οθωμανών έχει θεωρηθεί ως μία «σύγκρουση πολιτισμών»: James Tracy, «The Habsburg Monarchy in conflict with the Ottoman Empire, 1527-1593: A Clash of Civilizations», Austrian History Yearbook, 46/2015, σελ.1-26 Διαφορές θρησκευτικές, γλωσσικές, εθνικές, κοινωνικές και πολιτικο-διοικητικές (πρβλ. την απολυταρχία του Σουλτάνου έναντι της θεσμικά κατοχυρωμένης ισχύος των ευγενών στην Αψβουργική Μοναρχία).
Δομικό χαρακτηριστικό της οθωμανικής πολιτικής έναντι της Αυστρίας/Αψβούργου αυτοκράτορα ήταν η υποστήριξη της αυτόνομης, αλλά υποτελούς στην Πύλη, και κατά βάση καλβινιστικής Τρανσυλβανίας. Η ύπαρξή της αδυνάτιζε την δυναμική της αυστριακής πολιτικής στην Νοτιοανατολική Ευρώπη και παράλληλα «εισήγαγε» και έναν «εθνικό» παράγοντα (Ούγγροι εναντίον Αυστριακών/Γερμανών). Οι Αψβούργοι με τη σειρά τους επιδίωκαν αφενός να συγκροτούν συμμαχίες προκειμένου να αντιμετωπίσουν τους πολύ ισχυρότερους Οθωμανούς (π.χ. με Βενετούς, Ισπανούς, Παπική Εκκλησία, Πολωνούς, ακόμη και Ρώσους) και αφετέρου εκσυγχρόνιζαν τους αμυντικούς, στρατιωτικούς, διοικητικούς και οικονομικούς θεσμούς τους (πρβλ. Στρατιωτικό Σύνορο).
Στρατιωτικό Σύνορο (Κροατία, Σλαβονία)
Στρατιωτικό Σύνορο (Military Border) Περιοχή στην Κροατία-Σλαβονία που συνόρευε με την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Περίπου το 40% αυτών των περιοχών. Πολλοί από τους κατοίκους αυτών των περιοχών υπηρετούσαν ως συνοριοφύλακες (Grenzer) και είχαν βασικό ρόλο στην άμυνα της Μοναρχίας. Υπό τον άμεσο έλεγχο της Αψβουργικής Μοναρχίας (όχι υπό τον έλεγχο της Κροατικής και Ουγγρικής δίαιτας, παρόλο που ιστορικά συνιστούσαν εδάφη του στέμματος του Αγίου Στεφάνου). Κατοικείτο τόσο από Κροάτες όσο και από Σέρβους. Οι κάτοικοι είχαν κοινωνικάνομικά προνόμια (ήταν ελεύθεροι χωρικοί, όχι δουλοπάροικοι). Οι Σέρβοι απολάμβαναν θρησκευτικής αυτονομίας.
Αχμέτ Κιοπρολού (μεγάλος βεζίρης 1661-1676)
Η περίοδος των μεγάλων βεζίρηδων Koprolü (1656-1695) Προσπάθειες, σε σημαντικό βαθμό επιτυχείς, για διοικητική ανανέωση και ανασυγκρότηση. Αύξηση του κύρους και της εξουσίας της κεντρικής διοίκησης. Αύξηση των εσόδων. Βελτίωση των στρατιωτικών δυνάμεων, κυρίως των μισθοφορικών/γενιτσαρικών. Δυναμική και επεκτατική εξωτερική πολιτική. Επιτυχής αντιμετώπιση των προσπαθειών των ηγεμόνων της Τρανσυλβανίας να χειραφετηθούν από την Πύλη.
Οθωμανικές κατακτήσεις την περίοδο των Κιοπρολού 1663-1664: Αυστρο-Οθωμανικός Πόλεμος. Πάρα κάποιες αυστριακές επιτυχίες οι Οθωμανοί προσαρτούν στην επικράτειά τους διάφορες περιοχές στην Ουγγαρία (Varad/Oradea και άλλες). 1669: Κατάληψη της Κρήτης (πόλεμος με τη Βενετική Δημοκρατία 1645-1669). 1666-1671: Πόλεμος μεταξύ Πολωνο-Λιθουανικής Κοινοπολιτείας και συμμαχίας Κόζάκων- Τατάρων. 1672-1676: Πολωνο-οθωμανικός πόλεμος. Ήττα των Πολωνών. Η περιοχή της Ποδολίας (σήμερα στην Δυτική Ουκρανία) προσαρτάται στην Οθωμανική Αυτοκρατορία το 1677. 1676-1681: Ρωσο-οθωμανικός πόλεμος. Αποτυχία των επιχειρήσεων των Ρώσων εναντίον των Τατάρων (εκστρατείες του Γκολίτσιν).
Ο Μεγάλος Πόλεμος 1683-1699
Αυστρο-οθωμανικός πόλεμος 1683-1699 1683 (Ιούνιος-Σεπτέμβριος): Πολιορκία της Βιέννης. Ο αυτοκράτορας Λεοπόλδος καταφεύγει στο Λιντς. Η πόλη σώζεται από την επέμβαση Πολωνών και Βαυαρών στρατιωτικών δυνάμεων. 1684: Σχηματισμός της αντι-οθωμανικής Ιερής Συμμαχίας (Αψβουργική Μοναρχία, Πολωνία, Σαξονία, Βενετία, από το 1686 Ρωσία). 1684: Κατάληψη της Βούδας από τα αψβουργικά στρατεύματα. 1697: Συντριβή των Οθωμανών στη Ζέντα από τον Ευγένιο της Σαβοΐας. 1699: Συνθήκη του Κάρλοβιτς
Μάχη της Βιέννης (12 Σεπτεμβρίου 1683)
Μεγάλος Τουρκικός Πόλεμος και Συνθήκη του Κάρλοβιτς 1683-1697: Μεγάλος Τουρκικός Πόλεμος. Με τη συνθήκη του Κάρλοβιτς (1699) οι Οθωμανοί παραχωρούν στους Αψβούργους σχεδόν όλη την Ουγγαρία, την Τρανσυλβανία και την Σλαβονία (Κροατία). Η Ενετική Δημοκρατία προσαρτά την Πελοπόννησο. Βασική καινοτομία της συνθήκης του Κάρλοβιτς ήταν ότι επρόκειτο πλέον για συνθήκη μεταξύ ισότιμων δυνάμεων και όχι για απλή ανακωχή. Επίσης για πρώτη φορά καθορίστηκαν με σαφήνεια σύνορα μεταξύ των κρατών.
Η μεγάλη σερβική μετανάστευση (1690)
Μετά τη συνθήκη του Κάρλοβιτς ο «τουρκικός φόβος» υποχωρεί, καθώς δεν απειλείται πλέον η Βιέννη και εν γένει η Κεντρική Ευρώπη. Πάντως παρά τις μεγάλες κατακτήσεις στα ανατολικά, οι Αψβούργοι, ιδίως από τις αρχές του 18 ου αιώνα, συνέχισαν να ενδιαφέρονται περισσότερο για Δυτική Ευρώπη και Ιταλία (πρβλ. πόλεμο Ισπανικής Διαδοχής, 1701-1714. Πρέπει να σημειωθεί, ωστόσο, ότι η Οθωμανική Αυτοκρατορία παρέμεινε ισχυρή και παρά την ήττα της στον Πόλεμο των ετών 1714-1718 ήταν υπολογίσιμη ιδίως αν «συνδυαζόταν» με άλλες απειλές, π.χ. Γαλλία, αργότερα Πρωσία.
Η στρατηγική ιδιοφυία κάποιων στρατηγών της Μοναρχίας (Κάρολος της Λωραίνης, Ευγένιος της Σαβοίας). Ο σχηματισμός ενός πολύ ισχυρού αντι-οθωμανικού συνασπισμού από «θύματα» του οθωμανικού επεκτατισμού (Πολωνία, Βενετία κτλ.). Η οικονομική υποστήριξη της Καθολικής Εκκλησίας και του Πάπα (τελευταία σταυροφορία).
Οθωμανική Πολιτική στη Μαύρη Θάλασσαχρονολόγιο. 1460: Κατάκτηση του γενοβέζικου λιμανιού Άμαστρις στις νότιες ακτές της Μαύρης Θάλασσας. 1461: Κατάκτηση της Σινώπης (κύριου λιμανιού του Εμιράτου της Κασταμονής) και της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας. 1475: Κατάκτηση της Νότιας Κριμαίας (Κάφφα, Sudjak) από τους Γενοβέζους. 1479: Κατάκτηση λιμένων στην ακτή των Κιρκασίων στον βόρειο Καύκασο (Anapa). 1484: Κατάκτηση της Κίλιας στον Δούναβη. 1538: Προσάρτηση της Νότιας Βεσσαραβίας
The Ottoman Empire c. 1451
The Ottoman Empire c. 1481
Η οθωμανική πολιτική στη Μαύρη Θάλασσα Κύριος στόχος η προστασία των Στενών κυρίως από το βορρά. Αποτροπή της συνεργασίας μεταξύ των διαφόρων εχθρών της Αυτοκρατορίας, π.χ. των διαφόρων ισλαμικών κρατών στην Ανατολία, του Ιράν και των ευρωπαϊκών δυνάμεων. * Κατάκτηση των βαλκανικών κρατών. * Έλεγχος της Ανατολίας και του Καυκάσου * Υπονόμευση και περιθωριοποίηση της γενοβέζικης παρουσίας στην Μαύρη Θάλασσα. * Έλεγχος των βόρειων και δυτικών ακτών της Μαύρης Θάλασσας μέσω της σύστασης/αναγνώρισης και ελέγχου αυτόνομων αλλά υποτελών κρατών: Κριμαία, Βλαχία και Μολδαβία.
Οθωμανικό ενδιαφέρον για τη Μαύρη Θάλασσα. Οικονομική διάσταση. Η ανάγκη της τροφοδοσίας της Κωνσταντινούπολης με φτηνά και άφθονα δημητριακά. Η επιθυμία του να ελέγχουν το εμπόριο δούλων και να αποτρέψουν την «ιταλική» δραστηριότητα σε αυτό τον τομέα. Για αυτούς τους λόγους αρχικά περιόρισαν και κατόπιν κατά τον 17 ο αιώνα απαγόρευσαν την παρουσία μη οθωμανικών πλοίων.
Crimean Khanate
Το Χανάτο της Κριμαίας-Ερωτήματα Ποιος ήταν νομικά ο χαρακτήρας του Χανάτου. Ήταν υποτελής στον Οθωμανό Σουλτάνο, σύμμαχος ή ανεξάρτητο κράτος;
Βασικά στοιχεία Ένα από τα τουρκικά/ταταρικά χανάτα που διαδέχτηκαν την Χρυσή Ορδή στα βόρεια παράλια της Μαύρης Θάλασσας και τις ουκρανικές και ρωσικές στέπες. Συγκροτήθηκε στα μέσα του 15 ου αιώνα από έναν απόγονο του Τσένγκις Χαν και με τη συνεργασία ταταρικών φατριών της χερσονήσου. Μολονότι είχε εκτενέστατη εσωτερική αυτονομία και εν μέρει και ανεξάρτητη εξωτερική πολιτική αναγνώριζε την επικυριαρχία της Υψηλής Πύλης. Πολύ σημαντική η συμβολή των Τατάρων στις εκστρατείες των Οθωμανών. Οι Τάταροι εκμεταλλεύονταν τις ουκρανικές (πολωνικές) και μοσχοβίτικες περιοχές (εκστρατείες για απαγωγή δούλων, φορολόγηση, λεηλασίες).
Η κρίση του 17 ου αιώνα. Πολύ έντονες εσωτερικές διαμάχες μεταξύ των διαφόρων ταταρικών φατριών οδηγούν σε πολύ μεγαλύτερο έλεγχο εκ μέρους της Υψηλής Πύλης. Οι επιδρομές των Κοζάκων οδηγούν σε τρομακτική δημογραφική μείωση, παρακμή του εμπορίου και γενικότερη κρίση.
Το παρόν υλικό αναπτύχθηκε στο πλαίσιο της Πράξης "Απόκτηση Ακαδημαϊκής Διδακτικής Εμπειρίας σε Νέους Επιστήμονες Κατόχους Διδακτορικού στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, η οποία χρηματοδοτείται από το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού, Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» που συγχρηματοδοτείται από το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο (ΕΚΤ) και από Εθνικούς Πόρους.