Интеркултурно образование и воспитување во мултикултурни општества

ТРЕНИНГ ЦЕНТАР ЗА МЕНАЏМЕНТ НА КОНФЛИКТИ - ТЦМЦ Интеркултурно образование и воспитување во мултикултурни општества Теорија за мултикултурализмот М-р. Алберт Хани 2014 У Л. Б О Р К А Т А Л Е С К И 11-4, 1 0 0 0 С К О П Ј Е, М А К Е Д О Н И Ј А Е - П О Ш Т А. O F F I C E @ T C M C. ORG. MK, Т Е Л. 02 55 11 399

Цел на Работилницата Конструктивно соочување со културните разлики преку идентификување на методи и пристапи за интеркултурно учење во работна клима и поширокото опкружување Целна Група Преставници и раководители на различни локални стејкхолдери, преставници на локалната заедница, кои поминале низ предходната воведна обука за интеркултурно образование и воспитување Очекувани резултати На крајот о обуката се очекува учесниците да: - прават јасно разграничување на термините: Интеркутурно образование, интегрирано образование, интеркултурни компетенци, - ја воочуваат потребата, корисноста на интеркултурализмот за личноста и за општеството; - се свесни за напорите на државните институции и нивните механизми (Документи и институции) за промоција на интеркултурното образование; - ја зајакнат меѓусебната соработка во однос на практикување на концептите на интеркултурно овбразование; - ја прават врската на задачите на нивните одели со документот за чекорите кон интегрирано образование; Методологија Интерактивна партиципција на сите учесници во разработка на концеприте на интеркултурно образование, преку користење лепеза на вариации на техники на работа во групи, бура на идеи, Барометар, Галерија, панел дискусии, како и преку користење на кратки теоретски презентации. Интеркултурализам, Алберт Хани, 2013 Page 2 of 25

Разграничување на Поими Култура: Вкупен збир на обележја со кои се препознаваат меѓу себе членовите на одредена заедница, и кои се разликуваат од лугето кои не припаѓаат на таа заедница 1. Универзалната декларација на Културен Диверзитет (2001) ја дефинира културата како: Збир на дистинктивни духовни, материјални, ителектуални и емоционални обрасци на некоја заедница или група на луге, заедно со нивната уметнот, книжевност, животен стил, начини на заеднички живот, систем на вредности, традиции и верувања. Од гледиште на социјална кохезија, културата се наоѓа меѓу индивидуалниот и колективниот идентитет. Културата го обликува индивидуалното мислење, убедување, чувствување и делување. Третирањето на значењето на културата секогаш не води да размислиме за односите, интеракцијата меѓу културите. Културните разлики кои што ќе ги забележиме меѓу лугето ни овозможуваат да станеме свесни за постоењето на културата, односно за тоа дека таа не може да ја разбереме како поим во еднина, напротив, секогаш станува збор за култури 2 Културата на памтење креира мнемонски групи 3. Така како што низ нашиот раст и развој како личности ги памтиме традициите, обичаите, вредностите ритуалите што нашите родители ни ги пренесуваат, така ние влегуваме во мнемонски групи кои споделуваат исти памтења, во теоријата познато како вештачко памтење или меморирање. Ова, затоа што ваквиот вид на меморија се разликува од вродената моморија која која ја користиме во секојдневието, од вештачката меморија која ја развиваме со обуки и разни мнемонски техники. Ваквиот вид на меморија за нас станува референта мапа од која после завземаме став на прифаќање или одбивање на другите култури. Мултикултурализам - Едноставен и пасивен опис разноликоста на општеството. Кажува само дека одредено општество е диверзифицирано во секоја смисла: национална, етничка, родова, религиозна и социјална. Не објаснува какви се релациите меѓу лугето кои што живеат едни до други во тоа општество. Интеркултурализмот од друга страна опишува ситуацијата во едно општество како диверзифицирано, но во исто време подразбира интеракција меѓу културите, што кажува и самиот збор. Овој поим може да се свати како динамичен процес на проток на информации меѓу лугето од различни култури во едно општество. За да го добие епитетот на динамичен 1 UNESCO (1992): International conference on Education, 43 rd session, The contribution of Education to cultural Development, P.5, 10 2 Intercultural Learning T-Kit No. 4 3 Зборот Мнемонски произлегува од Антички грчкиот јазик μνημονικός (mnēmonikos), што значи нешто што е во врска со меморијата/памтењето. Mnemosyne ("памтење"), име на Грчката божица на меморијата во грчката митологија. Двата збора имаат основа од зборот μνήμη (mnēmē), "памтење, меморија". Интеркултурализам, Алберт Хани, 2013 Page 3 of 25

процес, овој термин подразбира взаемно почитување и разбирање, што пак не може да се постигне без конструктивен дијалог. Кога зборуваме за конструктивен дијалог треба да се има во предвид дека тоа е дел од комуникацијата, која како основна човекова функција без која не може да се замилсиме. Таа, комуникацијата може да биде во функција на постигнување на нашите интереси и цели или пак да работи против нас. Во зависност од тоа како ја третраме комуникацијата често зависи и исходот од конфликтите меѓу страните односно соговорниците. Ако таа, комуникацијата е оптоварена со претпоставки и генерализации тогаш таа ќе работи против нашата воља да стигнеме лесно и брзо до нашата цел. Претпоставувајќи, ние креираме стереотипи и предрасуди за другите, кои пак го предизвикуват одбрамбениот меканизам на нашите соговорници а со тоа на крајот може да креираме и непријатна па дури и насилна ситуација. Интеркултурализмот не треба и не смее да го дозволи луксот да инкорпорира претпоставки во процесот на интеракција меѓу културите. Од сето ова може да заклучиме дека конструктивнтата комуникација може да ни помогне да стигнеме лесно и брзо до целта, спознаваќи ги другите а најмногу од сé спознавајќи се себеси. Во спротивно лошата комуникација може да биде причина за страв, омраза, непочитување, ароганција па дури и насилство. Комоуникацијата може и да работи против концептот на интеркултурализмот со тоа што ќе произведе и непријателски слики за другите кои тешко можат да се уништат. Ако ја имаме во предвид дефиницијата на Сајмон Фишер за конфликтите како: Однос меѓу две или повеќе страни кои што имаат или мислат дека имаат различни или спротивставени цели и интереси, тогаш лесно, од самата дефиниција може да ја воочиме неспорната потреба од здрава и ненасилна комуникација. Ние може да мислиме дека имаме спротивставени цели и да се бориме да стигнеме до нашата цел, но ако не е така, тогаш ќе воочиме дека сме се бореле со самите себеси, сме работеле против нашата цел. Ова може да го дознаеме само ако комуницираме конструктивно и ослободени од стереотипи и предрасуди. Интеркултурното образование е процес кој од нас бара да се познаеме себеси и сопствената култура за да сме способни да ги разбереме другите култури. Во оваа смисла интеркултурното образование е голем предизвик кој значи дека низ макотрпен процес на конструктивен дијалог со другите култури треба да се спознаеме себеси, нашите добри и лоши страни од уверувањата, убедувањата и чинењата, а со тоа да отвориме врати да ги откриеме и другите, претпоставувајќи дека ќе имаме поголема придобивка. Интеркултурно образование и воспитување е таквиот вид на образование кое признава, уважува и поддржува разновидност и различност, односно диверзитет во сите области на човековиот живот. Таквиот вид на образование ги прави учениците да бидат осетливи на идејата дека лугето природно развиле различен начин на живот, обичаи, традиции, вредности и поглед на свет. Во исто време тие разбираат дека раквата разноликост не прави по богати и затоа истото треба да се слави. Овој концепт се залага за подразбирање промовирање на еднаквоста во моќта да се спортивставиме на неправдата и дискриминацијата. Интеркултурализам, Алберт Хани, 2013 Page 4 of 25

Интеркултурното образование според Уеле 4 тежи кон промовирање и развивање на: (1) подобро разбирање на културата во модерно општество, (2) Способност за комуникација меѓу луге кои припаѓаат на различни култури, (3) Флексибилен став према културната разноликост во едно општество, (4) Поголема подготвеност на лугето да се уклучат во социјална интеракција со луге од други културни потекла, како и препознавање на основните човекови особини кои им се заеднички на сите луге. Мултикултурно образование е тоа што преку учење за другите култури настојува да овозможи прифаќање или барем толеранција на другите култури 5. До друга страна Интеркултурно образование тежи кон надминување на пасивната коегзистенција и креирање на развиен и одржлив начин на заеднички живот во мултикултурно општество. Тоа се прави преку градење на разбирањето, взаемно почитување меѓу групите од различни култури, истотака преку обезбедување на заеднички можности за борба против дискриминација 6. Разликата меѓу двата термини е во активното и пасивно третирање на диверзитетот на културите. Додека едниот само промовира другиот концепт креира можности за активна интеракција преку зајакнување на свеста за вистинските потреби и придобивки од интеркултурализмот. Интеркултурното образование претпоставува дека меѓу лугето постојат вештини и знаења кои ја поттикнуваат љубопитноста за спознавање на другите култури а со тоа и подготвеноста за взамно почитување на другите култури. Интеркултурна Компетентност. Од дефиницијата на интеркултурно образование може да заклучиме слободно дека за добро интеркултурно образование и воспитување треба да се има и интеркултурни компетенции кое пак се дефинира како: Способност да се препознаваат и користат културните разлики како еден од ресурсите за учење (Berthoin Atal and Friedman, 2003). Клучни елементи на интеркултурната компетентност се: (1) свест за себе како комплексно суштество, (2) Свест за влијанието кое што го врши културата врз нашето мислење и однесување, (3) способност да зедно со други се ангажираме во истражување на претпоставките влијаат на нашето однесување, (4) Отвореност да се тестираат различни погледи, начини на мислења и решавање на проблеми 7. Интегрираното Образование Зборот интегрирано во буквална смисла значи спојување на различните култури врз основа на позитивни морални концепти. За да се интегрираат културите тие треба да се знаат, почитуваат и разбираат меѓу себе. Тоа не значи дека страните треба да се откажат од нивните карактеристики ниту пак да се фокусираат на нивните разлики. 4 Ouellet, F. (1991) L Education interculturelle essays sur conteu de la formation des maitres. Paris: Editions L Hartmattan Превземено од: Mrse S., Petrovic D. Gosovic R. Jerotojevic M, (2007) Interkulturalno Obrazovanie I Razumevanje. Beograd: Grupa Most. Str. 5. 5 Mrse S., Petrovic D. Gosovic R. Jerotojevic M, (2007) Interkulturalno Obrazovanie I Razumevanje. Beograd: Grupa Most. Str. 5. 6 Исто. 7 Mrse S., Petrovic D. Gosovic R. Jerotojevic M, (2007) Interkulturalno Obrazovanie I Razumevanje. Beograd: Grupa Most. Str. 5. Интеркултурализам, Алберт Хани, 2013 Page 5 of 25

Според погре кажаното концептот на интегрирано образование ја нагласува потребата од користење на методи кои што се фокусират на гледањето на учениците како човечка личност во целина. Македонија има посветено посебно внимание на стратегијата за интегрирано образование. Под водство на ОБСЕ и Високиот Комесар за човекови права Кнут Волебек, во 2009 година, во Македонија се состави Стратегијата за интегрирано образование. Нејзината цел пред се беше да изнајде начин за интеграција во образовниот систем на сите заедници кои што живеат во Македонија. Стратегијата произлезе како потреба од цел еден процес на сегрегација на училишниот систем кој доведуваше до потешкотии за подобро разбирање меѓу младата генерација. Официјално документот е насловен: Чекори кон интегрирано образование во Образовниот систем на Реублика Македонија. Во неа има четри водечи столба: (1) Промовирање на интеграција преку заеднички активности, (2) Интеграција преку изучување јазик, (3) Наставни планови и програми и учебници, (4) Квалификации на наставниците, раководење со училиштата во контекст на децентрализацијата. Од почетокот на воведувањето на стратегијата како дел од образовно воспитниот сисем во македонија, наиде на потешкотии. До крајот на 2013 се работеше скоро на сите тематски содржини од стратегијата, но најмалку се работеше на наставните програми и учебници, посебно тие кои што се бават со минатото, тие кои што произведуваат најмногу стереотипи - историјата. Фокусот беше ставен на изучување на јазикот на другите заедници, но и тој процес претрпе многу потешкотии во процесот на изведување. Главниот проблем се гледа во тоа што Албанците не го прифаќаа тој концепт затоа што стратегијата наложуваше изучување на Македонскиот јазик од почетокот на образовниот процес на немнозинските заедници, и секако друга причина беше тоа што од друга страна Македонскиот јазик се смета само за факултативен јазик за мнозинската Македонска заедница. Дополнително стратегијата се чувствуваше како наметнат процес, а не нешто што произлегува како потреба од мултикултурна македонија и не нешто што го јакне интеркултурниот карактер на државата. Стратегијата за интегрирано образование кај нас не треба да се свати дека е нешто посебно и експериментално. Таа во себе не вклучува ништо повеќе од тоа што веќе постои во теоријата за интеркултурно образование, од меѓународното искуство односно искуството на многу диверзифицирани држави пр. Канада, Америка, Австралија итн. Четрите компоненти или таканеречени тематски целини на Стратегијата, се базираат на трите принципи на УНЕСКО за Интеркултурно образование 8 : (1) Интеркултурното образование го почитува културниот идентитет на тој што учи, преку начелото на културно соодветно и одговорно образование за сите. (2) Интеркултурното образование го обезбедува секој ученик со знаење за културата, однесувањата и вештините потребни за целосно и активно учество во општеството. 8 UNESCO (2006), Guidelines on Intercultural Education. Str. 32 Интеркултурализам, Алберт Хани, 2013 Page 6 of 25

(3) Интеркултурното образование го обезбедува секој ученик со знаење за културата, однесувањата и вештините кои што им овозможуваат да придонесат кон почит, разбирање и солидарност меѓу индивидуи, етнички, социјални, културни и религиозни групи и нации. Стратегијата истотака се базира на петте принципи односно димензии на мултикултурното образование според Др. Џејмс А. Бенкс (Види подолу во поглавието за 5-те димензи на МКО) Пристапи кон Интеркултурализмот Интеркултурното образование е пристап кон учење кое се базира на демократски вредности кои што го афирмираат културниот плурализам во културно диверзифицирани општества во меѓузависен свет. Во теоријата се појавуваат разни дискурси кои се трудат да го објаснат интеркултурализмот во едно општество. Појдовна точка на повеќето од дискурсите им е анализата на односите меѓу мнозинските и немнозинските мнемнонски културни групи. Во моментот има две гледишта на перспективите на интеркултурното образование. Едното е асмилацијата или Садот за топење, додека другото плурализмот односно Глобалната перспектива. Во асимилацијата микрокултурите со тоа што ќе се откажат од своите идентитети се сплотуваат во мнозинскиот идентитет. Тој нов идентитет или култура може да биде нов или пак да се зборува за сплотување во стара и мнозинска култура. Кога се зборува за сплотување на немнозинските мнемонски културни групи во мнозинската тогаш доаѓа до израз асмимилацијата. Но постои и момент кога мнемонските културни групи во комлетно нов општесвен договор се согласуваат да креираат нова култура, што не значи дека се асимилираат туку се интегрираат во една нова култура пр. Америка. Во Глобалната перспектива микрокултурите можат да задржат многу од традициите, вредностите, јазикот, религијата итн. но во исто време прифаќаат и бројни аспекти од предоминантната култура. Глобалната перспектива на мултикултурното образование го признава културниот плурализам како идеал и здава состојба на едно општество и промновира еднаквост и почит меѓу разни културни групи. До неодамна предоминантниот поглед на интеркултурното образование подразбираше асимилација или Сад за топење (Melting-pot: Mc.Nergeney & Hebert, 2001), во која перспектива се очекуваше да микрокултурите се откажат од нивниот културен идентитет, да се соединуват или апсорбираат од предоминантната мнозинска култура. Ова би подразбирало развивање на споделена перспектива на макро култура каде на пример членовите на микрокултурите се прифаќаат од предоминантаната макрокултура само откако тие (микрокултурите) се откажат од нивниот ориринален идентитет, вредности, однесувања, ставови, јазик, и стилови на комуникација. Од асимилативна перспектива културните разлики и идентификувањето со друг начини на живот, не се прифатливи, инфериорни се гледаат како закана за националното единство. Се што е можно се прави од предоминантната култура да Интеркултурализам, Алберт Хани, 2013 Page 7 of 25

се потиснат другите култури и нивните придонеси (Bennet, 2003). Иако главната цел на асимилацијата или на перспективата на Садот за топење беше да се донесе единство преку развивање на споделена култура, каде микрокултурите се апсорбираат во споделена макрокултура, со овој поглед станува се по невозможно да се се постигне демократија меѓу микрокултурите затоа што културата која што резултира не рефлектира културен диверзитет во нацијата ( U.S. Census 2002). Но треба да се направи разлика меѓу тоа што се подразбира Сад за топење и Асмилација. Едно е да се сплотат разните култури а со тоа да произведат нова култура (Сад за топење) како во примерот со Америка, а друго е да се сплотат или елиминираат микрокултурите во мнозинската култура, односно да се асимилираат. Цели и придобивки од интеркултурализмот Фактот дека со помош на науката и технологијата се повеке разбираме дека живееме во глобално село, дека Европа станува се по отворена и дека сами не сме во можност да бидеме компетитивни во пазарот на труд, не тера да мобилноста на знаењето вештините во глобални рамки го искористиме не само за личен напредок него и за лична успешност со подобро позиционирање во општеството. Ваква смисла има денеска едукацијата. Од една страна помага за личен развој од друга страна ни помага да ја задоволиме основната човекова потреба од припадност кон одредена група. Како што светот се соочува со глобални проблеми така се зајакнува потребата од меѓусебна комуникација, која пак не тера да бидеме по отворени кон прифаќање на другите култури со цел да ги постигнеме когнитивните и емотивните потреби. На овој начин не само што придонесуваме кон личниот развој и личната успешност току ја постигнуваме и целта да се градиме како личности во потполна смисла на зборот. Личност кои се комплетирани со сите потребни знаења, вештини за да се соочат со предизвиците. Личности кои сватиле дека итегриграноста ја зајакнале нивната мудрост надградување и зајакнување на нивните знаења, вештини, алатки, емоции. Нејзината цел не е само како да се најде добра работа и големи пари, но како да се развие комплетира успешно едно човечко битие во потполна смисла која опфаќа: тело, дух, чувства, ум итн. Што во суштина е и целта на образованието. Понатаму идејата на итегрирано образование не е само да се најде начин да се створи паметна личност, но и како да не најде начин да се створи добра личност. Не е само да им се даде на лугето знаење но да во исто време им се помогне да тоа знаење го конвертираат во вистинска мудрост. Со интегрираното образование не постои разлика меѓу училиштето и општеството, учењето и животот, знаењето и добрината. Интеркултурализам, Алберт Хани, 2013 Page 8 of 25

Како пандан на сите добронамерни концепти врзани за разноликоста на културите се јавува и етноцентризмот како начин на одбивање на постоење на други културни разлики. Овој концепт ја отежнува и оневозможува интеркултурната комуникација. Борбата кон елиминирање на концептот на етноцентризам не значи откажување од споствената култура, асимилација или пак дека треба да дадеме предност на другите култури различно од нашите, напротив, тоа значи поголем личен просперитет и благосостојба. Придобивки од Интеркултурализмот Цели кои ги постигнува и Вредности кои што ги промовира интеркултурализмот 1. Ја зголемува продуктивноста, затоа што во модерниот свет постои лепеза на ресурси кои помагаат да се заврши една иста задача и затоа што промовира когнитивен и морален развој на сите луге; 2. Ги зголемува вештините за креативно решавање на проблеми, преку разгледување на истите од различни перспективи со цел да се дојде до решение; 3. Ги зголемува позитивните меѓучовечки релации, преку постигнување на заедничките цели почит, ценење и посветување кон еднаквоста меѓу интелектуалците во едукативните институции; 4. Ги намалува стереотипите и предрасудите преку директен контакт и итеракција меѓу различните индивидуи; 5. Ја обновува виталноста на општеството преку збогатување на истото со различни култури и поттикнува развој во поширока смисла и по софистициран поглед на светот; 6. Во едно општество ги зајакнува и негува вредностите на: Мир, толеранција, ненасилство, взаемна почит итн. 7. Не освестува дека сме комплексни суштества кои знаат колкаво влијание има културата врз нашите однесувања кон другите 8. Олеснува пристап до заедничите ресурси и можности, 9. Ја зголемува мобилноста, а со тоа и нашето разбирање на светот и како и ја зголемува можноста да се стигне до нови знаења и вештини, нова работа. Ја зголемува компетитивноста Интеркултурализам, Алберт Хани, 2013 Page 9 of 25

10. Дава можност по лесно да стигнеме до потребните информации, полесно да филтрираме што ни треба и што не ни треба од тие информации. Така наместо да губиме време и да се избеизумиме во потрага по потребни информации ги користиме тие што ни се на дофат токму поради тоа наше разбирање и прифаќање на другите култури, 11. Ја зголемува креативноста, иновативноста кај сите нас, а со тоа и благосостојбата на едно општество. Не постои застој во напредокот во еконоски, социјален, културен и политички контекст. 12. Негува мир, толеранција и разбирање, а со тоа можност да се напредува во науката, технологијата, па и во сите сфери на живеење. Наместо да се усредоточиме на уништување на тоа што е постигнато, дава можност да се користат постигнатите успеси за поголеми успеси на лично, професионално и општествено ниво. 13. Придонесува кон економскиот развој и просперитет на едно општество. Преку јакнење на осетливоста за другите култури ја шириме лепезата на можности и погодности кои можат да се искористат во слободната економија. Клучни поими Кога се зборува за интеркултурализмот треба да се има во предвид дека практично зборуваме за два клучни термин. Едниот е Разбирање додека другиот е Прифаќање. Додека Резбирањето во оваа смисла подразбира едоставно освестување за постоењето на разните култулури и потреба од таа проективност за да се спознаат тие култури, другиот поим прифаќање во контекст на горекажаното значи интернализирање на целото разбирање за интеркултурализмот во секојдневниот живот. Интеркултурализмот во себе ги вклучува и трите елементи кои се суштествени во конфликтните ситуации а кои директно зависат од начинот на комуницирање: Контекст, Ставови и Однесување. Така едиот елемент е елементот на Контекстот кој подразбира опкружување кое го негува или пак од друга страна го ништи интеркултурализмот како концепт, кој понатаму води до креирање на Сатвови кои се или не се чувствителни кон тематиката на интеркултурализмот, кои пак ставови на крајот произведуваат видлива манифстација на Однесување кое може да биде прифатливо или не прифатливо за интеркултурализмот. Се зависи од нас самите дали ќе ги прифатиме или одбиеме придобивките од интеркултурализмот, а со тоа да избереме да креираме позитивна или негативна клима дома, на работа или на улица. Интеркултурализам, Алберт Хани, 2013 Page 10 of 25

Крајна цел, креирање комлетирана успешна и добра личност која е социјално активна и која не само што го разбира интеркултурализмот туку и го прифаќа или интернализира, значи го живее интеркултурализмот во потполна смисла на зборот. Фокусот на само материјалните придобивки од интеркултурализмот, не само што не е соодветен на целиот концепт, туку може да биде и контрапродуктивен затоа што нема да креира добри социјално активни граѓани туку ќе го потикне лицемерието и интелектуалниот национализам или интелектуалниот етноцентризам 9. Ако на пример контекстот во едно работно опкружување ги негува принципите на интеркултурализмот односно таа работна околина ја рефлектира реалната слика во општеството, тогаш вработените во таа органиција креираат позитивни ставови кон одредена култура а тоа конкретно се манифестира со прифаќање на другите култури како нешто нормално. Тогаш не би имало проблем на пример да се вработи припадник на немнозинска група. Тоа може да значи на пример дека организацијата превзема посебни мерки со кој го осигурува интеркултурализмот во организацијата. Тоа може да биде со правилници и интерни документи кои промовираат интеркултурализам или пак даваат можности на градење на интеркултурна компетентонст кај вработените. КОНТЕКСТ Однесување Ставови 9 Интелектуален национализам и интелектуален етноцентризам, зборови користени во овој контекст кој што би значеле крајност во која една личност ги мрази културите на другите но во интеракција со нив, поради материјални придобивки, користи интелектуален вокабулар кој звучи прифатлив за другите култури но во суштина само ја потврдува омразата кон другите култури. Интеркултурализам, Алберт Хани, 2013 Page 11 of 25

Слика бр. 1 Пристапи кон интеркултурни реформи на наставната програма курикулумот 10 Доколку фокусот на размислување за интеркултурно образование го ставаме ви училишна наставна програма (курикулум), тогаш по Бенкс (1999) можно е да се разликуваат 4 основни пристапи кон нивна реформа: Придонес е пристап со минимално вклучување на интеркултурното образование во наставната програма, кога повремено се обработуваат избрани книги и се слават значајни датуми, херои и случувања во историјата на различните култури. Овај пристап не подразбира системско вклучување на книги и теми од различни култури во наставната програма. Типичен пример е планирање на посебно време во Јануари кога во Америка се чита и говори за Мартин Луер Кинг. Додавање пристап со кој во наставната програма се додаваат содржини, концепти, теми и перспективи на различните култури но при тоа не се менува постоечката структура. Иако со овај пристап се додаваат книги и теми за различните култури и тие се интегрираат во наставната програма, сепак не се доаѓа до промена на начинот на размислување кај учениците. Типичен пример е истражување на погледите за Денот на благодарноста од страна на америчките индианци како додаток на традиционалниот (мнозинскиот) поглед на тој празник во Америка. Трансформација пристап со кој се менува структурата на наставната програма на тој начин што учениците се охрабруваат да ги согледуваат концептите, темите и проблемите од различни агли и културни перспективи. Така на пример: Денот на благодарноста станува целосна наставна содржина која ги истражува споровите во културата. Овој пристап на образование и воспитување подразбира развој на критичко мислење кај учениците и прифаќање на разлилноста како појдовна претпоставка. 10 Benks, J.A. (1999). An introduction to multicultural Education (2 nd ed.). Boston: Allyn Bacon Интеркултурализам, Алберт Хани, 2013 Page 12 of 25

Социјална интеракција пристап кој комбинира трансформација и активности кои тежат кон социјални промени. Учениците не се подучуваат само како да ги разберат и како да им прстапат на актуелните социјални прашања и проблеми, но и во однос на тоа прашање направат нешто значајно. Типичен пример е кога, учениците после воведување на темата за статусот на мигрантите во САД, пишуваат писмо до до сенаторите, конгресот и весниците во кое ги изразуваат нивните мислења за политиката на државата кон емигрантите. Фази на Интеркултурна трансформација на училиштата Процесот на интеркултурната трансформација најлесно може да се воочи во училиштата, но истата трансформација може да се види и во било каква институција, држава, локална заедница, приватна компанија па дури и семејство. Во ниво на училишна пракса, воведувањето на интеркултурното образование преставува процес кој доведува до постепени значајни промени во сите аспекти на животот и работата во училиштата. Пол Горски разликува 6 фази во интеркултурната трансформација на училиштата 11 : 1. Фаза на недостаток на Промени (Статус кво) Училиштата негуваат традиционална образовна пракса ви која нема место за критичко размислување на постоечките облици на нееднаквост во различни аспекти во училишниот живот и образовниот систем. Наставната програма, начинот на учење на учениците сеуште поддржуваат пристапи кои се типични за доминантните и привилегирани општествени групации. 2. Фаза не херои и празници Наставната програма воведува мали новости кои се врзуваат исклучиво за очигледни и површински специфичности на другите култури и кои начесто се засноваат на претерани воопштувања и стереотипи. Пример на овој начин на практикување на интеркултурно образование се организирањата на меѓунарони фестивали на храна или денови на Албанска, Ромска кујна.... Учениците прават облека и спортски реквизити кои се специфични за поединечни култури. Во тек на кампања за правата на жените наставниците подготвуваат плакт или пано на ко се преставуваат познати жени. 11 Paul C. Gorski (2000). Stages of Multicultural School Transforation. EdChange and Multicultural Pavilion. Интеркултурализам, Алберт Хани, 2013 Page 13 of 25

3. Фаза на интеркултурно подучување и учење Училиштето во курикулумот воведува проучување на обичаји и однесувањето на културата од која што потекнуваат учениците, со цел да тие разберат како треба да се однесуваат спрема нив. (Училиштето го истражува диверзитетот со цел тие училиштата да одредат како треба да се однесуваат кон нив). Наставниците треба да имаат пристап до прирачници кои што ги воведуваат односно подготвуваат како да се одесуваат со припадници на специфични групации или тенички заедници. 4. Фаза на меѓучовечки односи ( Зошто сите заедно да не се согласуваме ) Училиштето во наставната програма воведува новини ки се однесуваат на согледување и прифаќање на различностите преку негување на врски меѓу припадниците на различни културни идентитети. Наставниците се поттинуваат да ја спознаат по длабоко различните култури, ги поддржуваат и се крепат на искуствата на учениците од различни културни позадини и креират услови во кои учениците учат едни од други, преку размена на лични искуства и перспективи. 5. Фаза на селективно интеркултурно образование (...го работевме тоа претходниот месец ) Училиштето во наствната програма воведува новини кои се однесуваат на препознавање на нееднаквости и неправди во различни аспекти на образованието, но на тој начин што со такви прашања се бави само во одредено време или привремено, преку посебни училишни проекти. На пример Училиштето организира состанок на ниво на локанлата заедница (општина) на кое се дискутира актуелен меѓуетнички проблем, или реализира тримесечен проект кое цели кон поттикнување на заинтересираност на ромите да се запишат на училиште. Наквите настојувања претежно се јавуваат како реакција на актуелни случувања или тренд во општеството, обично не траат долго. 6. Фаза на трансформација на Интеркултурното Образование (Социјална правда и праведно образование) Училиштето систематски воведува и ги трансформира новините во наставната програма (курикулумот), на тој начин што секој аспект на училишниот живот и образование ја прави подеднакво достапна и праведна за сите ученици кои припаѓаат на различни групи и култури. Интеркултурализам, Алберт Хани, 2013 Page 14 of 25

Референтни рамки и ментални мапи во функција на Интеркултурализмот Како човечки суштества сите сме изложени на процес на градење на нашите иденитети преку тоа што ни се сервисира во нашето опкружување односно општество. Стандардите кои што се креираат во едно оштество, а кои што го објаснуваат доброто и лошото креираат кутура, традиции, обичаии и вредност кои пак понатаму им се наметнуваат на сите членови тоа општество. Таа различност не е само за да се покаже посебноста и разноличнста но и во исто време преставува и одбрамбен меканизам на таа заедница. Така во моменти кога одреден дел од нашиот идентитет е загрозен ние го истануваме и се трудиме да го браниме. Во различни конфликтни ситуации различно реагираме. На пример ако ни зе загрозени правата како жени или мажи тогаш нема да ни е важно дали сме албанци или македонци. Но ако на пример се негира некое право на немнозинска етничка заедница тогаш на повидок се појавува идентитетот кој е најмногу загрозен, во овој случај ќе биде важно да се истакне етничкиот идентитет, било тоа да е албанец, македонец или друго. Така опкружувањето креира култура кое не учи да ги спознаеме личните посебности и посебностите на групата на која и припаѓаме. Сите тие посебности кои што го креираат нашиот идентитет креираат референтна рамка, појдовна точка од која членот на една заедница се труди да го дефинира идентитетот и да ги брани вредностите кои таа заедница ги има креирано. Кога овие референтни рамки се соочуваат со други референтни рамки тогаш доаѓа моментот каде интеркултурализмот игра голема улога. Тие референтни мапи кои не само што не учат за широката лепеза на нашите идентитети и идентитети на заедницата, играат и голема улога и во креирање на ментални мапи кои ја даваат насоката како да се грижиме за нив. Менталните мапи може да се флексибилни и да дозволуваат промена но истотака може да се и многу ригидни, односно да не тераат со сите сили да браниме лични и општествени вредности. Вистинскиот интеркултурализам подразбира спремност да се биде чувствителен на другите референтни рамки и ментални мапи, спремност да се промени својата референтна рамка, спремност да се адаптира, спремност да елиминира дел од таа референтна рамка, но и спремност да се бори за да зачува посебности на таа референтна рамка. Бенет низ еден развоен модел на интеркултурна чувствителност 12 ни објаснува фазите низ кои поминуваат личностите во разбирањето и прифаќањето на интеркултурализмот. Овој модел е претставен повеќе во контекст на училишно опкружување, но истиот може да се аплицира и во работно како и домашно опкружување. Лугето се разликуваат во нивната способност да ги препознаат и прифатат културните разлики. Ова може да се каже и за општеството во целина. Бенетовиот развоен модел на интеркултурна чувствителност опишува фази низ кои организациите одат кога ќе се соочат со 12 Mrse S., Petrovic D. Gosovic R. Jerotojevic M, Tomic V.(2007) Vodic za unapredenje Interkulturnog Obrazovannja Razumevanje. Beograd: Grupa Most/ Fond Za otvoreno Drustvo. Str. / Обработено според: Petrović, D. (2006). Interkulturalno (ne)razumevanje u Popadić, D. (ed.) Uvod u mirovne studije, II tom. Beograd: Grupa MOST, str. 67-87 Интеркултурализам, Алберт Хани, 2013 Page 15 of 25

потешкотии во справување со други култури (Бенет, 1993). Суптилноста во справувањето со културните разлики се развива од фаза на негирање на постоењето на разликата, односно екстремен етноцентризам, до стадиум на воочување, идентификуваат и прифаќање на културните разлики кои Бенет го нарекува Етнорелативизам. Бенет идентификува три главни фази на етноцентризмот и три фази на етнорелативизам, додека во секоја од нив има голем број на меѓустадиуми (види табела 1). Табела 1: Фази на развој на меѓукултурниот чувствителност (Бенет модел) Фазите на етноцентризмот 1. Негирање или одрекување на разлики е почетна фаза на етноцентризмот. Лугето кои се во оваа фаза, нивните ставови ги третираат како единствено можни и истите намаат разбирање на реалноста, а со тоа негираат дека постојат и други, различни погледи на светот. Типично однесување за оваа фаза на е занемарувањето, незнаењето или рамнодушноста кон културните разлики. Ова однесување е најчеста кај лугето кои израснале во културно хомогени средни и немале многу контакт со луге надвор од нивната културна група. Постојат две разлики средината на негирање: Интеркултурализам, Алберт Хани, 2013 Page 16 of 25

Изолација значи ненамерно одвојување од членови на други култури. Тоа се случува поради консолидација на околностите на животот во кој човек навистина нема шанси да бидат изложени на културните разлики - да ги доживееат и искусат разликите. Сепарација е намерно одвојување од членовите на други култури, со цел да се задржи состојбата на изолација. Лугето во оваа фаза да веруваат дека е подобро за едно општество доколку припадници на различни култури чуваат одделно, токму затоа меѓу нив и лугето од другите културни групи ставаат различни видови на пречки - бариери. Екстремен пример е поделба на е системот на апартхејд кои постоел во Јужна Африка, како и разни форми на расна сегрегација. 2. Бранење на разликите е во втората фаза на етноцентризммот. Личностите во оваа фаза, набљудуваните разлики се сметаат за закана. Тие се обидува да се борат со разликата, бидејќи тие не гледат алтернатива на својот поглед на светот и на својот идентитет. Едноставно, Ваквите личност ги гледаат културните разлики, но не ги прифаќаат. Оваа фаза се карактеризира со постоење на стереотипи за лугето од другите култури и поедноставени, дихотомни, често црно и бели размислувања во однос на "нас-нив". Како екстремна форма на дефентизам може да се појави расизмот и сите други форми на расна (или етничка) "изми". Постојат три форми или три меѓустадиуми на бранење на разликите: Супериорноста означува имаат тенденција одредена култура да да се спореди со другите култури и да ги нагласи позитивните карактеристики на сопствената култура. На пример: Личностите на ова ниво се сметаат дека нивниот начин на живот и својата својата култура треба да биде модел за остатокот светот. Во исто време, секоја критика на културата на која тој припаѓа се смета како напад. Треба да се има на ум дека на величењето на нивната култура не мора да вклучуваат омаловажување други култури. Омаловажување е форма на одбрана во која лугето ги третираат другите култури како инфериорни, со употреба на навредувачки изрази за опишување и користи негативни стереотипи за културни групи. Екстремна верзија на оваа форма на одбрана и нацизмот и примерот на Кју Клукс Клан. Вклучување во спротивност е форма на одбрана во која културата на другите се гледа како супериорна, а во исто време тие луге се чувствуваат отуѓени од сопствената културна група или со омаловажување ја гледаат нивната културна позадина. Тоа е комбинација на позитивна оценка од другите групи и негативно вреднување на сопствената групата. Интеркултурализам, Алберт Хани, 2013 Page 17 of 25

3. Минимизирање е третата фаза на етноцентризмот. Во оваа фаза од развојот на одредени лица гледаат дека постојат културни разлики, но се обидуваат да ги намалат и минимизираат, застапуваќи ставови дека сите луге се во основа исти. И во оваа фаза во средината постојат два меѓустадиуми: Физички универзализмот инсистира на физиолошки сличности, односно нагласува дека сите луге имаат исти основни човекови потреби (на пример, потребата за вода, храна, засолниште, итн.). Културата се третира како продолжување на биолошкиот процес, а на тој начин се минимизира нејзината важност. трансцендентален универзализам е верувањето дека сите луге се исти како резултат на духовни, политички и други сличности. Фази Етноралативизмот 4. Прифаќање на разликите е првата фаза Етнорелативизмот. Одердени особи во оваа фаза на развој ги почитуваат и прифаќаат културните разлики. Културните разлики веќе не се судат врз основа на стандардите на сопствената култура, но се срасудуваат со пороучување на културниот контекст. Водечкиот принцип е културен релативизам - ниедна култура сама по себе не е ниту подобра, ниту полоша од другите. Постојат две форми на манифестации на прифаќање на разликите: Бихејвиорален релативизам што значи дека лугето ги прифаќаат разликите во однесувањето, односно се свесни за фактот дека начинот на однесување се разликуваа од една култура до друга и однесувањето се менува во зависност од културниот контекст. Вредноста релативизам во овој модел значи прифаќање на фактот дека вредностите и верувањата, исто така постојат вопоширок културен контекст, и тие се разликуваат од една до друга културна заедница. За личноста, што е во овој меѓустадиум, е прифатливо дека лугето од различни култури не секогаш ги споделуваат истатите културни вредности и цели. Таа, на пример, таквата личност разбира дека концептите на доброто и злото имаат вредносна ориентација која може да се разликуваат од една до друга култура. 5. Прилагодување на разликите е друг стадиум на етнорелативизам. Во ова фаза одердени лица свесно се обидуваат да замислат како лугето од другите култури размислувам за некои работи. Тие се свесни за својата перспектива во општеството и и се во состојба да се нивните Интеркултурализам, Алберт Хани, 2013 Page 18 of 25

гледишта да ги однесат во точка од која може да се разгледат од различни перспективи (точки на гледање). Тие на тој начин, ако е потребно, го развиваат и менуваат својот личен поглед на светот, со промена на референтната рамка што води промена на однесувањето, и тоа без многу напор. Ако асимилацијата е процесот на освојување на различни вредности, погледи на свет и однесувањето на сметка на сопственатата култура и идентитет, тогаш адаптацијата е процес на додавање. Преку адаптација на научените модели на однесувања, се додаваат на постоечкиот репертоар на однесувања. Личностите кои што ја кои ја достигнале фазата на адаптација знаат како да користат алтернативни начини на размислување во решавање на проблеми и донесување одлуки. Тие можат ефикасно да со луге од различни култури и да го променат своето однесување, како и да се прилагодат на новите услови. Постојат два средината на адаптација: Емпатијата е способноста да ги разберат другите со тоа што ќе се облечат чевлите на другите, и способноста да се гледа од агол на другите. Плурализам значи дека одредено лице ги усвоило (интернализирало) повеќе различни погледи на светот, со тоа тоа лице поседуваа поширока културна рамка. Со цел да се развие таква рамка, потребно е повеќе да се живее во различни културни контексти. 6. Интеграција на разликите е последната фаза на Етнорелативизмот. Додека во фазата на адаптација лугето управуваат со повеќе референтни рамки (кои се паралелни) во оваа фаза на културата, таа личност различните погледи на светот ги има интегрирано во еден единствен поглед на свет. Нејзиниот идентитет вклучува, уште поважно, ги надминување на културните групи на кои припаѓа. Интеграција може да се случи на два начина: Контекстуално оценување - е способноста да се процени состојбата со користење на различни референтни културни рамки. Конструктивно маргиналност се однесува на прифаќање на идентитето кој е првенствено базиран врз една култура. Припадноста конодредена културна група за таквите личности веќе нема такво големо значење, бидејќи таа личност се гледа себеси како личност во постојан развој (технички термин за овој вид на чувство на неприпаѓаање е личност на културноти маргини). Ваквите личности имаат способност да иницираат и олеснуваат конструктивен контакт меѓу различни култури и се појавуват како вистински меѓукултурни посредници. Бенет предупредува дека многу институции и организации минимизирањето го сметаат како последна фаза на развој на интеркултурната чувствителност и настојуваат да да изградат свет Интеркултурализам, Алберт Хани, 2013 Page 19 of 25

во кој лугето ги делат истите вредности и имаат заедничка појдовна точка. Проблемот е дека идејата на универзалните вредности обично се базирани на сопствената вредност систем - "сите ние сме деца на еден Бог, но мојот Бог." Концептуална рамка на глобалниот поглед на мултикултурно образование Концептуалниот план на глобалната перспектива на мултикултурното образование произлегува од четири важни интерактивни димензии, имено, мултикултурна подготвеност, правична педагогија, реформа на курикулум, и настава за социјална правда. Слика 1. ги покажува четирите клучни компоненти на концептуалниот план на глобалниот поглед на мултикултурното образование. Слика Бр. 2 (1) Мултикултурни компетенции е процес во кој лицето развива спремност на различни начини на разбирање, проценување, верување и решавање на проблемите. Интеркултурализам, Алберт Хани, 2013 Page 20 of 25

Целта е да се фокусира на разбирањето и учењето за преговарање во културната различност помеѓу заедниците но и внатре во една заедница за да се постигне свесност на еден единствен поглед, како и развивање свест кон другите културни гледишта за создавање на информирана меѓу- културна интеракција. (2) Второ, треба да биде изменета наставната програма со вклучување на теорија и историската истрага, притоа имајќи удел врз учебниците, медиумите и другите образовни материјали каде ќе можат да бидат полесно забележани од наставниците, учениците и другите стејхолдери. Реформата на наставната програма настојува да ги прошири традиционалните содржински настави кои пред се се моноетнички и Англо-Европски (во соединетите држави) преку вклучување на мултиетнички и глобални перспективи. За повеќето наставници, овие реформи бараат активна истрага и развој на ново искуство и разбирање на историските придонеси за современите и минатите етнички групи на сегашното стекнато знаење во содржинските области и академските дисциплини. (3) Правичната педагогија стана важна компонента во мултикултурната реформа. Правичната педагогија цели кон постигнување фер и еднакви образовни можности за сите заедници на децата, притоа вклучувајќи ги социјално економските недостатоци и етничките проблеми во мултикултурата. Се настојува да се трансформира целосната училишна средина, поготово на скриената програма која е изразена кај наставниците за очекувањата за учење на учениците и различните дисциплински политики и спроведувања и поврзаните односи меѓу заедниците преку промена на овие трендови и преку адресирање на проблемите со што овие застапени ученици се соочуваат. Правичната педагогија исто така бара од наставниците да развијат разбирање за различните стилови на учење од учениците, кои ги развиле од нивното културно воспитување, па затоа наставниците можат да применат алтернативни корисни стратегии, за да им помогнат на сите ученици да ги научат клучните концепти, принципи и факти и генеразлизирање на различните содржински делови и академски дисциплини. За да бидат вешти за остварување на истото, наставниците ќе мора да развијат педагошки знаења, вештини и подготвеност што ќе им дозволи да ги прилагодат алтернативните наставни методи или модификување на поучните стратегии во измешани културни класови. Правичната педагогија е да се осигури за достигнувањата на највисоките стандарди во академската извондредност помеѓу сите студенти. Училишните и одделенска клима исто така треба да е променета, па така академскиот успех е остварлив за учениците од сите културни групи. (4) На крај но не и последно, наставата преку социјлна правда бара соодветно разбирање на демографијата на учениците, културата и расата меѓу народната култура, и развивање на влијателни социјални вештини. Исто така се истакнува за расчистување на митовите и стереотипите поврзани со полот, годините, и различните раси и етничи групи преку Интеркултурализам, Алберт Хани, 2013 Page 21 of 25

нагласување на основните човечки сличности. Како дополнително наставата преку социјалната правдина се поддржува развивање свесност за историските корења и разбирање на индивидулната и инстутиционална очигледна предрасуда и дискриминација како културен расизам, дискриминација врз основа на пол и други форми на предрасуди и дискриминација. Истакувањето е на повеќе историски перспективи, ојачувајќи ја интеркултурната свесност. и намалување на предрасудите и сите форми на дискриминација така што сите членови на нацијата развиваат друштвени вештини, да станат свесни за државата како нација, планета и глобална динамичност. Наместо да се промовира само еден начин на размислување и еден начин на живот преку кој една група се идентификува со неа, додека се презира начинот на животот на другите културни групи, глобалнното гледиште на мултикултурната едукација бара да промовира почит и благодарност за различните култури, преку зајакнување на културната свесност и интеркултурната зависност. Секој во општеството гради битни човечки вредности, влијаат врз развојот на прифаќање и благодарност за културната различност и почитта за човечките достоинствености помеѓу сите културни групи во нацијата и околу нацијата. Постоењето на соработка помеѓу различни групи на луге, ги зајакнува интелектуалните способности, и зголемена свесност на државата за планетата и глобалната динамика. 5-те димензии на мултикултурното образовани според Бенкс (Dr. James A. Banks) 1. Интеграцијата на содржината се справува со преставување на различните култури, заедници, религии и други социјални групи, преку промени во наставната програма. Ова значи дека наставниците кои предаваат различни предмети можат да најдат начини во нивните предмети да инкорпорираат елементи на спознавање на културите на другите. Во некои предмети постојат повеќе вакви можности на пример. Наставниците по јазик, уметност и други социјални предмети можат да најдат поголема лепеза на можности на претставување на различните култури, одошто тоа може да го направи наставник по физика, со можеби само преставување на некој значаен физичар од друга етничка заедница. 2. Процесот на конструкција на знаењето ги подготвува учениците да станат по критични за начинот како знаењето се претставува. На пример научен расизам или еуро центричен поглед на откривањето на Америка. Ова пред се значи дека учениците со помош на наставниците се подготвуваат да истражуваат различни културни перспективи а со тоа го разберат различните култури. Вака децата со помоч на конструкцијата н знаењето ќе разберат подобро Што сакале научниците да кажат на пример со преоптоварените зборови како Западна Интеркултурализам, Алберт Хани, 2013 Page 22 of 25

цивилизација, кој збор пак зад себе крие многу претпоставки и врдности. Тие читаат и размислуваат кртично. 3. Намалување на предрасудите опишува лекции и активности кои што наставниците ги предаваат и спроведуваат за да се прифатат позитивните слики на етничките заедници и одобрување на интергрупните релации. Ова пред се поради фактот што предрасудите лесно се пренесуваат од страна на возрасните кон децата, поради тоа задачата на наставникот е да биде осетлив на реалноста дека постојат предрасуди. 4. Еднаква Педаогија се однесува на модифицирање на стиловите на предавање на наставниците и нивниот пристап кон учењето и постигнување на академски успеси на сите ученици без разлика на нивната припадност. Наставниците им помагаат во личните постигнувања на чениците ако ги променат нивните начини на трансфер на знаење. На пример наставникот по математика не е толку важно да престави некој значаен математичар од различна култура колку што е важно да тој наставник го адаптира стилот и техниките на предавање на учениците со тоа што ке разбере на пример дека член на одредена етничка заедница учи подобро табела на множење кога е во група. Ова значи дека со зголемување на репертоарот на педагогија наставникот го зголемува и опфатот на поширока група на студенти. 5. Охрабрување на училишната култура опишува ситуација на истражување на училишната култура и организација на наставниот кадар со цел да се реструктуираат институционалните практики и да се створи подобар пристап за сите ученици. Ова димензија зборува повеќе за еднаквоста во поширока смисла, безумијето и несвесниот расизам, на пример при избор на класен претседател секогас се надгласува ученика припаник на микрокултура и покрај незините големи амбиции и желби да стане претседател. Ваквото обесхрабрување е пример на негативна училишна култура и практика. Бенкс им придава подеднаква важност на сите пет димензии. Интеграција на содржината Конструкција на знаењето Еднаква педагогија Намалување на предрасудите Охрабрување на училишна култура и социјална структура Слика бр. 2 Интеркултурализам, Алберт Хани, 2013 Page 23 of 25