ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ Μάιος- Ιούνιος 2010 21 ΠΡΩΤΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΣΤΗ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΟΓΝΩΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΣΤΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Ευμορφίλη Καμαρινοπούλου, Aρχιτέκτων Μηχανικός Περίληψη Μετά τη δημοσίευση της ευρωπαϊκής οδηγίας 2005/36/EC για τις επαγγελματικές δεξιότητες του αρχιτέκτονα, προκύπτει η ανάγκη εξακρίβωσης εαν οι ανθρωπογνωστικές επιστήμες μπορούν να συμβάλουν στην εμπέδωση αυτών των δεξιοτήτων, αν ήδη το κάνουν, με ποιούς τρόπους, πόσο επιτυχώς. Αρχικά διατυπώνεται ο ορισμός τους και η ταξινόμησή τους (όπως ανθρωπομετρία, εργονομία, περιβαλλοντική ψυχολογία, σημειολογία, δημογραφία), μνημονεύονται ελληνικά εγχειρήματα και συγκρίνονται με ξένα πρότυπα. Έπειτα αναλύονται ελληνικά προγράμματα προπτυχιακών και μεταπτυχιακών αρχιτεκτονικών σπουδών, εντοπίζονται ελλείψεις στην ενσωμάτωση ανθρωπογνωστικών μαθημάτων και δυνατότητες εμπλουτισμού τους. Στη συνέχεια αναλύεται και αξιολογείται ένα αντιπροσωπευτικό παράδειγμα μεταπτυχιακού αρχιτεκτονικού προγράμματος (Αρχιτεκτονική Τοπίου, ΑΠΘ). Τα κυριότερα σημεία, στα οποία πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή, είναι ο τρόπος καταχώρησης των ανθρωπογνωστικών μαθημάτων στους οδηγούς σπουδών, η εργαστηριακή ενίσχυσή τους και η κατάρτιση των καθηγητών που τα διδάσκουν.
22 Μάιος- Ιούνιος 2010 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ Ποιές είναι οι δεξιότητες που πρέπει να έχει ο αρχιτέκτων; Σε ποιές επιστήμες, τέχνες και τεχνικές πρέπει να εκπαιδευτεί στο πανεπιστήμιο για να αποκτήσει αυτές τις δεξιότητες; Σε αυτές περιλαμβάνονται οι ανθρωπογνωστικές επιστήμες; Κάποιες από αυτές διδάσκονται ήδη σε μεταπτυχιακό ή/ και σε προπτυχιακό επίπεδο; Εάν ναι, σε επαρκή ποσότητα και με αποτελεσματική διδακτική μέθοδο; Οι απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά γίνονται πιο επίκαιρες και επιτακτικές μετά τη δημοσίευση της ευρωπαϊκής οδηγίας 2005/36/EC, η οποία αφορά στις επαγγελματικές δεξιότητες του αρχιτέκτονα και συνιστά πλέον καταστατική συνθήκη που ουσιαστικά υποδεικνύει το περιεχόμενο του προγράμματος σπουδών των ευρωπαϊκών αρχιτεκτονικών σχολών. Απευθύνεται κυρίως στις προπτυχιακές σπουδές αλλά κατ επέκταση αφορά και στις μεταπτυχιακές. Ορίζεται σαφώς ότι ο αρχιτέκτονας πρέπει να: 1 έχει την ικανότητα να δημιουργεί αρχιτεκτονικά σχέδια, τα οποία ικανοποιούν εξίσου αισθητικές και τεχνικές απαιτήσεις, 2 έχει επαρκή γνώση της ιστορίας και των θεωριών της αρχιτεκτονικής και των συγγενών τεχνών, τεχνολογιών και ανθρωπογνωστικών σπουδών, 3 έχει γνώση των καλών τεχνών που επηρεάζουν την ποιότητα του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού, 4 έχει επαρκή γνώση του αστικού σχεδιασμού, του πολεοδομικού προγραμματισμού και σχεδιασμού και όλων των δεξιοτήτων που περιλαμβάνονται στη σχεδιαστική διαδικασία, 5 κατανοεί τη σχέση ανθρώπου-κτιρίου και κτιρίου-περιβάλλοντος χώρου καθώς και την ανάγκη συσχέτισης των κτιρίων και του χώρου ανάμεσά τους με τις ανθρώπινες ανάγκες και την ανθρώπινη κλίμακα, 6 κατανοεί τις υποχρεώσεις του επαγγέλματός του και του ρόλου του στην κοινωνία, ιδιαιτέρως στην κατάρτιση κτιριολογικών προγραμμάτων που παίρνουν υπόψιν τους ψυχοκοινωνιολογικές παραμέτρους, 7 κατανοεί τις μεθόδους έρευνας και κατάρτισης του κτιριολογικού προγράμματος, 8 κατανοεί τον κτιριοδομικό σχεδιασμό, τα οικοδομικά και τα μηχανολογικά προβλήματα που σχετίζονται με τον κτιριολογικό σχεδιασμό,
ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ Μάιος- Ιούνιος 2010 23 9 έχει επαρκή γνώση των υλικών προβλημάτων και τεχνολογιών και της λειτουργίας των κτιρίων, ώστε να εξασφαλίζουν συνθήκες εσωτερικής άνεσης για τους χρήστες και προστασίας από το κλίμα, 10 έχει τις απαραίτητες σχεδιαστικές δεξιότητες να ικανοποιεί τις απαιτήσεις των χρηστών μέσα στους περιορισμούς που θέτουν το κόστος και οι κτιριολογικοί κανονισμοί, 11 έχει επαρκείς γνώσεις για τις εταιρείες προμήθειας οικοδομικών υλικών, τους οργανισμούς, τους κανονισμούς και τις διαδικασίες που εμπλέκονται στη μετουσίωση των σχεδιαστικών ιδεών σε κτίρια και την εναρμόνιση των σχεδίων με τον προγραμματισμό και συνολικό σχεδιασμό. Στον παραπάνω κατάλογο με ισχυρά στοιχεία αναγράφονται τα θέματα για τον χειρισμό των οποίων είναι απαραίτητες οι ανθρωπογνωστικές επιστήμες, θέματα πολυάριθμα και καίρια. Προκύπτει, λοιπόν, ότι τα ανθρωπογνωστικά μαθήματα πρέπει να καταλαμβάνουν ένα σημαντικό μέρος του προγράμματος σπουδών. Οι ανθρωπογνωστικές επιστήμες (που είναι επίσης γνωστές ως επιστήμες του ανθρώπου ή ανθρωπιστικές ή ουμανιστικές ή της συμπεριφοράς) είναι μια πολυπληθής ομάδα επιστημών που ως κοινή αναφορά έχουν τον άνθρωπο σε όλες τις ψυχοσωματικές, κοινωνικοπολιτικές και πολιτισμικές του εκφάνσεις. Τέτοιες είναι η ανθρωπομετρία, η εργονομία, η ψυχολογία και η κοινωνική ψυχολογία εν γένει (αλλά ιδιαιτέρως η περιβαλλοντική ψυχολογία), η σημειολογία, η δημογραφία, η ανθρωπογεωγραφία, η οικονομολογία, η ιστορία, η οικολογία. Επίσης και η φιλοσοφία, μολονότι δεν είναι επιστήμη με τη συμβατική έννοια του όρου, διότι αποτελεί διαφορετικό τμήμα του επιστητού. Διακρίνονται όμως από τις ανθρωπιστικές σπουδές και δράσεις (humanities), πεδίο του επιστητού στο οποίο ανήκει ο σχεδιασμός σε όλες του τις κλίμακες (αρχιτεκτονικός, πολεοδομικός κ.α.) 1, όπως επίσης η εκπαίδευση, η δημοσιογραφία, ο σωφρονισμός, ο κοινωνιοπολιτικός ακτιβισμός κ.ά. Φυσικά, οι επιστήμες αυτές, όποιες και όσο διδάσκονται, πρέπει να εξετάζονται υπό το πρίσμα της αρχιτεκτονικής. Σκοπός τους δεν είναι ο αρχιτέκτονας να γίνει και ψυχο- 1 βλέπε Αριστείδης Μάζης, Το επιστητό, διδακτικό εγχειρίδιο του μαθήματος «Εισαγωγή στις ανθρωπογνωστικές επιστήμες», ΑΠΘ, 2009.
24 Μάιος- Ιούνιος 2010 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ λόγος ή κοινωνιολόγος, αλλά να είναι εξοικειωμένος με τις έννοιες, τις μεθόδους και τα πορίσματά τους, ώστε να συνδιαλέγεται επιτυχώς με τους επιστήμονές τους, για να ασκεί αρτιότερα το δικό του επάγγελμα. Αυτό συμβαδίζει και με ένα γενικότερο αίτημα του κόσμου που θέλει η αρχιτεκτονική να έχει τον χαρακτήρα ανθρωπιστικής παιδείας και όχι στεγνής επαγγελματικής κατάρτισης. Στις δυτικοευρωπαϊκές χώρες αυτή η τάση για ουμανιστική προσέγγιση της αρχιτεκτονικής έχει παράδοση χρόνων. Βέβαια, από χώρα σε χώρα διαπιστώνεται διαφοροποίηση της έμφασης: άλλες επικεντρώνονται στην ανθρωπιστική και πολιτιστική διάσταση, άλλες στην πολιτική, στην κοινωνιολογική κ.ο.κ. (ενώ άλλες, ιδιαιτέρως στις χώρες της Ανατολικής και Βαλκανικής Ευρώπης παραμένουν ακόμη προσκολλημένες στην τεχνολογική διάσταση) αλλά πάντα υπό το πρίσμα των ανθρωπογνωστικών επιστημών. Ιδιαιτέρως εμφανής είναι στα μεταπτυχιακά προγράμματα και τις διδακτορικές διατριβές που επιχειρούν να αξιοποιήσουν την περιβαλλοντική ψυχολογία. Αυτή η τάση έχει αρχίσει να εμφανίζεται και στα ελληνικά τμήματα αρχιτεκτόνων. Ανάλογες τάσεις για εμπλουτισμό του προγράμματος σπουδών με ανθρωπογνωστικά μαθήματα εμφανίζονται και σε άλλα τμήματα πολυτεχνικών σχολών ως αντίσταση στην υπερεξειδίκευση και τεχνοκρατία. Ενδεικτική είναι η προσπάθεια του ομότιμου καθηγητή Παρασκευόπουλου (Τμήμα Ηλεκτρολόγων Μηχανικών και Μηχανικών Υπολογιστών του ΕΜΠ), ο οποίος με ειδικά βιβλία του ανθρωπιστικής φιλοσοφίας και με πιεστικά υπομνήματα προς το Υπουργείο Παιδείας ζητά την καθιέρωση και ενίσχυση των ανθρωπογνωστικών μαθημάτων στα πολυτεχνεία αλλά και τα λοιπά ανώτατα ιδρύματα. Επανερχόμενοι, λοιπόν, στα αρχικά ερωτήματα, ποιά είναι η αναγκαιότητα, η ποσότητα και η ποιότητα της διδασκαλίας των ανθρωπογνωστικών επιστημών στα ελληνικά τμήματα αρχιτεκτόνων; Για να απαντήσω στο ερώτημα αυτό κατέγραψα τα μεταπτυχιακά προγράμματα αρχιτεκτονικού ενδιαφέροντος στα δημόσια ΑΕΙ της Ελλάδας 2. Τα προγράμματα που εντοπίστηκαν είναι διατμηματικά (δηλαδή που τα οργανώνουν δύο ή περισσότερα τμήματα μιας σχολής) και διασχολικά (δηλαδή που τα οργανώνουν 2 Τα προπτυχιακά προγράμματα θα παρουσιαστούν σε επόμενη δημοσίευση, όπως και οι διδακτορικές διατριβές των οποίων η εκπόνηση παρουσιάζει ουσιώδεις ιδιομορφίες. Ομοίως όσα ανάλογα μεταπτυχιακά λειτουργούν σε ΤΕΙ αλλά και στα -λεγόμενα- ιδιωτικά κολλέγια.
ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ Μάιος- Ιούνιος 2010 25 δύο ή περισσότερες σχολές) ενώ τμηματικά (δηλαδή που τα οργανώνει αποκλειστικά ένα τμήμα) και διαπανεπιστημιακά (δηλαδή που τα οργανώνουν δύο ή περισσότερα πανεπιστήμια) προγράμματα δεν εντοπίστηκαν. Τα αρχιτεκτονικά τμήματα που λειτουργούσαν το έτος 2008 στην Ελλάδα είναι έξι: η Σχολή Αρχιτεκτόνων του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου 3, το Τμήμα Αρχιτεκτόνων του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, το Τμήμα Αρχιτεκτόνων του Πανεπιστημίου της Πάτρας, το Τμήμα Αρχιτεκτόνων του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου της Θράκης, το Τμήμα Αρχιτεκτόνων του Πανεπιστημίου της Θεσσαλίας και το Τμήμα Αρχιτεκτόνων του Πολυτεχνείου της Κρήτης. Από αυτά το 2008 μόνο η Σχολή Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ και το Τμήμα Αρχιτεκτόνων του ΑΠΘ προσέφεραν μεταπτυχιακά προγράμματα. Παλαιότερα λειτουργούσαν κάποια και σε άλλα πανεπιστήμια, τα οποία όμως διακόπηκαν. Για το έτος 2009 δεν έχει ανακοινωθεί μέχρι στιγμής κάποιος εμπλουτισμός ή διακοπή αυτών των προγραμμάτων. Έχει εξαγγελθεί, όμως, η δημιουργία νέων τμημάτων αρχιτεκτόνων στο πανεπιστήμιο της Δυτικής Μακεδονίας (με έδρα την Καστοριά) και στο πανεπιστήμιο των Ιωαννίνων (με έδρα τα Ιωάννινα), στα οποία όμως τα προσεχή χρόνια, τουλάχιστον μέχρι την αποφοίτηση των πρώτων φοιτητών τους, είναι απίθανο να λειτουργήσουν μεταπτυχιακά προγράμματα. Από τους οδηγούς σπουδών των μεταπτυχιακών προγράμματων συγκέντρωσα τα μαθήματα, το περιεχόμενό τους, τις διδακτικές μονάδες και τις ώρες διδασκαλίας. Επεχείρησα να εντοπίσω τα ανθρωπογνωστικά θέματα που τυχόν περιέχει κάθε μάθημα. Αυτό προέκυψε εύκολο σε όσα στον τίτλο τους είναι αυτοτελώς ανθρωπογνωστικά (π.χ. περιβαλλοντική ψυχολογία ), δυσχερές όμως σε όσα περιορίζονται σε κάποιες μόνο έννοιες, παραδείγματα, κεφάλαια ή ερευνητικές μεθόδους δανεισμένα από τις ανθρωπογνωστικές επιστήμες (π.χ. Μεθοδολογίες αναπτυξιακών σχεδιασμών και περιβάλλον ). Ως παράδειγμα εκτίθενται τα μεταπτυχιακά προγράμματα του Τμήματος Αρχιτεκτόνων του ΑΠΘ. Με πλάγια στοιχεία σημειώνονται οι τίτλοι που εκτενώς και εμφατικώς 3 Το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο χρησιμοποιεί παρατύπως τον όρο σχολή αρχιτεκτόνων σε αντίθεση με τα υπόλοιπα πανεπιστήμια ( τμήμα αρχιτεκτόνων).
26 Μάιος- Ιούνιος 2010 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ συνιστούν την ανθρωπογνωστική επιστήμη και με απλά αυτοί που τα περιεχόμενα του οδηγού σπουδών την υπαινίσσονται. Οι υπόλοιποι παραλείπονται. 1. Μουσειολογία i. Ζητήματα πολιτισμού. ii. Ζητήματα οργάνωσης-διοίκησης. 2. Προστασία, συντήρηση και αποκατάσταση μνημείων πολιτισμού Κατεύθυνση Α: i. Θεωρία και ιστορία της προστασίας, συντήρησης και αποκατάστασης μνημείων και έργων τέχνης. ii. Ιστορία και φιλοσοφία της τέχνης. iii. Δίκαιο, νομοθεσία και θεσμικά προβλήματα προστασίας μνημείων και έργων τέχνης. iv. Ιστορία της αρχιτεκτονικής και της εξέλιξης οικισμών και πόλεων. Κατεύθυνση Β: i. Θεωρία και ιστορία της προστασίας, συντήρησης και αποκατάστασης μνημείων και έργων τέχνης. ii. Ιστορία και φιλοσοφία της τέχνης. iii. Δίκαιο, νομοθεσία και θεσμικά προβλήματα προστασίας μνημείων και έργων τέχνης. iv. Ιστορία της βυζαντινής τέχνης: θεματολογία και ερμηνεία. v. Ρύπανση και πολιτιστική κληρονομιά. 3. Αρχιτεκτονική τοπίου i. Οικολογία και φυσικοί πόροι. ii. Κοινωνιολογία, οικονομία, στατιστική στη διαχείριση του τοπίου. iii. Περιβαλλοντική ψυχολογία [2 εξάμηνα]. iv. Τοπίο, δίκαιο και νομοθεσία. v. Κοινωνιολογία, οικονομία, στατιστική στη διαχείριση του τοπίου. Αντιστοίχως στο ΕΜΠ τα μεταπτυχιακά προγράμματα και τα μαθήματα στα οποία αμέσως ή εμμέσως περιλαμβάνονται ανθρωπογνωστικές επιστήμες είναι τα ακόλουθα:
ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ Μάιος- Ιούνιος 2010 27 1. Περιβάλλον και ανάπτυξη i. Χωρικές, οικονομικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές διαστάσεις της ανάπτυξης και του σχεδιασμού. ii. Οικονομική του περιβάλλοντος. iii. Εισαγωγή στις επιστήμες της ανάπτυξης και του περιβάλλοντος. iv. Ρύπανση περιβάλλοντος. v. Υδατικό περιβάλλον και ανάπτυξη. vi. Μεθοδολογίες αναπτυξιακών σχεδιασμών και περιβάλλον. vii. Σύγχρονοι τόποι διαχείρισης και προστασίας του φυσικού και του δομημένου περιβάλλοντος. 2. Επιστήμη και τεχνολογία υλικών i. Οικονομική υλικών και εφοδιαστική. 3. Προστασία μνημείων i. Θεωρία και ιστορία των αποκαταστάσεων. ii. Νομοθεσία, διοίκηση και προγραμματισμός. 4. Αρχιτεκτονική-Σχεδιασμός του χώρου Κατεύθυνση Α i. Αρχιτεκτονική και ψυχανάλυση. ii. Επιστήμες και φιλοσοφία στον 20 ο αιώνα. iii. Η πόλη ως κοινωνικό έργο, αντικείμενο και πεδίο πολιτικής: αστικά και κοινωνικά κινήματα. iv. Πόλη και μνήμη. v. Ιστορία και θεωρία του τόπου: η σχηματοποίηση κατά την τοπιακή ερμηνεία. Κατεύθυνση Β i. Περιβαλλοντικές συνιστώσες του σχεδιασμού και της οικιστικής ανάπτυξης. ii. Ανθρωπολογικές προσεγγίσεις της πόλης. iii. Σύγχρονη οικονομική θεωρία και ανάπτυξη. iv. Χωρικές, οικονομικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές διαστάσεις της ανάπτυξης και του σχεδιασμού.
28 Μάιος- Ιούνιος 2010 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ v. Η συμβολή της ανθρωπολογίας του χώρου στην πολεοδομική σύνθεση. Επειδή από την απλή παράθεση των τίτλων των μαθημάτων συχνά δεν προκύπτει με σαφήνεια ποιά περιέχουν ανθρωπογνωστικές επιστήμες και επομένως να απαντηθούν τα ερωτήματα της εισαγωγικής παραγράφου, είναι χρήσιμο να εκθέσω αναλυτικότερα ένα από τα παραπάνω μεταπτυχιακά προγράμματα, ώστε να γίνει κατανοητός ο χαρακτήρας των αρχιτεκτονικών σπουδών και ο ρόλος των ανθρωπογνωστικών μαθημάτων σε αυτές. Το μεταπτυχιακό πρόγραμμα της Αρχιτεκτονικής Τοπίου του ΑΠΘ είναι ένα διασχολικό πρόγραμμα που οργανώνεται από το Τμήμα Αρχιτεκτόνων και τη Γεωπονική Σχολή. Οι εισακτέοι του είναι πτυχιούχοι αποκλειστικά από αρχιτεκτονικές, γεωπονικές και δασολογικές σχολές. Το πρόγραμμα σπουδών καλύπτει 4 εξάμηνα, προσφέρει 24 μαθήματα (7 υποχρεωτικά, 17 επιλογής) από τα οποία 5 είναι εμφανώς ανθρωπογνωστικά. 1 ο εξάμηνο Υποχρεωτικά Αρχιτεκτονική τοπίου. Θεωρία-κριτική. Αρχιτεκτονική τοπίου. Θεωρία-ιστορία. Αρχιτεκτονική σχεδιασμός και τοπίο. Κηποτεχνία-παρκοτεχνία. Επιλογής Οικολογία και φυσικοί πόροι 4 (4 διδακτικές μονάδες / 2 ώρες εβδομαδιαίως). Καλλωπιστικά φυτά. Βιολογία και καλλιέργεια. Κατανομή και χαρακτηριστικά. Κατασκευαστικές τεχνικές διαμόρφωσης τοπίου, Τεχνικές σχεδίασης τοπίου. 2 ο εξάμηνο Υποχρεωτικά Σχεδιασμός τοπίου, αστικών υπαίθριων χώρων. Χρήση φυτών στην αρχιτεκτονική τοπίου. 4 Με έντονα στοιχεία οι τίτλοι που αναφέρουν ή υπαινίσσονται τη διδασκαλία ανθρωπογνωστικών επιστημών.
ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ Μάιος- Ιούνιος 2010 29 Επιλογής Αστικός, πολεοδομικός, χωροταξικός σχεδιασμός και τοπίο α. Αστικός σχεδιασμός β. Πολεοδομικός και χωροταξικός σχεδιασμός. Γεωμορφολογία, εδαφολογία, βιοκλιματολογία. Δασοκομία, υδρολογία, διαχείριση φυσικού περιβάλλοντος, αρχές και εφαρμογές στον σχεδιασμό τοπίου. Χαρτογράφηση με φωτοερμηνεία και γεωγραφικά συστήματα πληροφοριών. Κοινωνιολογία, οικονομία, στατιστική στη διαχείριση του τοπίου (6 διδακτικές μονάδες / 2 ώρες εβδομαδιαίως). Αντίληψη τοπίου, υπαίθριος χώρος και συμπεριφορά (3 διδακτικές μονάδες / 1,5 ώρες εβδομαδιαίως). 3 ο εξάμηνο Υποχρεωτικά Σχεδιασμός περιαστικού, αγροτικού και φυσικού τοπίου. Επιλογής Οικολογικός σχεδιασμός και αειφορική ανάπτυξη. Ειδικές εγκαταστάσεις και διαμόρφωση τοπίου. Τουριστικές, ανάψυχής, βιομηχανικές, σχολικές, αθλητικές. Τεχνικά έργα και διαμόρφωση τοπίου. Οδικά, συγκοινωνιακά, ενεργειακά, υδραυλικά, εκμετάλλευσης φυσικού πλούτου. Συντήρηση, αποκατάσταση, εξυγίανση τοπίου. Περιβαλλοντική ψυχολογία (3 διδακτικές μονάδες / 1,5 ώρες εβδομαδιαίως). Τοπίο, δίκαιο και νομοθεσία (6 διδακτικές μονάδες / 2 ώρες εβδομαδιαίως). 4 ο εξάμηνο Ολοκλήρωση μεταπτυχιακής διατριβής. Από την παράθεση των μαθημάτων του μεταπτυχιακού προγράμματος αλλά και των διδακτικών μονάδων και ωρών διδασκαλίας διαπιστώνονται τα εξής: I. Τα μαθήματα ανθρωπογνωστικών επιστήμων διαβαθμίζονται σε κατηγορίες με 3 ή 4 ή 6 διδακτικές μονάδες και σε 1,5-2 ώρες διδασκαλίας εβδομαδιαίως, δηλαδή έχουν διαφο-
30 Μάιος- Ιούνιος 2010 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ ρετικές διδακτικές μονάδες και ώρες διδασκαλίας. Το γεγονός αυτό δημιουργεί αυτόματα ένα κριτήριο επιλογής ανεξάρτητο από το περιεχόμενο του μαθήματος, διότι ένας φοιτητής μπορεί να επιλέξει ένα ανθρωπογνωστικό μάθημα με 6 διδακτικές μονάδες για τις ίδιες ώρες διδασκαλίας αντί για ένα άλλο που προσφέρει μόνο 3 διδακτικές μονάδες. II. Αυτή η διαφοροποίηση ισχύει και ανάμεσα στα μαθήματα ανθρωπογνωστικών επιστημών και τα άλλα μαθήματα. Τα ανθρωπογνωστικά ταξινομούνται μαζί με άλλα μαθήματα επιλογής διαφορετικού περιεχομένου, διδακτικών μονάδων και ωρών διδασκαλίας, οπότε η επιλογή γίνεται ακόμη πιο περίπλοκη. III. Επίσης όλα τα ανθρωπογνωστικά μαθήματα καταχωρούνται ως επιλογής. Το γεγονός αυτό τα υποβαθμίζει αυτομάτως σε μαθήματα δευτερεούσας ή μειωμένης σημασίας, αφού τα υποχρεωτικά εκλαμβάνονται από τους φοιτητές σαν μαθήματα κύριας σημασίας. Τα μαθήματα αυτά προορίζονται κυρίως για τους φοιτητές των γεωπονικών και δασολογικών σχολών. Η διάκριση αυτή συμβαίνει γιατί οι αρχιτέκτονες όφειλαν να έχουν ήδη παρακολουθήσει ανθρωπογνωστικές επιστήμες στις υποχρεωτικές ενότητες μαθημάτων στο προπτυχιακό πρόγραμμα σπουδών του Τμήματος Αρχιτεκτόνων του ΑΠΘ. Βέβαια, όλοι οι αρχιτέκτονες δεν προέρχονται από αυτό. Επί πλέον αυτού, τα μαθήματα ανθρωπογνωστικών επιστημών πραγματεύονται κυρίως τοπιοτεχνικά και κηποτεχνικά θέματα υπό το πρίσμα των ανθρωπογνωστικών επιστημών, σε αντίθεση με αυτά του προπτυχιακού προγράμματος που περιλαμβάνουν κυρίως αρχιτεκτονικά και κτιριολογικά θέματα. Θα έπρεπε, λοιπόν, να τα παρακολουθούν και οι αρχιτέκτονες. IV. Ένα ακόμη σημαντικό θέμα είναι η διδακτική μέθοδος. Κάποιοι καθηγητές χρησιμοποιούν τη μέθοδο της συμβατικής παράθεσης των εννοιών και μεθόδων των ανθρωπογνωστικών επιστημών (μέθοδος κατά όρους ή έννοιες) περίπου εγκυκλοπαιδικά. Στην περίπτωση αυτή βασιζόμενοι σε ένα διδακτικό εγχειρίδιο διδάσκουν τις επιστήμες ακολουθώντας έναν εννοιολογικό άξονα (π.χ. χρονική σειρά, επιστημολογικές σχολές κλπ). Κάποιοι άλλοι οργανώνουν τις διδακτικές τους ενόνητες με γνώμονα επίκαιρα περιβαλλοντικά προβλήματα, όπως η περιβαλλοντική μόλυνση (μέθοδος κατά περιβαλλοντικά προβλήματα).
ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ Μάιος- Ιούνιος 2010 31 Άλλοι χρησιμοποιούν έναν συνδυασμό θεωρητικού υποβάθρου και σύντομων ασκήσεων, δηλαδή μπλεγμένα σε σχεδιαστικά θέματα. Αυτή η διαφοροποίηση αποπροσανατολίζει τον φοιτητή, ο οποίος επιλέγοντας ένα ανθρωπογνωστικό μάθημα συνηθίζει σε έναν τρόπο σκέψης και στη συνέχεια επιλέγοντας ένα άλλο αντιμετωπίζει μια διαφορετική παιδαγωγική προσέγγιση. Εκτός από αυτές τις διδακτικές μεθόδους υπάρχουν και άλλες οι οποίες είναι κατάλληλες για τη διδασκαλία των ανθρωπογνωστικών επιστημών. Τέτοιες είναι η διδασκαλία 5 : Κατά μεμονωμένες περιπτώσεις (case studies): κατάλληλη για τον τρόπο σκέψης και εργασίας των σχεδιαστών, η ιδιαιτερότητα όμως κάθε περίπτωσης δυσκολεύει τη διαμόρφωση γενικών παραδοχών. Η δημιουργία ενός θεωρητικού υποβάθρου προκύπτει από την πείρα ενώ προϋποθέτει συγκεκριμένες δεξιότητες όσον αφορά στον διδάσκοντα. Κατά περιβαλλοντική κλίμακα: διδακτική μέθοδος με βάση την οποία ο φοιτητής έρχεται σε επαφή με θέματα σταδιακά αυξανόμενης συνθετότητας. Κατά διαδικασία λύσης του αρχιτεκτονικού προβλήματος: μέθοδος κατά την οποία τα δεδομένα θεωρίας και σχεδιασμού δίνονται βήμα-βήμα. Προορίζεται κυρίως για έμπειρους σχεδιαστές και όχι για αρχάριους, οι οποίοι πιθανότατα θα εγκλωβιστούν σε λανθασμένες επιλογές. Κατά αξιωματικές παραδοχές: διδασκαλία που βασίζεται στις αρχιτεκτονικές παραδοχές όσον αφορά στον τρόπο σχετισμού και συνέργειας των περιβαλλοντικών και κοινωνικών μεταβλητών. Κατά χωροκοινωνικές μονάδες: διδασκαλία που συνδυάζει τις χωρικές και κοινωνικές μονάδες στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό. Ιδιαίτερα επίπονη μέθοδος για φοιτητές και διδάσκοντες. Σε έρευνα που πραγματοποίησα σε μικρό δείγμα γεωπόνων και δασολόγων του μεταπτυχιακού προγράμματος με σκοπό την αξιολόγηση των ανθρωπογνωστικών μαθημάτων στο πρόγραμμα προέκυψε ότι: 5 βλέπε Η διδασκαλία του μαθήματος 2Θ7 05=Εισαγωγή στις Ανθρωπογνωστικές Επιστήμες στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων του ΑΠΘ, δρ. Αριστείδης Μάζης, αρχιτέκτων, M.Sc.in Environmental Psychology, επίκουρος καθηγητής ΑΠΘ.
32 Μάιος- Ιούνιος 2010 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ οι περισσότεροι φοιτητές έχουν αυξημένο ενδιαφέρον για τις επιστήμες αυτές, μια μεγάλη μερίδα θα επιθυμούσε τα μαθήματα αυτά να χαρακτηρίζονται ως υποχρεωτικά, πολλοί επισημαίνουν τη διαφορά διδακτικής μεθόδου ανάμεσα σε δύο συγγενή μαθήματα, εκ των οποίων το ένα εφαρμόζει τη διδακτική εννοιών, ενώ το άλλο συνδυάζει σύντομες σχεδιαστικές ασκήσεις, υπαινισσόμενοι πως προτιμούν τη δεύτερη. Μάλιστα, το ότι στο δεύτερο υπήρξε η δυνατότητα συζήτησης και αντιπαράθεσης απόψεων τονίστηκε με ιδιαίτερο ενθουσιασμό από τους περισσότερους. αρκετοί αναφέρουν ότι η γνώση των βασικών εννοιών των ανθρωπογνωστικών επιστημών τους βοήθησε και στην ολοκλήρωση των σχεδιαστικών τους ασκήσεων σε άλλα μαθήματα, αφού τις προσέγγισαν με διαφορετικό σκεπτικό. Παρότι, λοιπόν, ζούμε σε μια εποχή και χώρα όπου επικρατεί κατήφεια για λόγους όπως η υψηλή επαγγελματική ανεργία και η εξαθλίωση των πανεπιστημίων και πολλοί φοιτητές ενδίδουν στον πειρασμό της απόκτησης του πτυχίου με όσο γίνεται πιο γρήγορο και άκοπο τρόπο, εντούτοις οι ανθρωπογνωστικές επιστήμες τυγχάνουν καλής αποδοχής. Επομένως το κύριο ερώτημα δεν είναι αν αλλά πώς να διδάσκονται πιο αποτελεσματικά. A. Προτεραιότητα είναι να αλλάξει ο τρόπος που τα ανθρωπογνωστικά μαθήματα καταχωρούνται στον οδηγό σπουδών. Εύλογο θα ήταν τα μαθήματα αυτά να έχουν ίδιες διδακτικές μονάδες και ώρες διδασκαλίας, έτσι ώστε να μην θεωρείται το ένα μεγαλύτερης σημασίας από το άλλο. Πρέπει να αλλάξουν χαρακτήρα και από επιλογής ή σεμιναριακά να γίνουν υποχρεωτικά. Για να μπορεί να υπάρχει η δυνατότητα επιλογής καλό θα ήταν να δημιουργηθεί μια ομάδα με ανθρωπογνωστικά μαθήματα από τα οποία ο φοιτητής να πρέπει υποχρεωτικά να επιλέξει τουλάχιστον ένα. Μια τέτοια διάκριση δεν υφίσταται και η σημερινή διαφοροποίησή τους δημιουργεί προβληματισμό στους φοιτητές.
ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ Μάιος- Ιούνιος 2010 33 B. Πρέπει να σημειώσω ότι οι ανθρωπογνωστικές επιστήμες είναι ένα από τα λίγα θεωρητικά μαθήματα -αν όχι το μόνο- που δεν διαθέτει αντίστοιχο εργαστήριο. Το γεγονός αυτό πλήττει το κύρος του μαθήματος διότι εκλαμβάνεται από τους φοιτητές σαν αποθησαύριση εγκυκλοπαιδικών γνώσεων μόνο και όχι σχεδιαστικών και τεχνικών λύσεων. Λαμβάνοντας υπόψιν ότι κάποιοι φοιτητές ήδη χρησιμοποιούν ανεπίσημα τις γνώσεις από το μάθημα σε σχεδιαστικά θέματα, όπως οι ίδιοι παραδέχονται, τότε θεωρώ πως η εργαστηριακή ενίσχυση του μαθήματος είναι απαραίτητη. Με βάση την ευρωπαϊκή οδηγία, μάλιστα, πρέπει να διατηρείται ισορροπία ανάμεσα στις θεωρητικές και πρακτικές πτυχές της αρχιτεκτονικής εκπαίδευσης. Βέβαια, η συνεργασία της θεωρίας με ένα εκτεταμένο εργαστηριακό μάθημα που ήδη λειτουργεί δεν θα απέδιδε, διότι ο χαρακτήρας των ανθρωπογνωστικών επιστημών προϋποθέτει την ενασχόληση με όλα τα στάδια και τις ομάδες σχεδιασμού. Γι αυτό αποδοτικότερο θα ήταν να διπλασιαστούν οι ώρες του μαθήματος, το οποίο θα μετατραπεί σε έναν συνδυασμό θεωρίας και πρακτικών εφαρμογών. Το μάθημα θα έχει τρία σκέλη: α. τη διδασκαλία του θεωρητικού υποβάθρου, β. τη σχεδιαστική εξάσκηση με τη μορφή σύντομων σχεδιαστικών ασκήσεων, γ. ανάλυση επιτυχημένων και μη παραδειγμάτων στο αμφιθέατρο και σε επί τόπου επισκέψεις. Γ. Η προσθήκη στο μάθημα τις διδασκαλίας των τεχνικών του σχεδιασμού και της υλοποίησης του θεωρητικού υποβάθρου προϋποθέτει και ανάλογες γνώσεις από τους διδάσκοντες. Έτσι, για παράδειγμα, τα ανθρωπογνωστικά μαθήματα στα τμήματα αρχιτεκτόνων δεν πρέπει να διδάσκονται από ψυχολόγους και κοινωνιολόγους αλλά από αρχιτέκτονες οι οποίοι θα έχουν μια επιπλέον ειδίκευση στις επιστήμες αυτές, θα προσεγγίζουν τα ανθρωπογνωστικά μαθήματα υπό το πρίσμα της αρχιτεκτονικής και θα διαθέτουν την απαιτούμενη εμπειρία και γνώση των πρακτικών εφαρμογών της θεωρίας. Μάλιστα, η γνώση των τεχνικών εφαρμογών πρέπει να είναι επικαιροποιημένη, έτσι ώστε ο διδάσκων να έχει τη δυνατότητα να ιεραρχεί την προσφερόμενη γνώση, να παρουσιάζει επιγραμματικά τις βασικές αρχές και έπειτα να δίνει έμφαση σε ό,τι αφορά στην ελληνική πραγματικότητα. Αναμφισβήτητα, η οργάνωση του προγράμματος σπουδών ενός τμήματος αποτελεί μια
34 Μάιος- Ιούνιος 2010 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ επίπονη και κρίσιμη διαδικασία. Ο συνολικός αριθμός των μαθημάτων, η μορφή τους, η αναλογία μεταξύ τους, οι διδασκοντας και η διδακτική τους μέθοδος παίζουν πολύ βασικό ρόλο. Γι αυτό, λοιπόν, αναλύεται εκτενώς ο τρόπος που συμμετέχουν τα ανθρωπογνωστικά μαθήματα στα μεταπτυχιακά προγράμματα αρχιτεκτονικών σπουδών. Η σημερινή τους ανεπάρκεια ή συχνά και απουσία εμμέσως έχει αντίκτυπο σε ολόκληρο το πρόγραμμα σπουδών κάθε τμήματος. Οι αλλαγές που πρέπει να συντελεστούν δεν είναι πολλές σε αριθμό αλλά στοχεύουν σε νευραλγικά σημεία της σύνθεσης του μαθήματος και καταχώρησής του στους οδηγούς σπουδών. Πρέπει να αλλάξει ο τρόπος προσέγγισης και αντιμετώπισης των ανθρωπογνωστικών μαθημάτων τόσο από τα άτομα που έρχονται σε επαφή με αυτές, όσο και από τα άτομα που ασκούν αυτές τις επιστήμες. Αν συντελεστούν αυτές οι αλλαγές δεν θα γίνουν πιο αποδοτικά μόνο τα μαθήματα των ανθρωπογνωστικών επιστημών, αλλά και τα μεταπτυχιακά προγράμματα που τα περιέχουν στο σύνολό τους.