Φιλοσοφεῖν: ἐπιστήμη, εὔνοια, παρρησία Ιανουάριος 2014 (9) O Νίτσε για τον Εμπεδοκλή Κωνσταντίνος Καλαχάνης, Διδάκτωρ Φιλοσοφίας ΕΚΠΑ Εισαγωγή Έ να από τα σημαντικότερα έργα της πλούσιας συγγραφικής δραστηριότητας του Νίτσε είναι Η γέννηση της φιλοσοφίας στα χρόνια της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας, όπου ο Γερμανός φιλόσοφος καταγίγνεται με τη μελέτη του έργου των Προσωκρατικών. Ο Νίτσε μάλιστα δικαιολογεί την συγγραφή του έργου λέγοντας ότι στόχος του είναι η σύγκριση φιλοσόφων άλλων καιρών με όλες τις προσωπικότητες από τον Θαλή ως τον Δημόκριτο 1 και ιδιαίτερα με τις απόψεις του Εμπεδοκλή. Με τον τρόπο αυτό ο Νίτσε αναγνωρίζει την προσφορά των Προσωκρατικών στη φιλοσοφική διανόηση. Στην παρούσα εργασία εξετάζονται οι απόψεις που διετύπωσε ο Νίτσε για το έργο του Εμπεδοκλή και ιδιαίτερα οι αναφορές του στην ενότητα των εμψύχων όντων, γεγονός το οποίο κατά τον Νίτσε οδήγησε τον Εμπεδοκλή στην αποχή από το κρέας ως τρόπο ζωής. Ακολούθως, θα δειχθεί ότι η ενότητα των όντων εκφράζεται και μέσω της δύναμης της Φιλότητας, η οποία συντελεί στην ένωση των ομοίων. Τέλος γίνεται λόγος περί του Σφαίρου ο οποίος στη σκέψη του Εμπεδοκλή συμβολίζει την κατάσταση τελειότητας στην οποία βρίσκεται ο κόσμος πριν από την 1 Nieztche, Fr. (1975), Η γέννηση της φιλοσοφίας, σ. 24.
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΛΑΧΑΝΗΣ επίδραση του Νείκους. 1. Η ενότητα των εμψύχων Η παρουσία του Εμπεδοκλή στον Ακράγαντα της Σικελίας απετέλεσε αφορμή ώστε να βρεθεί κοντά στον κύκλο των Πυθαγορείων. Μία βασική αρχή του πυθαγορισμού την οποία απεδέχθη ο Εμπεδοκλής, υπήρξε κατά τον Νίτσε η παραδοχή της ενότητας όλων των εμψύχων, με τον σεβασμό σε αυτήν να εκφράζεται μέσω της αποχής από την σαρκοφαγία. Σύμφωνα με μία πληροφορία που μεταφέρει ο Σέξτος Εμπειρικός, οι οπαδοί του Πυθαγόρα και του Εμπεδοκλή και πολλοί εκ των Ιταλών λένε ότι δεν υπάρχει επικοινωνία μας μόνο προς τους άλλους, αλλά και προς τους Θεούς και προς τα άλογα ζώα. Γιατί ένα πνεύμα υπάρχει, το οποίο διήκει σαν ψυχή δια μέσου όλου του κόσμου, το οποίο και μας ενώνει προς εκείνα 2. Στην περίπτωση αυτή είναι φανερό πως ο άνθρωπος δεν θεωρείται ως αυτόνομη οντότητα, αλλά εντάσσεται μέσα στη φύση της οποίας αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα. Γι αυτόν τον λόγο ο Νίτσε θεωρεί ότι η κατανάλωση κρέατος αποτελεί τρόπον τινά ένα είδος αυτοφαγίας, το οποίο δεν συνάδει με την ανθρώπινη φύση, η οποία είναι συνδεδεμένη με όλα τα έμψυχα. Σε αυτήν την περίπτωση παρουσιάζεται όχι μόνο η ιδέα της ενότητας του όντος όπως την αντελήφθη ο Παρμενίδης, αλλά μία βαθειά συμπάθεια με τη φύση, η οποία είναι αντίθετη προς το μίσος 3. Επομένως ο Νίτσε δεν αντιλαμβάνεται την αποχή από τη σαρκοφαγία απλά και μόνο ως μία στάση ζωής του Εμπεδοκλή -η οποία ενδεχομένως να υπαγορευόταν από την αγάπη προς τη φύση-, αλλά ως ένδειξη σεβασμού στην ενότητα των όντων, την οποία ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται μέσω της κάθαρσης. 2 Σέξτος, Εμπειρικός, Προς μαθηματικούς, ΙΧ 127, 1-4 (B136). 3 Nieztche, Fr. (1975), Ο.π. σ. 124. 106
O ΝΙΤΣΕ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΠΕΔΟΚΛΗ 2. Αφροδίτη-Φιλότης Σύμφωνα με την ερμηνεία του Νίτσε η ενότητα των όντων δεν καθίσταται φανερή μόνο μέσω της αποφυγής κατανάλωσης κρέατος, αλλά έρχεται σε αντίθεση με τον πόνο και το μίσος που υπάρχει στον κόσμο, λόγω της διάπραξης σφαλμάτων. Ο ίδιος ο Εμπεδοκλής άλλωστε θεωρεί τον ε- αυτό του ως εξόριστο στη Γη, γεγονός στο οποίο συνετέλεσε η αμαρτία 4. Μέσα σε αυτόν τον κόσμο της διχόνοιας ω- στόσο, ο Εμπεδοκλής ανακαλύπτει μία αρχή που εγγυάται την ενότητα των πάντων, την Φιλότητα την οποία ο Νίτσε αντιλαμβάνεται σαν την Αφροδίτη, επηρεασμένος προφανώς από την σεξουαλικότητα. Γράφει χαρακτηριστικά ο Νίτσε ότι στον κόσμο της διχόνοιας, του πόνου και του αγώνα δεν ανακαλύπτει παρά μία αρχή και μόνη, που του εγγυάται μια ολότελα διαφορετική τάξη του κόσμου: είναι η Αφροδίτη. Όλοι τη γνωρίζουν, όχι όμως σαν κοσμική αρχή. Η σεξουαλική ζωή του φαίνεται σαν κάτι από τα καλύτερα και ευγενικότερα, σαν η πιο δυνατή αντίσταση στο ένστικτο της διχόνοιας. Από την άλλη πλευρά όμως η Φιλότητα δεν δρα μόνη της στον κόσμο, αλλά ανταγωνίζεται μία αντίρροπη δύναμη -το Νείκος- η οποία τείνει στο να χωρίσει τα πράγματα 5. Είναι φανερό ότι ο Νίτσε τονίζει τη σημασία της Φιλότητας όχι μόνο σαν κοσμολογική αρχή, αλλά και στην πρόκληση της ερωτικής έλξης, η οποία τίθεται ενάντια στην κυριαρχία του Νείκους. Ενώ το Νείκος συντελεί στον χωρισμό των πάντων και συνάμα είναι δημιουργός πάντων των γεγονότων της γενέσεως, η Φιλότητα από πλευράς της αποκαθιστά τον κόσμο συνενώνοντας τα πάντα 6, με τον Νίτσε να εντοπίζει το αίτιο στην εσωτερική τάση όλων των όντων να επιστρέφουν προς το όμοιό τους. Επομένως, πέραν του ο- ντολογικού περιεχομένου της φιλότητας, ο Νίτσε αναγνωρίζει ότι σε όλα τα πράγματα υπάρχει κάτι που τα παρακινεί 4 Nieztche, Fr. (1975), Ο.π. σ. 128-129. 5 Nieztche, Fr. (1975), Ο.π. σ. 130. 6 Ιππόλυτος, Έλεγχος, VII, 29 247, 14. 107
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΛΑΧΑΝΗΣ να ενωθούν, αλλά και μία δύναμη που τα χωρίζει βάναυσα, ένα εσωτερικό κίνητρο που είναι η νοσταλγία του ομοίου 7. Η σκέψη του Νίτσε η οποία χαρακτηρίζεται από τη θεώρηση του κόσμου ως μία πολλαπλότητα ανταγωνιστικών βουλήσεων για ισχύ και δύναμη 8, έχει κοινά σημεία με αυτήν του Εμπεδοκλή όπου δυο αντίρροπες δυνάμεις, -η Φιλότητα και το Νείκος- συνεχώς ανταγωνίζονται. Ο Εμπεδοκλής μάλιστα, θεωρούσε ότι υπάρχουν τέσσερα θεμελιώδη στοιχεία του Σύμπαντος, ήτοι πυρ, αήρ, ύδωρ, γη, τα οποία τελούν υπό την επίδραση των δυο ανταγωνιστικών δυνάμεων, της Φιλότητος και του Νείκους 9. Σημαντικό είναι όμως το γεγονός ότι ο Νίτσε επισημαίνει το βασικό χαρακτηριστικό της σκέψης του Εμπεδοκλή το οποίο είναι η ενότητα παντός ό,τι αγαπάται 10. Παρά το γεγονός επομένως ότι ο Εμπεδοκλής στο έργο του κάνει λόγο περί των τεσσάρων στοιχείων ως αρχών της ύλης, εντούτοις ακόμη και αυτά τα στοιχεία πρέπει να διαθέτουν μία κοινή αρχή. Ανάλογη ήταν βέβαια και η σκέψη των φιλοσόφων της Μιλήτου (Θαλής, Αναξίμανδρος, Αναξιμένης) η οποία εντάσσεται στο φιλοσοφικό ρεύμα του ενισμού ή μονισμού, συμφώνως προς το οποίο η αρχή του κόσμου (πνευματική, υλική, θεϊκή) είναι μοναδική 11. Είναι φανερό από τα παραπάνω ότι ο Νίτσε θεωρεί ως θεμελιώδους σημασίας την αντίληψη του Εμπεδοκλή για την ενότητα των όντων η οποία καθίσταται εφικτή χάρη στην δύναμη της Φιλότητος, η οποία συντελεί ώστε κάθε ον να επιδιώκει την ένωση με το όμοιό του. 7 Nieztche, Fr. (1975), Ο.π. σ. 131. 8 Δημητρακόπουλος, Μ. (2003), Στοιχείωση Ευρωπαϊκής φιλοσοφίας, σ.487. 9 Αέτιος, Περί των αρεσκόντων, 1,3,20. 10 Nieztche, Fr. (1975), Ο.π. σ. 131. 11 Αναλυτικά για τα ρεύματα του ενισμού και το μονισμού, βλ. Πελεγρίνης, Θ. Λεξικό της Φιλοσοφίας, σ. 206 και 400-401. 108
O ΝΙΤΣΕ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΠΕΔΟΚΛΗ 3. Ο Σφαίρος Η Φιλότητα η οποία συντελεί στην ένωση των τεσσάρων στοιχείων συγκροτεί έναν τέλειο κόσμο σε αντίθεση προς το Νείκος, το οποίο διασπά αυτήν την ενότητα, παράγοντας εξ ενός τα πολλά 12. Βάσει αυτού του αποσπάσματος είναι προφανές ότι ο φιλόσοφος αποδέχεται στο κοσμολογικό του σύστημα την ενότητα του κόσμου. Επιπλέον επισημαίνει και την εναλλαγή της ενότητας και της πολλαπλότητας στη φύση 13, η οποία αποκαλείται «κοσμικός κύκλος του Εμπεδοκλή» 14. Ο Νίτσε αναφέρεται εκτεταμένα στον κοσμικό κύκλο του Εμπεδοκλή και ιδιαίτερα στη κατάσταση της ενότητας των όντων, την οποία ο φιλόσοφος έχει ονομάσει Σφαίρο. Συγκεκριμένα ο Νίτσε γράφει ότι στον Σφαίρο βασιλεύουν αρχικά η αρμονία και η ηρεμία. Κατόπιν το μίσος αρχίζει να ταράζεται και τα πάντα σκορπίζονται σε όλες τις διευθύνσεις. Ύστερα επενεργεί ο έρωτας (η φιλία) και δημιουργείται μία δίνη στην οποία τα πάντα συμφύρονται και δημιουργούν τα διάφορα φυσικά όντα. Σιγά σιγά το νείκος λιγοστεύει και υποχωρεί στον έρωτα (φιλία) 15. Ο Εμπεδοκλής πράγματι έχει επισημάνει πως όταν το νείκος φτάσει στο μέγιστο βάθος του, τότε χάρη στην περιστροφική κίνηση που λαμβάνει χώρα συμβαίνει η ένωση των πάντων 16. Με τον τρόπο αυτό ο Εμπεδοκλής αντικαθιστά σύμφωνα με τον Νίτσε την έννοια του ακαθορίστου Νου που είχε εισάγει ο Αναξαγόρας με δυο δυνάμεις όπως η Φιλότητα και το Νείκος που είναι περισσότερο σαφή, καταργώντας κάθε μηχανική κίνηση. Εντούτοις ο Γερμανός στοχαστής επισημαίνει ότι η προέλευση όλων των κινήσεων αν και δεν είναι μηχανική, εντούτοις οδηγεί σε αποτέλεσμα μηχανικό, γεγονός που φανερώνει την επιρροή που είχε δεχθεί ο Εμπεδοκλής 12 Ιππόλυτος, Έλεγχος (1986), 7,29,8-7,29,9,2. 13 Σιμπλίκιος Εις τα Φυσικά, 158,13 κ.ε. 14 Kirk, Raven and Schofield (2001), Οι Προσωκρατικοί Φιλόσοφοι, σ.296. 15 Nieztche, Fr. (1975), Ο.π. σ. 136. 16 Σιμπλίκιος Εις το περί Ουρανού, 529,3. 109
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΛΑΧΑΝΗΣ από τον Αναξαγόρα 17. Ωστόσο ο Σφαίρος είχε μεγάλη σημασία στην σκέψη του Εμπεδοκλή, καθώς ουσιαστικά συμβολίζει μία ενδιάμεση κατάσταση μεταξύ Θεού και κοσμικής δημιουργίας, η οποία χαρακτηρίζεται από συμμετρία, τελειότητα και υπερβατικότητα εν σχέσει προς τα τέσσερα στοιχεία. Ο Εμπεδοκλής έχει αποδώσει στον Σφαίρο τα εξής χαρακτηριστικά: 1) Αποτελεί άποιον ποιότητα, καθώς εντός του όλα τα στοιχεία αποβάλλουν το οικείον είδος 18 2) είναι νοητός κόσμος που αποτελεί αρχέτυπο του αισθητού 19 3) είναι ίσος αυτώ, 20, γεγονός που σημαίνει ότι διέπεται εξ απολύτου ο- μοιομορφίας. Βάσει λοιπόν της θεωρίας του Εμπεδοκλή, το Σύμπαν θα πρέπει να διέρχεται μία κατάσταση τελειότητας και συμμετρίας, πριν λάβει τη μορφή η οποία είναι αντιληπτή από τις ανθρώπινες αισθήσεις 21. Εκ των ανωτέρω είναι προφανές ότι οι απόψεις του Ε- μπεδοκλή περί του Σφαίρου καταδεικνύουν ότι στην πραγματικότητα ο κόσμος υφίσταται συνεχείς εναλλαγές από την ενότητα στην πολλαπλότητα. 4. Επίλογος Είναι σαφές από τα παραπάνω ότι ο Νίτσε στο έργο του εκφράζει το θαυμασμό του για τη διδασκαλία του Εμπεδοκλή, αφενός γιατί ο φιλόσοφος από τον Ακράγαντα επισημαίνει την ενότητα που διέπει τη φύση και αφετέρου διότι θεώρησε ότι στη φύση επιδρούν δυο αντίρροπες δυνάμεις, η Φιλότητα που ενώνει τα όντα και το Νείκος που τα διαχωρίζει. Το γεγονός αυτό προσδίδει δυναμικό χαρακτήρα στον κόσμο, ο οποίος πραγματοποιεί έναν κύκλο από τη Φιλότητα προς το Νείκος και τανάπαλιν. 17 Nieztche, Fr. (1975), Ο.π. σ. 135. 18 Ιππόλυτος Έλεγχος, 7,29,8-7,29,9,2. 19 Σιμπλίκιος Εις Φυσικά 1183, 28 κ.ε. (Β27). 20 Ιππόλυτος Έλεγχος, 7,29,13. 21 Καλαχάνης, κ.α. (2013). 110
O ΝΙΤΣΕ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΠΕΔΟΚΛΗ Βιβλιογραφία Αέτιος, (1897), Περί των αρεσκόντων τοις φιλοσόφοις φυσικών δογμάτων ξυναγωγή, ed. H. Diels, Berlin, Reimer. Δημητρακόπουλος, Μ. (2003), Στοιχείωση Ευρωπαϊκής φιλοσοφίας, Αθήνα. Ιππόλυτος, (1986) Του κατά πασών αιρέσεων έλεγχος, ed. M. Marcovich, Berlin: De Gruyter. Καλαχάνης Κ. Πάνου, Ε., Θεοδοσίου, Ε., Κωστίκας, Ε., Μανιμάνης, Β., (2013) Από την ενότητα της φύσεως κατά τον Εμπεδοκλή, σε μια Θεωρία Ενότητας των Πάντων κατά την Σύγχρονη Φυσική : Διά-Λογος, Επετηρίδα Φιλοσοφικής Έρευνας, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα (υπό δημοσίευση). Kirk, G.S., Raven, J.E. and Schofield, M., (1988) Οι Προσωκρατικοί φιλόσοφοι, Εκδόσεις ΜΙΕΤ Αθήνα. Nieztche, Fr. (1975) Η γέννηση της Φιλοσοφίας στα χρόνια της αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίας, (μετάφραση και σχόλια Αιμ. Χουρμουζίου) Εκδόσεις Μάρη και Κοροντζή, Αθήνα. Πελεγρίνης, Θ. (2004) Λεξικό της Φιλοσοφίας, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα. Σέξτος Εμπειρικός, (1914) Προς Μαθηματικούς, ed. H.Mutchmann and J. Mau, Teubner, Leipzig. Σιμπλίκιος (1895) Εις το Α της Αριστοτέλους φυσικής Ακροάσεως, υπόμνημα ο έστι πρώτον, ed. H. Diels, 2 vols. CAG 9-10. Berlin: Reimer. Σιμπλίκιος (1894) Εις τα του Αριστοτέλους Περί Ουρανού, ed. L. Heiberg CAG 7, Berlin, Reimer. 111
112